ΓΛΩΣΣΟδρόμιον ."Τα φαινόμενα απατούν…" Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Ακτίς αελίου, το κάλ/λιστον επταπύλω φανέν/ Θήβα των πρότερον φάος,/ εφάνθης ποτ’…».(Σοφοκλής, «Αντιγόνη»)

Ο Σοφοκλής δια στόματος Χορού χαιρετίζει το φως (φάος) του ήλιου και το θεωρεί το πιο όμορφο για την επτάπυλη Θήβα. Η παρουσία τριών τύπων του ρήματος φαίνομαι είναι καταλυτική (φάος, φανέν, εφάνθης).

«Τα δε αντίκ’ εις το φως φανεί κακά/ εκόντα κουκ άκοντα»

(Σοφοκλής, «Οιδίπους Τύραννος»)

Ο Εξάγγελος προοικονομεί την αποκάλυψη των ανοσιουργημάτων του Οιδίποδα που διέπραξε αγνοώντας την ταυτότητά του (φως, φανεί).

«Και έθετο αυτούς ο θεός εν τω στερεώματι του ουρανού, ώστε φαίνειν επί της γης».(Γένεσις, 1,17)

Στη «Γένεση» περιγράφεται ο τρόπος δημιουργίας του σύμπαντος και των δύο μεγάλων αστεριών, του Ήλιου και της Σελήνης, για να φωτίζουν την Γη.

Το πλήθος των ρηματικών τύπων και των παραγώγων του (ουσιαστικών και επιθέτων ή επιρρημάτων) φαίνω-ομαι κοσμεί τον αρχαίο λόγο όσο και τον νεοελληνικό. Ετυμολογικά το ρήμα φαίνω ανάγεται στην ΙΕ ρίζα bha (λάμπω, φωτίζω) με προσθήκη του έρρινου προσφύματος -ν- και αργότερα του ενεστωτικού επιθήματος -jω-. Έτσι από το θέμα *φαν-σχηματίστηκαν οι περισσότεροι τύποι του φαίνω-ομαι.

«Οι Φαναριώτες κατείχαν σημαντικά αξιώματα στην κρατική διοίκηση κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Το Φανάρι διέψευσε τις πληροφορίες για ασθένεια του πατριάρχη. Η διαρκής Ιερά Σύνοδος τάχτηκε αναφανδόν υπέρ της συνέχισης του διαλόγου με το οικουμενικό πατριαρχείο. Το ιερό φως των Αγίων Τόπων θα διέλθει από τις νησιωτικές περιοχές της χώρας μας».

Οι λέξεις Φαναριώτες, φανάρι, αναφανδόν και φως έλκουν την καταγωγή τους από το ρήμα φαίνω-ομαι. Η πρωτογενής μορφή του ρήματος ήταν: Φα-ν-j-ω(είμαι, γίνομαι αντιληπτός με την όραση). Οι παράγωγες λέξεις του φαίνομαι που κυριαρχούν στο λόγο μας είναι: φάση, φάσμα, φαινόμενο, έμφαση, αφάνεια, απόφαση, φαντασία, εμφάνιση, αφανής, προφανής, εμφανής, διαφάνεια, περιφανής, φαινομενικός, άφαντος, φαεινός, αποφασιστικός, φάντασμα, φανερός, φανός, φανοποιείον.

Το πλήθος των λέξεων – παραγώγων του φαίνω-ομαι καταδεικνύει την αξία και τον ρόλο του στον εμπλουτισμό της επικοινωνίας μας.

α.«Η στρατιωτική άσκηση θα διεξαχθεί σε τρεις φάσεις», β.«Το υπουργικό συμβούλιο εξήτασε όλο το φάσμα των τελευταίων εξελίξεων», γ.«Ο φασματικός χαρακτήρας της σύγχρονης ελευθερίας είναι προϊόν των ψευδαισθήσεων που γεννά η ικανοποίηση των καταναλωτικών μας αναγκών», δ.«Η εθνική μας ομάδα ποδοσφαίρου μετά την κατάκτηση του Ευρωπαϊκού τροπαίου βγήκε από την ποδοσφαιρική αφάνεια της τελευταίας δεκαετίας», ε.«Η φαντασία συνιστά το βασικό πυλώνα της καλλιτεχνικής δημιουργίας», στ.«Η εμφάνιση της ομάδας ήταν αποκαρδιωτική», ζ.«Η επιχείρηση έκλεισε προφανώς για λόγους οικονομικούς», η.«Η απόφαση της κυβέρνησης για διαφάνεια στα δημόσια έργα είναι αμετάκλητη», θ.«Τα έντονα καιρικά φαινόμενα των τελευταίων χρόνων προβληματίζουν τους μετεωρολόγους», ι.«Οι φαεινές ιδέες των συμβούλων παρέσυραν το διοικητή του οργανισμού σε λανθασμένες ενέργειες», ια.«Η Ελλάδα θα αντιμετωπίσει με αποφασιστικότητα κάθε εχθρική εισβολή», ιβ.«Σύμφωνα με απόφαση της Νομαρχίας τα φανοποιεία θα μείνουν κλειστά το απόγευμα της Τρίτης», ιγ.«Ο κακοποιός μετά τη διάπραξη του εγκλήματος έγινε άφαντος», ιδ.«Έγιναν πλέον φανεροί οι στόχοι των Αμερικανών με την εισβολή τους στο Ιράκ», ιε.«Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη: Το φάντασμα του κομμουνισμού» (Κομμουνιστικό μανιφέστο).

