Απόγευμα Κυριακής και όλα έξω ήταν χειμωνιάτικα. Όχι όμως και μέσα στο Μέγαρο Μουσικής όπου ο κ. Νταλάρας ως άριστος οικοδεσπότης μας υποδέχτηκε και μας φιλοξένησε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο! Νιώθοντας ο ίδιος άνετα στο «σπίτι» του, φρόντισε ώστε να αισθανθούμε κι εμείς το ίδιο από την πρώτη μέχρι την τελευταία στιγμή. Σε αντίθεση με τον κρύο καιρό έξω, η ατμόσφαιρα εντός όσο περνούσε η ώρα, γινόταν όλο και περισσότερο ζεστή και οικεία με αποτέλεσμα το «σφιχτό» αρχικό χρονοδιάγραμμα να μην τηρηθεί και οι τρεις και πλέον ώρες που διήρκησε αυτή η συνάντηση, να φαντάζουν πολύ λίγες για μια τόσο ευχάριστη, ουσιαστική και φιλική συζήτηση από καρδιάς με τον κ. Νταλάρα.
Καλή ανάγνωση!
Κύριε Νταλάρα θα θέλαμε να μας περιγράψετε με λίγα λόγια τα παιδικά σας
χρόνια.
Πώς να περιγράψεις το πιο σημαντικό κομμάτι της ζωής σου, με τι χρώματα; Θέλει πολύ συζήτηση. Γεννήθηκα στον Πειραιά. Προέρχομαι από μια μικρασιατική οικογένεια, μεγάλωσα στην Αθήνα και θα έλεγα πως είμαι πολυταξιδεμένος στον Νομό Αττικής μιας και έχω ζήσει σε πάρα πολλές γειτονιές. Ήταν παράξενα εκείνα τα χρόνια, σκληρά αλλά με πολύ ανθρωπιά, πολύ αγάπη και σύμπνοια, τουλάχιστον στις ομάδες των ανθρ
ώπων που εγώ έζησα και μεγάλωσα. Είχα την τύχη να προέρχομαι από μουσικούς και να έχω μια ανεξέλεγκτα καλή σχέση με τη μουσική και το τραγούδι, χωρίς να μπορώ ούτε ο ίδιος να την ερμηνεύσω. Προφανώς προερχόταν από τα γονίδια των παλαιοτέρων. Αυτό ισχύει και καλό είναι να το θυμόμαστε, ότι δηλαδή αυτό που είμαστε, τον τρόπο σκέψης μας, τις δυνατότητες που έχουμε ή δεν έχουμε, το χρωστάμε στους γονείς μας και αυτοί με τη σειρά τους στους προηγούμενους. Άρα δεν είναι τίποτα ξεκομμένο. Έτσι λοιπόν μπήκα στη μουσική από πολύ μικρός και τα υπόλοιπα νομίζω λίγο έως πολύ τα ξέρετε. Όπως όλα τα παιδιά, ήμουν πολύ άτακτος και ζωηρός.
Ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές των σημερινών νέων με αυτών της εποχής σας;
Μπορώ να σας πω, ότι τίποτα απολύτως δεν έχει αλλάξει και τίποτα δεν είναι όπως παλιά, υπάρχει και σ’ ένα τραγούδι αυτό και είναι αληθινό. Πάρα πολλά πράγματα πάν
τως είναι τα ίδια, έχετε τα ίδια περίπου προβλήματα μ’ εμένα, αλλάζουν βέβαια τα εργαλεία σας, τα μέσα, αλλά οι ανάγκες μας παραμένουν περίπου οι ίδιες. Σημασία έχει αν αυτές οι αλλαγές είναι ουσιαστικές ή επιφανειακές, πράγμα για το οποίο πρέπει να μιλήσουμε και να αναλύσουμε σε βάθος. Και κυρίως να διαπιστώσουμε αν έχουμε ίδιο κώδικα επικοινωνίας. Ίδια γλώσσα δηλαδή. Πολλές φορές λέμε πράγματα, που δεν τα αντιλαμβανόμαστε με τον ίδιο τρόπο. Τι είναι ουσιαστικό και τι περιστασιακό τότε και σήμερα; Δημιουργικός μπορείς να είσαι αν φέρνοντας αυτές τις δύο καταστάσεις αντιμέτωπες, καταφέρεις να τις διαχειριστείς με έναν τρόπο, που θα είσαι εντάξει με τον εαυτό σου, με τη συνείδησή σου και με το περιβάλλον σου. Αντιθέσεις και ανατροπές υπάρχουν πάντα.