Εκτός από την κυριολεκτική του σημασία το φαίνομαι απαντάται και με άλλες σημασίες, όπως αυτές αναδύονται από τα παραδείγματα: α.«Έλα πιο κοντά, δεν φαίνεσαι από τόσο μακριά» (κυριολεκτική), β.«Η επιχείρηση φαίνεται πως πάει καλά» (δίνει την εντύπωση), γ.«Δεν φάνηκες αντάξιος της εμπιστοσύνης μου» (αποδείχτηκες), δ.«Αφού δεν τηλεφώνησε, φαίνεται πως απουσιάζει» (είναι πιθανόν), ε.«Από τα λεγόμενά του φαίνεται πως είναι αμετανόητος» (συνάγεται), στ.«Ο καλός ο καπετάνιος στη φουρτούνα φαίνεται», ζ.«Είσαι και φαίνεσαι», η.«Έτσι μου φαίνεται», θ.«Σαν όνειρο μου φαίνεται», ι. «Η καλή μέρα από το πρωί φαίνεται».

Τα «φαινόμενα»

Η ουσιαστικοποιημένη μετοχή στην πορεία του χρόνου έλαβε πολλές σημασίες κι ενσωματώθηκε σε πολλά πεδία της γλωσσικής αλλά και πνευματικής μας επικοινωνίας. Στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα, όπου αναζητείται η ουσία των όντων (οι «ιδέες»),τα «φαινόμενα» αντιπαρατίθενται με την αληθινή ουσία του κόσμου.."Tα ουν εμοί φαινόμενα ούτω φαίνεται"

                          Ωστόσο τα «φαινόμενα απατούν».

Η φαινομενολογία

Η φαινομενολογία αποτελεί ένα φιλοσοφικό κίνημα που βασίζεται στην διερεύνηση των φαινομένων. Δηλαδή εκείνων των πραγμάτων που γίνονται αντιληπτά ενσυνείδητα, με τις αισθήσεις και όχι με μηχανισμούς που βρίσκονται έξω από τα όρια της ανθρώπινης συνειδητότητας. Πατέρας αυτής της φιλοσοφικής σχολής θεωρείται ο Χούσερλ.

«Θειότατον φαίνεται»

Ο Ηρόδοτος αποδίδει κάποια γεγονότα του Πελ/κού πολέμου στην θεϊκή παρέμβαση.«Τούτο μοι θειότατον φαίνεται γενέσθαι»

Ο Οιδίποδας

Η τραγωδία του Οιδίποδα συνίσταται στο γεγονός ότι διαπράττει ανοσιουργήματα για να αποφύγει την μοίρα του προκαλώντας, όμως, ταυτόχρονα το ριζικό του. Γι’ αυτό ομολογεί, μετά την αποκάλυψη, πόσο δυστυχισμένος είναι, κι ας φαίνεται σε κάποιους δίκαιος.

«φαίνη δίκαιος, δρων δ’ εφευρίσκη κακά…/ Ει δ’ αν φανείς δύστηνος, ως εγώ ‘φάνην»»

(φαίνεσαι δίκαιος, αλλά κάνεις αδικίες/ Κι αν, δυστυχισμένος σαν εφάνηκα, καθώς φάνηκα τότε…, «Οιδίπους επί Κολωνώ»)

­Στη στήλη αυτή "ΓΛΩΣΣΟδρόμιον"  θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Ο γέγονε, γέγονε… Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «και αν ποταμοίο ρέεθρα/ Ωκεανού, ος περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται»

(Ιλιάδα, Ξ, 245-46)

Ο Όμηρος δια στόματος Ύπνου σε μια αποστροφή του προς την Ήρα προβαίνει σε μία διαπίστωση – καθολικά αποδεκτή – πως όλα κατάγονται από το νερό – Ωκεανό (γένεσις).

«ουκ αν έμοι γε ελπομένω τα γένοιτο».(Οδύσσεια, Γ, 228)

Ο Τηλέμαχος απογοητευμένος από τις πληροφορίες για τον γυρισμό του πατέρα του Οδυσσέα απορρίπτει κάθε λόγο παρηγοριάς και δεν ελπίζει τίποτα (γένοιτο).

«Δαρείου και Παρυσάτιδος γίγνονται παίδες δύο»

Οι προβεβηκότες τη ηλικία (ηλικιωμένοι) και όσοι μίσησαν τα αρχαία Ελληνικά ταύτισαν την εφηβεία τους με την παραπάνω φράση που είναι η αρχή του έργου του Ξενοφώντα «Κύρου Ανάβασις».

Το ρήμα γίγνομαι με τους διάφορους τύπους και χρήσεις του κυριαρχεί στο λόγο μας από την Ομηρική εποχή «βαδίζοντας»ετυμολογικά και σημασιολογικά με το ρήμα γεννώ με τα πολλά παράγωγα, όπως: νεογνός, γενεά, γένεσις, γενέτειρα, γένεθλον, γενήτωρ. Η ριζική – αρχική του σημασία είναι έρχομαι σε κατάσταση ύπαρξης – στη ζωή/ γεννιέμαι/ παράγομαι… (*γίγνομαι… γε-γένομαι, ρίζα *γεν-).

α.«Πολλά στοιχεία της παράδοσής μας μεταβιβάζονται από γενεά σε γενεά χωρίς διακοπή», β.«Το γένος των Ελλήνων μπορεί να υπερηφανεύεται για την πλούσια παράδοσή του», γ.«Η γενέθλια ελληνική γη δίδαξε στους κατοίκους της τη λιτότητα, το μέτρο και την αγάπη προς την ελευθερία», δ.«Γενεσιουργός αιτία του Ελληνικού πολιτισμού υπήρξε επίσης η διαρκής αμφισβήτηση και η αναζήτηση νέων μορφών σκέψης και ζωής», ε.«Δεν συνιστά, λοιπόν, προγονοπληξία η λατρεία του παρελθόντος, όταν αυτό μπορεί να διδάσκει ακόμη».

Τα άλλα θέματα – ρίζες του γίγνομαι είναι τα: *γν-, *γον-, *γενν-. Από αυτά προέρχεται ένα πλήθος ουσιαστικών και επιθέτων. Έτσι όλα τα παράγωγα από όλα τα θέματα – ρίζες συγκροτούν ένα σώμα που εμπλουτίζει το λόγο μας.

Οι λέξεις που προέρχονται από τη ρίζα *γεν-του αρχαϊκού γίγνομαι είναι πολλές, όπως: γενεά, γένος, γένεση, γονιός, γόνος, γονίδιο, γόνιμος, γνήσιος, γονικός, γονεύς, γενετήρ, γενετή, γενιά, γενετική, γενετήσιος.

α.«Η γένεση ενός έργου τέχνης προϋποθέτει ένα τράνταγμα ψυχής και μία ανάταση του νου», β.«Ήταν τυφλός εκ γενετής», γ.«Η αβίαστη εξωτερίκευση της γενετήσιας ορμής προσβάλλει την κοινωνική ηθική», δ.«Από την αστυνομία διετάχθη έλεγχος του γενετικού κώδικα του συλληφθέντος», ε.«Η Κρήτη υπήρξε η γενέτειρα του Καζαντζάκη», στ. «Το σπίτι μου είναι προϊόν γονικής παροχής», ζ.«Η δημοκρατία αποτέλεσε γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης», η.«Ο βραβευθείς ποιητής υπήρξε γόνος αρχοντικής οικογένειας», θ.«Κάθε γονιός φροντίζει για το μέλλον του παιδιού», ι.«Η επιθετικότητα του ανθρώπου είναι εγγεγραμμένη στα γονίδιά (gonidium) του», ια.«Οι γραφολόγοι της εισαγγελίας εξέτασαν τη γνησιότητα του εγγράφου».