Αλλά εγώ θέλω να πιστεύω, ότι μέσα από αυτές βγαίνουμε πιο πλούσιοι σε εμπειρίες. Κι αυτό για εσάς που είστε νέα παιδιά, νομίζω είναι κάτι που μερικές φορές ίσως το αισθάνεστε αλλά δεν το αποκωδικοποιείτε για να σιγουρευτείτε, πότε πρέπει να επιμένετε στις ουσιαστικές σας επιλογές και πότε να συμβιβάζεστε με την περίσταση. Εγώ λειτούργησα έτσι με την μουσική, που ήταν όλη μου η ζωή. Όλες αυτές οι αντιθέσεις, με «σπρώξανε» να συνειδητοποιηθώ πολύ πιο γρήγορα και στον χώρο της πολιτικής, στον χώρο της κοινωνικής στάσης, πώς να αντιμετωπίζεις δηλαδή τη ζωή και τους ανθρώπους, καθώς και στον επαγγελματικό χώρο. Μια βασική ανάγκη πάντως που παραμένει η ίδια, είναι η ανάγκη της επικοινωνίας με τους συνανθρώπους μας σε βάθος.
Ήσασταν ένα ταλαντούχο παιδί ή διαπρέψατε μετά από σκληρή δουλειά;
Το ταλέντο τώρα, βάζετε συνέχεια αιχμές! Το ταλέντο ήταν η προίκα που πήρα από τους γονείς μου. Το ταλέντο νομίζω πως διοχετεύεται μέσω του γενετικού μας υλικού. Πιθανόν το δικό μου ταλέντο, να προϋπήρχε σε κάποιον από τους προγόνους μου, αυτό όμως από μόνο του δεν λέει τίποτα. Το ταλέντο που αξίζει θαυμασμό, είναι αυτό που ανακαλύπτεις σε συνειδητοποιημένους ανθρώπους και χαρακτήρες, που νιώθουν τη διαφορετικότητα και ταπεινώνονται μέσα σε αυτή. Πολλές φορές η διαφορετικότητα τρέφει την έπαρση και η έπαρση μπορεί να σε κάνει κάφρο. Άρα το ταλέντο από μόνο του δεν είναι αρκετό, το σεβόμαστε μεν αλλά το κριτικάρουμε κιόλας. Πρέπει να το καλλιεργήσεις και να το εκπαιδεύσεις, αλλιώς είναι ανεξέλεγκτο. Και μετά θέλει πίστη, αφοσίωση η οποία αποτελεί ένα πρόσθετο εργαλείο πάνω στο ταλέντο.
Η γνώση, η αγάπη προς τη μάθηση, η πολύ δουλειά και η ανάγκη για επικοινωνία είναι τα εργαλεία για να αναδείξεις το ταλέντο σου.
Σχετικά με την αγάπη σας για τη μουσική:
Μπορεί να μου έλειψε ο πατέρας από τα πρώτα μου χρόνια, αλλά είχα μια ξεχωριστή μητέρα και μια οικογένεια ευρύτερη (Λευτέρης, Μάνος, Κουγιουμτζής, Καλδάρας). Με κάποιους από αυτούς υπήρχε σεβασμός γιατί είχαμε μεγάλη διαφορά ηλικίας. Εγώ ήμουν σαν ανοιχτό βιβλίο, με καταλαβαίνανε, βλέπανε ένα παιδί που έρχεται από το πουθενά αλλά αγαπάει τη μουσική. Να ένα πράγμα που έκανα εγώ, αγάπησα πάρα πολύ τη μουσική και έψαξα σε βάθος να καταλάβω πως λειτουργεί για παράδειγμα το κλειδί που κουρδίζει την χορδή, γιατί μια χορδή είναι μπάσα και η πρίμα διαφορετική και άλλα πολλά! Πράγματα δηλαδή που σε κάνουν απαραίτητο στην δημιουργία και στην κατασκευή. Αυτό ήμουν εγώ, ένας εργάτης, ένας μάστορας ο οποίος έμαθε πολύ καλά να δουλεύει την τέχνη του και τα εργαλεία του. Δούλεψα πάρα πολύ γι’ αυτό και σιγά-σιγά έφτασα σ’ ένα σημείο, όχι μόνο να μπορώ να μαστορεύω για την δουλειά μου, αλλά και να μπορώ να οραματίζομαι όπως οραματίζεται ένας δημιουργός και πολλές φορές να το πετυχαίνω.