Πλήθος, επίσης, σύνθετων λέξεων πλημμυρίζουν το λόγο μας αναδεικνύοντας την κυρίαρχη θέση των παράγωγων εννοιών του γίγνομαι. Μερικές από αυτές είναι: γενεαλογία, γενάρχης, συγγένεια, οικογένεια, γενεσιουργός, απόγονος, παθογόνος, ρυπογόνος, άγονος, νεογνό, γενέθλιος, αγέννητος, προγενέστερος, ενδογενής, πρωτογενής, ευγένεια, γηγενής, εξωγενής, παλιγγενεσία, προγόνι, προγονοπληξία. α.«Ο Αβραάμ υπήρξε ο γενάρχης των Εβραίων», β.«Η έξαρση της βίας αποτελεί στοιχείο της κοινωνικής παθογένειας», γ.«Το εργοστάσιο πλαστικών καταδικάστηκε για τις ρυπογόνες ουσίες που εξέπεμπε», δ.«Ο θάλαμος των νεογνών χρειάζεται ανακαίνιση», ε.«Τα αίτια του φανατισμού είναι ενδογενή», στ.«Η πρωτογενής παραγωγή αποτελεί τη βάση μιας υγιούς οικονομίας», ζ.«Η ευγονική ως μέθοδος εφαρμόστηκε από το Χίτλερ», η.«Ο γηγενής πληθυσμός αντιμετώπισε με εχθρότητα την παρουσία πολλών μεταναστών στη χώρα μας», θ.«Η λειτουργία των Μ.Μ.Ε. ανήκει στους εξωγενείς παράγοντες που συντηρούν τα κοινωνικά στερεότυπα», ι.«Ο εορτασμός της εθνικής παλιγγενεσίας ενισχύει το αίσθημα πατριωτισμού των Ελλήνων».

Για πολλούς μελετητές η λέξη γενναίος παράγεται από τη ρίζα *γεν-το γίγνομαι (γενναίος).

Συχνές, επίσης, είναι στο λόγο μας οι φράσεις: α.«Ο γέγονε, γέγονε», β.«Καλά τώρα, κουβέντα να γίνεται», γ.«Μην κάνεις έτσι, δεν έγινε και τίποτα», δ.«Τι έγινε και χάθηκες;», ε.«Άφησέ τον, δεν ξέρει τι του γίνεται», στ.«Φύγε μακριά, εδώ γίνεται της τρελής», ζ.«Μόλις τα άκουσα όλα αυτά έγινα έξω φρενών», η.«Μην τρώτε φρούτα που δεν είναι γινομένα», θ.«Πώς έγινε αυτό και δεν το πρόσεξα;», ι.«Τώρα μιληθείτε, γιατί το αίμα νερό δεν γίνεται…».

Είναι γεγονός

Η ουσιαστικοποιημένη μετοχή γεγονός (*γέγονα) χρησιμοποιείται με πολλαπλές σημασίες και αποτελεί αδιαμφισβήτητο στοιχείο της πραγματικότητας: Είναι γεγονός πια η ελευθερία μας/ Τα γεγονότα μάς διαψεύδουν/ Βρέθηκα προ τετελεσμένων γεγονότων…

«Εν τω γίγνεσθαι»

Το απαρέμφατο «γίγνεσθαι» αν και αρχαιοπρεπές παραδόθηκε στο λόγο μας και υποδηλώνει την εξέλιξη και τη διαρκή κίνηση, όπως: Η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα εν τω γίγνεσθαι/ Το κοσμικό γίγνεσθαι αποτυπώνει την ύπαρξη των συμπαντικών νόμων/ Τα οικονομικά μεγέθη επηρεάζουν και το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Στη «Θεογονία» του Ησιόδου με τη χρήση του εγένοντο περιγράφεται η δημιουργία του κόσμου. Ανάλογη αναφορά γίνεται και στο κεφάλαιο της Γένεσης στην Παλαιά Διαθήκη, όπως:

«Και είπεν ο θεός∙ γενηθήτω στερέωμα… και εγένετο ούτως»

«Ο μη γένοιτο…» «Ο γέγονε, γέγονε»

Οι παραπάνω αρχαιοπρεπείς φράσεις δεσπόζουν στον καθημερινό μας λόγο κι άλλοτε εκφράζουν κάτι που δεν μπορεί να αλλάξει «γέγονε» κι άλλοτε υποδηλώνει το απευκταίον ή ως ευχή «μη γένοιτο».

Επειδή, όμως, η επιστήμη και η φιλοσοφία επισημαίνουν την περατότητά μας, λογικό είναι να συμμορφωθούμε προς την πραγματικότητα αυτή και να θυμηθούμε την διαπίστωση του Χορού στην «Αντιγόνη του Σοφοκλή»:

«Αλλά θεός τοι και θεογεννής/ ημείς δε βροτοί και θνητογενείς» αλλά και τη θέση του Επίκουρου: «Άπαξ άνθρωποι γεγόναμεν, δις δε ουκ έστι γενέσθαι».