Σχετικά με τη μάθηση και την γνώση:
Μέσω αυτής αποκτάς αυτογνωσία και σεβασμό προς τον εαυτό σου. Γιατί για να μπορέσεις να αγαπήσεις τους άλλους, την κοινωνία, την πόλη σου, τα δέντρα, τα ζώα όλα αυτά που πλήττονται σήμερα από τις δραστηριότητές μας, πρέπει πρώτα να αγαπήσεις τον εαυτό σου. Για να τον αγαπήσεις όμως πρέπει να τον μάθεις. Μέσω αυτής αποκτάς οντότητα και κύρος, γιατί χωρίς κύρος δεν θα υπάρχει βάρος σε αυτά που θες να εκφράσεις.
Σχετικά με την πολιτική:
Όλες μας οι πράξεις είναι πολιτικές. Έχουμε υποχρέωση όμως να ασχολούμαστε σωστά με την πολιτική. Να είμαστε κριτικοί. Θα αναφέρω ένα μικρό απλοϊκό παράδειγμα: αν ακούσετε ότι αυτό το ποτήρι έχει νερό που προέρχεται από μια βρύση που συνδέεται με μια δεξαμενή με ακατάλληλο νερό, επειδή το κράτος και οι υπεύθυνοι δεν είχαν την συνείδηση ή την δυνατότητα να το καθαρίσουν και το άφηναν να φτάνει στη βρύση. Αν εμείς κλείσουμε αυτή τη βρύση και δεν πιούμε αυτό το νερό, κάνουμε μια πολιτική πράξη. Άρα η πολιτική είναι παρού
σα, είναι παντού. Πιστεύω πως το πιο επικίνδυνο πράγμα που συμβαίνει στις μέρες μας, είναι να απαξιώνουμε την πολιτική συλλήβδην. Μπορείς να απαξιώσεις πολιτικά πρόσωπα, κόμματα, έχεις το δικαίωμα, αλλά δεν μπορείς να απαξιώνεις την πολιτική.
Πολιτική είναι αυτό που κάνουμε εμείς εδώ τώρα, η επικοινωνία, η γνώση. Νιώθω πως μέσω της προσπάθειας, να κάνει ο καθένας το καλύτερο που μπορεί στον τομέα του, έρχεται η ενότητα, μας ενώνει ως κοινωνία. Και εγώ πιστεύω στη συλλογικότητα, δηλαδή από την αγάπη και την διάθεση να δω τι είναι αυτό το ταλέντο που αναφέραμε προηγουμένως, να δω τι τελικά θέλω να γίνω στη ζωή μου, δούλεψα συλλογικά και όχι διασπαστικά και αντιδραστικά. Μπορώ να είμαι αντιδραστικός και στοιχεία αντιδραστικού ανθρώπου υπάρχουν σε αυτά που λέω, αλλά πρόκειται για την αντίδραση της ανησυχίας. Σου επιτρέπεται και είναι θεμιτό να ανησυχείς, να έχεις αντιρρήσεις και να αντιδράς. Εδώ ερχόμαστε στην έννοια της πολιτικοποίησης. Όταν σκέφτεσαι, όταν αντιδράς και όταν αντιπαρατίθεσαι – έχει όμως σημασία πως το πράττεις αυτό – είσαι ήδη πολιτικό ον. Έτσι όταν έχεις μέσα σου τέτοιες ανησυχίες, τότε αποφασίζεις τι θα κάνεις το ταλέντο σου και τη ζωή σου, σε προσωπικό επίπεδο και σαν μέλος της κοινωνίας.
Σχετικά με το Internet:
Εκεί που δεν το περιμένανε οι σοφοί τους ήρθε! Να λοιπόν η επανάσταση η ουσιαστική! Δεν μπορεί να το ελέγξει κανείς! Μέχρι πριν 10 χρόνια η επικοινωνία ήταν δύσκολη, τώρα έγινε. Πρέπει να δούμε πως θα αξιοποιηθεί σωστά. Ο άνθρωπος είναι παράξενο ον και αντιφατικό. Είναι απρόβλεπτος, διεισδυτικός, δημιουργικός, πονηρός, κακός, έχει πολλά πράγματα μέσα του! Αλλά είναι και περιπετειώδης, αν του δώσεις μια χαραμάδα θα σου κάνει λεωφόρο. Αυτό είναι το internet τώρα και η επικοινωνία που δεν μπορεί κανείς να την ελέγξει! Αποτελεί την πιο σπουδαία επανάσταση που γίνεται αυτό τον καιρό. Θα έλεγα μια σιωπηρή, μέγιστη πολιτική πράξη των ανθρώπων που δεν είναι μέσα στα κόλπα. Μιλάω για τους bloggers που μοιράζονται τις απόψεις τους και τις ανησυχίες τους για το κοινό καλό. Από μόνο του βέβαια το internet, κάποτε θα γίνει ένα κόλπο μεγάλο γιατί κάποιοι θα βρεθούν να το εκμεταλλευτούν και εκεί είναι που πρέπει να προσέχουμε! Και μετά πάλι από την αρχή! Ξαναρχίζουμε!