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Το Πάρθιον βέλος και ο Εκηβόλος Απόλλων. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «ή ρ’ αύτις πολεμόν τε κακόν και φύλοπιν αινήν/ όρσομεν, ή φιλότητα μετ’ αμφοτέροισι βάλωμεν».(Ιλιάδα, Δ, 15-16)

Ο Όμηρος καταγράφει τον προβληματισμό των θεών για το εάν θα έπρεπε να ενσπείρουν τον πόλεμο ή τη φιλία μεταξύ Ελλήνων και Τρώων (*βάλωμεν).

«αλλ’ ου τις εδυνήσατε ποιμένα λαών/ ουτάσαι ουδέ βαλείν»/ «χώσατο δ’ Έκτωρ,/ όττι ρα οι βέλος ωκύ ετώσιον έκφυγε χειρός».(Ιλιάδα)

Ο αγαπημένος ήρωας του Ομήρου αλλά και των θεών, ο Έκτωρ, εμφανίζεται να είναι άτρωτος (ουδέ βαλείν) από τους εχρθούς του, ενώ από την άλλη πλευρά περιγράφεται ως θυμωμένος διότι το ταχύ βέλος του έφυγε ματαίως από το χέρι του (βέλος).

Το αρχαιοπρεπές ρήμα βάλλω(βάλλομαι) στον Όμηρο αλλά και στους άλλους συγγραφείς ανευρίσκεται με την έννοια του χτυπώ ή επιτίθεμαι ή πλήττω. Στη νεοελληνική γλώσσα και στην καθημερινή μας επικοινωνία χρησιμοποιείται μεταφορικά, όπως: διαβάλλω – συκοφαντώ ή κατηγορώ κάποιον, καταφέρομαι εναντίον κάποιου, φραστικά – με λόγια, όπως: Ο πρωθυπουργός βάλλεται πανταχόθεν για την οικονομική του πολιτική.

Ωστόσο τα παράγωγά του εμπλουτίζουν τον λόγον μας, είτε με την κυριολεκτική είτε με την μεταφορική τους σημασία…

«Το περιβάλλον του πρωθυπουργού διέψευσε τις πληροφορίες για επικείμενο ανασχηματισμό. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος θεωρεί υπερβολικές τις αιτιάσεις της αντιπολίτευσης για καθυστέρηση του κυβερνητικού έργου. Τα βέλη όμως της κριτικής πλήττουν και τον ίδιο τον πρωθυπουργό και τον κατηγορούν για αθέτηση υποσχέσεων και αναβλητικότητα στη λήψη σκληρών μέτρων για την οικονομία».

 Το ρήμα *βάλλω εμφανίζεται με τα εξής θέματα στις παράγωγες λέξεις: α. θ. *βαλ-(βάλλω, βαλτός…), β. θ. *βολ-(βολή…), γ. θ. *βελ-(βέβληκα, βέλος…) και δ. θ. *βλη-(βέβλημαι, βλήμα…). Τα δύο –λλ εμφανίζονται μόνο στον Ενεστώτα (βαλ-j-ω) και στον Παρατατικό (έβαλλον). Οι παράγωγες λέξεις έχουν στο θέμα τους μόνο ένα *λ.

Οι εξακολουθητικοί, δηλαδή, χρόνοι (Ενεστώτας, Παρατατικός, διαρκής Μέλλοντας) γράφονται με δύο *λ, ενώ οι στιγμιαίοι (Αόριστος, Παρακείμενος…) με ένα *λ.

Από το θέμα *βαλ- προέρχονται πολλά σύνθετα του βάλλω: α.«Ο κατήγορος κακώς με διέβαλε στους φίλους μου», β.«Ο πρόεδρος του δικαστηρίου ανέβαλε την εκδίκαση της υπόθεσης», γ.«Οι υποψήφιοι καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες για την εισαγωγή τους στα Α.Ε.Ι.», δ.«Ο υπεύθυνος της γιορτής μετέβαλε το αρχικό πρόγραμμα λόγω τεχνικών δυσκολιών», ε.«Ο πρωθυπουργός περιβάλλει με εμπιστοσύνη τον διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος», στ.«Ο διευθυντής του Ο.Π.Α.Π. υπέβαλε την παραίτησή του στον αρμόδιο υπουργό», ζ.«Ο πρόεδρος του δικαστηρίου απέβαλε από την αίθουσα τους φωνασκούντες πολίτες – ακροατές της δίκης».

Από το θέμα *βολ-προέρχονται οι λέξεις: βολή, βόλι, προβολή, αμφιβολία, έμβολο, εμβόλιο, υπερβολικός, βολίδα. α.«Οι άδικες βολές δεν αγγίζουν την ηθική του δημάρχου», β.«Η προβολή άσεμνων ταινιών απαγορεύεται με ειδικό νόμο», γ.«Η αμφιβολία αποτελεί τον κινητήριο μοχλό του πολιτισμού», δ.«Ο τρίτος κόσμος έχει ανάγκη από παιδικά εμβόλια», ε.«Το έμβολο της μηχανής υπέστη βλάβη ανεπανόρθωτη».