Ποια είναι η γνώμη σας για την ελεύθερη διακίνηση μουσικής στο διαδίκτυο και που βλέπετε να οδηγούνται τα πράγματα όσον αφορά τη μουσική βιομηχανία;Εδώ τώρα είμαστε σε ένα σταυροδρόμι. Υπάρχουν προβλήματα. Η δισκογραφία στην Ελλάδα ξεκινώντας από τις αρχές του περασμένου αιώνα, έγινε ένα μονοπώλιο, στο οποίο συμπράξανε και βοήθησαν ακόμα και άνθρωποι της δουλειάς μας, συνθέτες, στιχουργοί αλλά και επιχειρηματίες.
Αυτό έφτιαξε ένα δέντρο, το «Δέντρο της δισκογραφίας», το οποίο σαν εικόνα είναι ωραία, διότι βλέπεις κάτι φυσιολογικό, βλέπεις ένα δέντρο να ανεβαίνει, με τα κλαδιά του, να ανθίζει την άνοιξη, με τα καλά του αλλά και με πολλές αναποδιές και κυρίως με πολλές αδικίες, όσον αφορά τα δικαιώματα των ανθρώπων που παρήγαγαν μουσική.
Ήταν ένα μονοπώλιο που λειτουργούσε με λεόντειες συμβάσεις απέναντι στους ανθρώπους που τους ανήκε η δημιουργία, είτε ήταν στιχουργοί, είτε ποιητές, συνθέτες, οργανοπαίχτες. Ήταν άδικες οι εταιρίες μαζί τους γιατί ήταν ένα μονοπώλιο δέκα ανθρώπων με σιωπηρή ανοχή ο ένας προς τον άλλο, γιατί από μόνοι τους είχαν ένα χωράφι το οποίο το καλλιεργούσαν και δεν πάταγε ψυχή μέσα. Την πίτα την μοιραζόντουσαν μεταξύ τους.
Σήμερα επειδή το διαδίκτυο τους έπιασε στον ύπνο, έχασαν τα πρωτεία και έχασαν και τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν με τον κόσμο. Τώρα υπάρχει μεγάλη ανησυχία, όλοι τρέχουν, νομοθέτες, νομικοί, καθηγητές πανεπιστημίων, για να δουν με ποιο τρόπο μπορεί να εξασφαλιστεί η δικαιοσύνη απέναντι στα έργα της διανοίας, γιατί αυτό τον καιρό δεν υπάρχει δικαιοσύνη. Τώρα όλα είναι στον αέρα, γιατί κανείς δεν πρόβλεψε την ταχύτητα και τις δυνατότητες του διαδικτύου. Χρειάζονται θεσμικές λύσεις όσον αφορά την πνευματική ιδιοκτησία, τα δικαιώματα των ανθρώπων διότι εμπλέκονται πολύ κλάδοι, ώστε να μην είναι κανείς παράνομος. Θα δούμε.
Λέγανε πριν 15 χρόνια οι εταιρίες και ακόμη το λένε, πως πλήττει την δισκογραφία η πειρατεία, πως φταίνε οι πειρατές και οι πλανόδιοι. Η δισκογραφία καταστράφηκε κυρίως από το φτηνό υλικό που ηχογραφούσαν οι εταιρίες. Αυτό στην πραγματικότητα κατέστρεψε το τραγούδι.
Ποιο τραγούδι και ποια συνεργασία θεωρείτε σταθμό στην καριέρα σας;
Πολλά…… πολλά τραγούδια και πολλές συνεργασίες. Θα σας μιλήσω για τους παλιούς δασκάλους που μου αρέσανε πάρα πολύ, παρ’ ότι η ζωή τους δεν μου ταίριαζε καθόλου, μιας και εγώ γεννήθηκα σε άλλη γενιά και δεν μπορούσα να ζήσω όπως αυτοί. Μην ξεχνάμε πως τους ανθρώπους που θα αναφέρω όπως ο Τσιτσάνης, ο Βαμβακάρης, ο Παπαϊωάννου και άλλους μεγάλους σπουδαίους τραγουδιστές, κάποτε ο κόσμος τους θεωρούσε απόκληρους της κοινωνίας. Τους βλέπανε και τους διώχνανε, κρύβανε τους μπαγλαμάδες στα σακάκια τους και πολλοί από αυτούς δεν είχανε να φάνε, ζητιανεύανε. Μπόρεσα όμως να νιώσω την αξία αυτού που κάνανε, κατάλαβα τι γράψανε και τους αγάπησα και τους θεωρώ δασκάλους μου.