Από το θέμα *βελ- παράγονται οι λέξεις: βέλος, εμβέλεια. α.«Η ομάδα μας δέχτηκε τα πάρθια (απροσδόκητα) βέλη των αντιπάλων», β.«Η εμβέλεια του σταθμού μας είναι μικρή», γ.«Το βεληνεκές του συγκεκριμένου όπλου είναι μικόρ», δ.«δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια…».

 Από το θέμα *βλη-προέρχονται οι λέξεις: βλήμα, μεταβλητός–τητα, υποβλητικός, αμετάβλητος, διαβλητός, απόβλητος. α.«Η περιοχή επλήγη από βλήματα όλμου», β.«Η μεταβλητότητα της κατάστασης εμπνέει ανησυχία στους οικονομικούς κύκλους», γ.«Η επιβλητική παρουσία του επιστήμονα δημιούργησε ένα κλίμα ευφορίας στο συνέδριο», δ.«Ο υπουργός θεώρησε διαβλητές τις διαδικασίες του διαγωνισμού και τον ακύρωσε», ε.«Τα πυρηνικά απόβλητα είναι επικίνδυνα για την υγεία των ανθρώπων».

 Ο λόγος μας είναι, επίσης, εμπλουτισμένος από φράσεις του ρήματος βάλλω: α.«Τα έβαλε μαζί μου», β.«Εξ οικείων τα βέλη», γ.«Επιτέλους έβαλε μυαλό», δ. «Άφησέ τον, έχει βλήμα στο μυαλό», ε.«Να προσέχεις ό,τι σου λέω και να τα βάλεις καλά στο νου σου», στ.«Αυτός τελικά αποδείχτηκε βαλτός…», ζ.«Η Ε.Π.Ο. όρισε την 20η Ιανουαρίου ως εμβόλιμη αγωνιστική».

«Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω»

Η εμβληματική αυτή φράση ανήκει στον Ιησού με την οποία κατήγγειλε την υποκρισία των Γραμματέων και Φαρισαίων. Η χριστιανική αυτή ρήση υπόρρητα διδάσκει την αυτοκριτική και τη συλλογική μας ευθύνη.

Το Πάρθιον βέλος

«Τι περιμένει κανείς από τέρατα, τέρατα! Έφευγε ρίπτων το Πάρθιον βέλος του ο νυκτόβιος τραγουδιστής».

Κάπως έτσι ο Παπαδιαμάντης στο έργο του «Θεοπόντι» αναφέρεται στο Πάρθιον βέλος υπονοώντας το απροσδόκητο, αιφνιδιαστικό και μη αναμενόμενο χτύπημα. Η φράση παραπέμπει στην ιδιότυπη πολεμική τακτική των Πάρθων. (Διάβαζε σχετικά το άρθρο «Το πόθεν των λέξεων», blog ΙΔΕΟπολις)

Απόλλων: Εκηβόλος και Ιοβόλος

Οι αρχαίοι ονόμαζαν τον θεό Απόλλωνα με τα παραπάνω επίθετα επειδή θεωρούσαν ότι αυτός ρίχνει μακριά τα δηλητηριώδη βέλη του: «στέμματ’ έχων εν χερσίν εκηβόλου Απόλλωνος»// «τισειαν Δαναοί εμά δάκρυα σοίσι βέλεσσιν»// «μετά δε ιόν εηκε»// «αυτάρ έπειτ’ αυτοίσι βέλος εχεπευκές εφιείς βαλλ’», (Ιλιάδα). Σε αυτούς τους στίχους κυριαρχεί η οργή και η δύναμη του Απόλλωνα που εκφράζεται με τους διάφορους τύπους του *βάλλω(εκηβόλου, βέλεσιν, βέλος, βαλλ’).

Ο Οιδίποδας «τυφλωμένος» από την μοίρα του δεν βρίσκει κανένα «στοιχείο» (σύμβολον) που να τον ενοχοποιεί για την πατροκτονία μέχρι να οδηγηθεί στην αυτοτύφλωσή του: «μη έχων τι σύμβολον».

Το σύμβολον

Η έννοια του συμβόλου (συν+βάλλω) ποικίλλει. Έχουμε: «το Σύμβολον της Πίστεως/ Η σημαία μας είναι το σύμβολο της ελευθερίας». Ο οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν είπε για το Ευρώ: «Το Ευρώ είναι ο θρίαμβος ενός συμβόλου έναντι της ουσίας» υπονοώντας πως το ευρωπαϊκό νόμισμα θα κάνει την ευρωπαϊκή ενοποίηση μη αναστρέψιμη.

­* Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Απολείπειν ο θεός…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «άρρητον δε τοκεύσι γόον και πένθος έθηκας,/ Έκτορ∙ Εμοί δε μάλιστα λελείψεται άλγεα λυγρά».(Ιλιάδα, Ω, 742-3)

Η Ανδρομάχη απευθυνόμενη στον νεκρό Έκτορα του λέει με παράπονο πως της άφησε πόνο και λύπη, που θα μείνουν (­λελείψεται) για πάντα. Είναι αξιοσημείωτη η παρουσία δύο διαφορετικών χρόνων (έθηκας = αόριστος/ λελείψεται = παρακείμενος) με αναφορά στο θάνατο του ίδιου προσώπου (Έκτορα).

«Ούποτε έρις/ λείψει κατ’ ανθρώπων πόλεις»/ «Το δε κακοτυχές ου λέλοιπεν εκ τέκνων»

Ο Ευριπίδης στην «Ελένη» δια στόματος Χορού διαπιστώνει πως οι διενέξεις δεν θα λείψουν ποτέ από τις ανθρώπινες πόλεις (­λείψει) και στον «Ηρακλή Μαινόμενο» επισημαίνει πως οι κακοτυχίες δεν εγκατέλειψαν τα παιδιά (­λέλοιπεν).

«Παρουσίασε λιποθυμικά συμπτώματα»/ «Κατηγορήθηκε για το αδίκημα της λιποταξίας»

Στις παραπάνω φράσεις ενδεικτική είναι η χρήση τύπων του ­λείπω που παράγονται από το θέμα ­λιπ- (Αόριστος, έλιπον – ελιπόμην).

«Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»

Ο εμβληματικός τίτλος του ποιήματος του Καβάφη με κυρίαρχη θέση το απαρέμφατο ­απολείπειν σηματοδοτεί και προοικονομεί την εγκατάλειψη του Ρωμαίου στρατηγού Αντωνίου από τον θεό και την αναπόφευκτη ήττα και το τέλος του. Στο υπόλοιπο ποίημα αναπτύσσεται σε προτρεπτικό τόνο η ψύχραιμη αποδοχή της πραγματικότητας χωρίς αυταπάτες και παρακλητικές ικεσίες. Προέχει η στωϊκότητα και η αξιοπρέπεια στην ώρα της πτώσης και της απώλειας σημαντικών πραγμάτων της ζωής μας.

Το παρακάτω δημοσιογραφικό παράθεμα αισθητοποιεί την κυρίαρχη παρουσία των διαφορετικών τύπων του ρήματος ­λείπω στο λόγο μας.

«Η εγκατάλειψη του θύματος στον τόπο του ατυχήματος συνιστά όχι μόνο ποινικό αδίκημα αλλά είναι ηθικά κατακριτέα. Σε τέτοιους είδους συμπεριφορές συνήθως οδηγούν η ελλιπής διαπαιδαγώγηση και η έλλειψη κοινωνικής συνείδησης. Δυστυχώς στον καθένα μας επιβιώνουν ακόμη κατάλοιπα μιας λανθασμένης νοοτροπίας που αναδεικνύει το ατομικό συμφέρον σε ύψιστη αξία αδιαφορώντας για τα νόμιμα δίκαια και του διπλανού μας. Υπολείπονται πολλά ακόμη για να υπερβεί ο άνθρωπος τον αντικοινωνικό ναρκισσισμό του».

Οι παράγωγες λέξεις του λείπω πηγάζουν από τα τρία βασικά θέματά του: ­λειπ-, ­λιπ- και ­λοιπ-. Τα τρία αυτά θέματα απαντούν στους ανάλογους χρόνους του ρήματος: Λείπω, έλιπον, λέλοιπα.

Από το θέμα ­λειπ-παράγονται οι περισσότερες λέξεις, όπως: έλλειψη, έκλειψη, έλλειμμα, διάλειμμα, λειψανδρία, λειψυδρία, λείψανο.