Εκτός από το λαϊκό τραγούδι, το δημοτικό και τους ψαλτάδες τους μεγάλους, τον Περιστέρη, τον Χατζημάρκο, τον Χρόνη Αηδονίδη, τον Παπασιδέρη, την Γεωργία Μυτάκη, μπορώ ώρες να σας μιλάω για ονόματα που πιθανότατα μπορεί να μην λένε κάτι στους νέους και πολύ στεναχωριέμαι γι’ αυτό. Μεγάλη μου επιθυμία θα ήταν κάποια στιγμή οι νέοι να βρουν τον χρόνο να ασχοληθούν, ώστε αυτά τα ονόματα να αποκτήσουν νόημα. Θα ήθελα να μάθετε για την αξία της Γεωργίας Μυτάκη, της Ειρήνης Κονιτοπούλου-Λεγάκη, της Άννας Καραμπεσίνη, για τον Κώστα Μουντάκη, τον Σκορδαλό, και είμαι σίγουρος ότι για σας αυτό το σκονισμένο παρελθόν θ’ αποκτήσει άλλο νόημα. Για μερικούς το παρελθόν δεν είναι τίποτα, γι’ αυτούς όμως που γνωρίζουν, είναι η κοινωνική εξασφάλιση του αύριο.
Στις νεότερες εποχές ο Χατζιδάκις, ο Θεοδωράκης, ο Ξαρχάκος, ο Λοΐζος, ο Κουγιουμτζής, ο Καλδάρας που ήταν οι δικοί μου δάσκαλοι, αλλά και ο Μπιθικώτσης και ο Καζαντζίδης, αυτοί οι σπουδαίοι τραγουδιστές με τους οποίους έγινα φίλος λόγω του πατέρα μου που ήταν συνεργάτης τους. Έπαιξα μαζί τους, κάναμε αστεία, μου έμαθαν πράγματα.
Ειλικρινά δεν μπορώ να ξεχωρίσω κάποιο τραγούδι διότι είναι απίστευτα πολλά! Ποιο να ξεχωρίσω; Το «Μη μου θυμώνεις μάτια μου», «Αχ χελιδόνι μου», «Παραπονεμένα λόγια», «Φαρμακωμένος ο καιρός». Το κάθε ένα από αυτά τα τραγούδια έχει μια ιστορία ολόκληρη.
Έτσι λοιπόν θεωρώ τον εαυτό μου από τους πιο τυχερούς σε αυτή τη δουλειά.
Ποιους από τους σύγχρονους στιχουργούς και συνθέτες θεωρείτε σημαντικούς;
Πολλούς. Η ροκ μουσική πρώτα από όλα, η καλή ροκ, σε συνεργασία με καλά ακούσματα έχει επηρεάσει θετικά το σύγχρονο τραγούδι. Δε θα μιλήσουμε για τα κακά τα οποία είναι αρκετά, γιατί πολλές φορές η μίμηση επηρεάζει με λάθος τρόπο. Θα μιλήσουμε για τα καλά για τα οποία υπάρχουν και είναι πολλά. Και να πάω σε αυτά που επηρέασαν ήδη εμένα, όπως ο Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας που είναι ένα σπουδαίο μουσικό κομμάτι του ελληνικού τραγουδιού τα τελευταία χρόνια, ο Ορφέας Περίδης, ο Σωκράτης Μάλαμας, ο Φίλιππος Πλιάτσικας, ο Μπάμπης Στόκας, ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, ο Διονύσης Τσακνής, ο Ξυδάκης, ο Παπάζογλου, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, οι Active Member. Σας ανέφερα μερικούς μόνο, είναι πάρα πολλοί ευτυχώς, οι οποίοι διαφοροποιημένα μεν, επηρεασμένοι και από την ξένη μουσική κρατήσανε τον κρίκο με τους παλιούς και δεν σπάσανε την αλυσίδα. Και από την άλλη υπάρχουν αμιγώς παραδοσιακοί μουσικοί όπως η Εστουδιαντίνα, οι Χαΐνηδες, οι Δυνάμεις του Αιγαίου παλιότερα, οι Τακίμ, και κυρίως ο Ross Daly, αλλά και λαϊκοί συνθέτες με έργο όπως ο Χρήστος Νικολόπουλος. Σημασία λοιπόν έχει τί συνείδηση έχει ο καθένας και πόσο σέβεται τη μουσική του, τη γλώσσα του και τι θέλει να πει. Βεβαίως σύγχρονους εγώ θεωρώ και τον Μίκη Θεοδωράκη που ακόμη είναι κορυφαίος, τον Σαββόπουλο, τον Μούτση και από το 80 έχουμε μια γενιά τραγουδοποιών, όπως ο Κραουνάκης ας πούμε, οι οποίοι γράφουν και για τραγουδιστές, αλλά τραγουδούν και μόνοι τους ή τραγουδούν μόνο μόνοι τους, όπως ο Νίκος Πορτοκάλογλου ας πούμε, που μπορεί να μην είναι τόσοι «δυνατοί» ως τραγουδιστές, αλλά γράφουν ωραία και σημαντικά τραγούδια, εκτιμώντας τη δουλειά του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη, του Λοΐζου, του Κουγιουμτζή, του Ξαρχάκου, του Μούτση και ακούγοντας και παραδοσιακή μουσική αλλά και ροκ τραγούδια.