α.«Στο νοσοκομείο παρουσίασε φαινόμενα διαλείψεων», β.«Στην αγορά τελευταία παρατηρείται έλλειψη ειδών πρώτης ανάγκης», γ.«Οι πρωθυπουργοί των δύο χωρών συναντήθηκαν στο διάλειμμα της συνόδου Κορυφής των ηγετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (Το ομόηχο διάλυμα πηγάζει από το ρήμα διαλύω), δ.«Η λειψυδρία (απουσία νερού) κατά τους θερινούς μήνες οφείλεται στις μεγάλες ποσότητες νερού που ξοδεύονται για τις γεωργικές καλλιέργειες», ε.«Οι συχνοί πόλεμοι συνοδεύονται από φαινόμενα λειψανδρίας» (έλλειψη ανδρών), στ.«Ο προϋπολογισμός κρίθηκε ελλειμματικός», ζ.«Σήμερα η εκκλησία μας γιορτάζει την ανακομιδή των λειψάνων του τοπικού αγίου». Τα λάθη στην ορθογραφία του ουσιαστικού «εγκατάληψη» μπορούν να ξεπεραστούν με την υπενθύμιση πως η λέξη –ληψη είναι παράγωγη του ρήματος λαμβάνω (λήψομαι).

Από το θέμα ­λιπ- (έλιπον) παράγονται οι λέξεις: λιποβαρής, λιποθυμία, λιποταξία, λιπόψυχος, ελλιπής. α.«Ο ασθενής παρουσίασε λιποθυμικές καταστάσεις», β.«Η λιποταξία σε καιρό πολέμου θεωρείται αδίκημα εσχάτης προδοσίας», γ.«Τα στοιχεία κρίθηκαν ελλιπή από το δικαστήριο για τη θεμελίωση του κατηγορητηρίου», δ.«Το μικρότερο παιδί γεννήθηκε λιποβαρές», ε.«Ο λιπόψυχος κατακλύζεται συνήθως από αισθήματα ανασφάλειας».

Συχνή είναι η παρουσία στο λόγο μας λέξεων που πηγάζουν από το θέμα ­λοιπ- (λέλοιπα), όπως: υπόλοιπο, κατάλοιπο, λοιπόν, λοίσθιος. α.«Γύρισε να πάρει τα υπόλοιπα πράγματα», β.«Στην κοινωνία μας υπάρχουν ακόμη κατάλοιπα ρατσιστικών ιδεολογιών», γ.«Από τα παραπάνω λοιπόν συμπεραίνεται η ευθύνη του φανατισμού στην έξαρση της βίας», δ.«Από ιατρικούς κύκλους διέρρευσε η πληροφορία πως ο ασθενής πνέει τα λοίσθια».

 Έντονη, τέλος, είναι και η παρουσία του ρήματος λείπω στο λόγο μας με διάφορες σημασίες, όπως: α.«Λίγο έλειψε να πιαστούν στα χέρια», β.«Του λείπει το μυαλό», γ.«Τώρα… αυτός μας έλειψε», δ.«Τα έχω όλα, δεν μου λείπει τίποτα», ε.«Υπάρχουν στιγμές που μου λείπουν πολύ τα παιδιά μου», στ.«Η Ελλάδα ως χώρα υπολείπεται έναντι των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών σε τεχνολογικό εξοπλισμό», ζ.«Ο εκφωνητής παρέλειψε να αναφέρει την ιδιότητα του καλεσμένου» [Εδώ χρειάζεται προσοχή στο παραγόμενο ουσιαστικό παράλειψη, που πολλές φορές συγχέεται με το ομόηχο παράληψη (παραλαμβάνω – παραλαβή)].

Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στην ορθογραφία των λέξεων που παράγονται από το θέμα του παρακειμένου ­λέλειμμα, όπως: διάλειμμα, ελλειμματικός. Το ίδιο ισχύει και για τους τύπους από το σύνθετο ρήμα ­ελλείπω (εν+λείπω): έλλειψη, ελλιπής, ανελλιπώς, έλλειμμα, ελλειπτικός.

Τα ομόηχα τύπων του ­λείπω, όπως: διάλυμα – διάλειμμα/ λύπη – λίπη – λείπει ενισχύουν τα επιχειρήματα εκείνων που εναντιώνονται στη σκέψη – πρόταση κάποιων να επικρατήσει μόνο το -ι- ως γραφή για την απλοποίηση της γλώσσας μας.

«Η δε πόλις μικρόν απέλειπεν έρημος είναι…»

Μία από τις πιο γνωστές φράσεις με τη χρήση του ­λείπωείναι κι αυτή που δηλώνει «ολίγο έλειψε». Μία φράση πολύ γνωστή και από τη χρήση της στα αρχαία κείμενα, όπως φαίνεται και στο παραπάνω απόσπασμα του Πλουτάρχου, όπου καταγράφει την παρ’ ολίγον ερημοποίηση της πόλης από τα δεινά που επέφεραν οι συχνές αλλαγές τυράννων.

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

 ΣΚΕΨΗΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