Η ροκ μουσική επειδή είναι ένα στοιχείο κοινωνικής συμπεριφοράς, βρήκε μονοπάτια σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, έχει κι αυτό το λαϊκό όργανο, όπως το λέω εγώ «Το μπουζούκι της υφηλίου» που είναι η ηλεκτρική κιθάρα.
Ήσασταν ο μοναδικός καλλιτέχνης που κατάφερε να γεμίσει με κόσμο για δύο συνεχόμενες μέρες το ΟΑΚΑ το 1983. Τι σας έχει μείνει από αυτές τις συναυλίες;
Πρώτα απ’ όλα δεν νιώθω καθόλου μοναδικός και δεν είμαι μοναδικός. Και ούτε θα θεωρούσα τον εαυτό μου μοναδικό λόγω της προσέλευσης του κόσμου. Και έχουν προϋπάρξει και άλλοι καλλιτέχνες με μαζικές συναυλίες, κυρίως ο Θεοδωράκης, ο Διονύσης Σαββόπουλος γέμισε το Ολυμπιακό Στάδιο. Η συναυλία του Κηλαϊδόνη στη Βουλιαγμένη…
Πρέπει να έχω κάνει 3 μόνος μου και άλλες 5 συμμετοχικές στο Ολυμπιακό Στάδιο. Βέβαια εκείνες οι δύο πρώτες ήταν ένα ρεκόρ, γιατί ήταν πρωτοφανής η συμμετοχή! Νομίζω πάντως ότι έπαιξε ρόλο ότι είχα σταθερά ακολουθήσει το συναυλιακό live τα τελευταία χρόνια, και αυτό έπαιξε ρόλο όπως επίσης έπαιξε ρόλο η εποχή και η συγκυρία. Και βέβαια τα καλά τραγούδια. Δεν το θεωρώ μόνο επιτυχία δική μου. Εγώ ήμουν τυχερός που βρέθηκα μέσα σ’ αυτή τη γειτονιά της μουσικής και των ανθρώπων και μέσα από αυτή την κατάσταση έζησα ένα όνειρο. Και βέβαια το κυριότερο, εισέπραξα την ευθύνη της εμπιστοσύνης του κόσμου και συνέχισα με μεγάλη προσοχή το δρόμο μου στη μουσική.
Υπάρχει κάποια καλλιτεχνική συνεργασία που δεν έγινε μέχρι τώρα και θα θέλατε πάρα πολύ να πραγματοποιηθεί στο μέλλον;
Αρκετές ακόμα. Ο μουσικός δεν σταματάει ποτέ. Ο άνθρωπος που αγαπάει τη δουλειά του, είναι σα
ν το ναύτη που όταν βγει στη θάλασσα θέλει να πάει παντού. Δεν προλαβαίνει όμως, θα πάει σε λίγα μέρη και θα αποκτήσει σημαντικές εμπειρίες. Έτσι κι εγώ δεν θα προλάβω να πάω παντού, περνούν τα χρόνια. Είναι πάρα πολλοί οι καλλιτέχνες οι σπουδαίοι που θα ήθελα να συνεργαστώ μαζί τους. Ήδη έχω συνεργαστεί με αρκετούς που τους θαύμαζα, που τους θεωρούσα ξεχωριστούς και πάλι είχα την τύχη να τους γνωρίσω, να μιλήσω μαζί τους, ν’ ανέβω στη σκηνή και να παίξουμε μαζί. Ο Sting ήταν ένας από τους μουσικο
ύς που εγώ θαύμαζα, αλλά και σπουδαίοι μουσικοί όπως ο Paco de Lucia, o Al di Meola, η Dulce Pontes, και όχι μόνο, καθώς έχω συνεργαστεί και με σπουδαίους διευθυντές ορχήστρας και με μ
εγάλες συμφωνικές ορχήστρες. Έχω δουλέψει επίσης και με σπουδαίους καλλιτέχνες με πολιτικό λόγο, όπως στη συναυλία της Διεθνούς Αμνηστίας με τον Bruce Springsteen, τον Peter Gabriel, την Tracy Chapman, τον Youssou N’Dour και τον Sting βεβαίως. Όλα αυτά για μένα ήταν πολύ σημαντικά. Δεν νομίζω να προλάβω να κάνω πιο πολλά, ήδη είμαι και μια περίπτωση επιβαρυμένη με τα τόσα πολλά που έχω κάνει.
Υπάρχει κάποιος χώρος που να σας προκάλεσε τέτοιο δέος με την ιστορία και την επιβλητικότητά του, που έκανε τα πόδια σας να τρέμουν πριν εμφανιστείτε στη σκηνή;
Τα πόδια μου να τρέμουν, όχι δεν το έχω αισθανθεί ποτέ αν και πάντα έχω τρακ. Αλλά όχι σε βαθμό που να τρέμουν τα πόδια μου. Δεν μπορεί να σε περιμένει ένας κόσμος ολόκληρος και να βγαίνεις ασταθής. Αν αυτό συμβαίνει ίσως κάτι δεν έχεις κάνει καλά. Πρέπει να
σέβεσαι τον κόσμο, να έχεις αυτό το δέος αλλά να μπορείς να στηριχθείς στα πόδια σου. Στη σκηνή μερικές φορές βέβαια χάνεσαι. Εγώ συνήθως δε χάνομαι, χωρίς να σημαίνει αυτό πως δεν έχω μεγάλη ανησυχία κάθε φορά που βγαίνω. Επειδή όμως είμαι τυχερός και ο κόσμος είναι πολύ καλός μαζί μου, από το δεύτερο τραγούδι ξεκινά η επικοινωνία. Είναι δύσκολο πράγμα η σκηνή. Όσον αφορά τον χώρο είναι πάλι προσωπικό και συναισθηματικό. Για παράδειγμα έχω τραγουδήσει σε πολύ σπουδαία μέρη, μοναδικά, όπως εκεί που έχει διευθύνει ο Φον Κάραγιαν, στο μεγαλύτερο θέατρο της Νέας Υόρκης και άλλα πολλά. Αλλά μερικές φορές συγκινείσαι ιδιαίτερα και κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Μια τέτοια περίπτωση ήταν όταν τραγούδησα στις σκηνές των Κυπρίων, μετά την εισβολή. Τραγουδήσαμε για τους ανθρώπους που χάσανε τα σπίτια τους. Τα συναισθήματα ήταν πολύ πιο έντονα από τις επευφημίες του πολύ κόσμου σε ένα σπουδαίο θέατρο.
Όπως επίσης και στην Ίμβρο που τραγούδησα σε μια μάντρα μέσα, σε ένα προαύλιο μιας εκκλησίας που κατέρρεε. Κι εκεί υπάρχει ένα άλλο ξεπούλημα της Ίμβρου, όπου η Ελλάδα δεν άντεξε τουλάχιστον να υπερασπίσει πολιτισμικά αυτούς τους ανθρώπους. Σε ανθρώπους που ιστορικά έπρεπε να έχουμε φερθεί με πιο γενναιόδωρο τρόπο σαν κράτος. Όχι στα χώματα, αλλά στους ίδιους τους ανθρώπους και στην ιστορία τους. Αυτές οι στιγμές ήταν ξεχωριστές.
Έχουμε την πληροφορία πως ήσαστε μέλος της ομάδας των Λευτεριστών. Θα θέλαμε να μας εκφράσετε την γνώμη σας για τον πρόεδρο και τις αρμοδιότητές του.Θα πρέπει να σας πω πως είμαι ιδρυτικό μέλος και είμαι αυτός που έβγαλε τις πρώτες μπροσούρες τις έχετε δει; Το «Οικουμενικός Πρόεδρος» είναι δική μου επινόηση, το τύπωσα σ’ ένα ημερολόγιο, καθώς και το «Πρόεδρος όλων των προέδρων». Επίσης πιστεύω πως τώρα πρέπει να τον αναβαθμίσουμε, να τον κάνουμε Πλανητάρχη όλων των προέδρων και ίσως γιατί όχι, αφού μπορούμε πια να κοιτάξουμε και λίγο πιο ψηλά, διαγαλαξιακά. Να τον τοποθετήσουμε εκεί, γιατί είναι μοναδικός.
Νομίζω πως δεν θα υπάρξει άλλος πρόεδρος. Είναι ο πιο γλυκός «αλήτης» που υπάρχει στη ζωή μου, είναι ένας μαγικός άνθρωπος. Είναι ένα πολύ γλυκό αστείο αυτό που δείχνει την αγάπη μας και το σεβασμό μας στον Λευτέρη.
Πιστεύετε κι εσείς όπως ο Πάολο Κοέλο πως όταν κάτι το θέλεις πραγματικά πολύ, όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να γίνει αυτό πραγματικότητα;Είναι μερικές φράσεις πολύ αισιόδοξες που πραγματικά τις ζηλεύω! Και σ’ εμένα έχει συμβεί ειδικά όσον αφορά την δουλειά μου, γιατί παρά το γεγονός πως ότι έχω δουλέψει πάρα πολύ, η τύχη έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο. Δηλαδή αυτό το λεγόμενο τρένο που πρέπει να είσαι στον σταθμό την κατάλληλη στιγμή για να το πάρεις, δημιουργείς το δρομολόγιο. Και με την δύναμη της ψυχής σου και την γνώση που έχεις αποκτήσει αυτό έρχεται και σε βρίσκει. Και αυτό γίνεται με τον εξής τρόπο: όταν κάποιος είναι φιλομαθής και ενδιαφέρετ
αι πραγματικά, το τρένο όσο κι αν είναι μια μηχανή, κινείται από ανθρώπους οι οποίοι ψάχνουν ανθρώπους σαν κι εσάς. Είναι περισσότερο από σίγουρο πως το τρένο το καλεί το άτομο που θέλει να ανέβει σ’ αυτό. Και μεταφυσικά να μη θέλετε να το δεχτείτε και να το πιστέψετε, παλέψτε το, γιατί και μόνο η διαδικασία αυτή για να καταφέρετε να τερματίσετε, ήδη θα σας έχει κάνει καλύτερους.Αλλά θέλω να πάμε και στη διάσταση την ουσιαστική. Μπορούμε να το κάνουμε να συμβεί; Αυτό εξαρτάται από εμάς, δηλαδή αν θέλουμε να συμπράξει όλος ο κόσμος για να πετύχουμε κάτι, θα πρέπει να το πιστέψουμε πρώτα εμείς. Χαρακτηριστικό και πιο πρόσφατο παράδειγμα ο Obama, o οποίος δούλεψε πολύ σε πολύ κακές συνθήκες. Όλος ο κόσμος «συνωμοτούσε», τα γεγονότα, η προεδρία του Bush με όλους αυτούς τους πολέμους που έκανε, κάνανε τους Αμερικανούς να σκεφτούν διαφορετικά. Δεν πρέπει να περιμένουμε να κάνουν οι άλλοι αυτό που πρέπει να κάνουμε εμείς. Τώρα βέβαια οι συνθήκες ευνόησαν. Μένει να κριθεί ο άνθρωπος, πόσο ρίσκο θα πάρει για να αλλάξει την εικόνα αυτής της χώρας. Αν και αυτό συμβεί τότε ναι, όλος ο κόσμος και το σύμπαν μπορεί να συνωμοτήσουν υπέρ μας. Στην ουσία όμως οι μεγαλύτεροι συνωμότες είμαστε εμείς. Η ανθρώπινη δύναμη και το κουράγιο μπορούν να κινήσουν τα νήματα. Πάντα προς το γενικό καλό. Εμένα αυτό με αφορά.
Ας υποθέσουμε πως σας χαρίζανε ένα μαγικό ραβδί. Ονομάστε μας μερικά από αυτά που θα αλλάζατε γύρω σας.
Αν εσείς μου χαρίζατε ένα μαγικό ραβδί το πρώτο που θα έκανα θα ήταν να μειώσω την απογοήτευση από τον κόσμο. Την ποτίζουν πολύ την απογοήτευση οι μπαγάσηδες! Και τα μέσα ενημέρωσης και όλοι. Εγώ όμως δεν πιστεύω σε μαγικά ραβδιά, πιστεύω στη δουλειά, στη συλλογικότητα, στην αισιοδοξία, στο όραμα.
Ποιοι είναι οι αγαπημένοι σας ποιητές;
Η ποίηση είχε στη ζωή μου μια επίδραση παιδαγωγική, ψυχολογική και αισθητική σαφώς, αλλά με επηρέασε και καλλιτεχνικά. Αρχίζεις και διαβάζεις αλλιώς τη γλώσσα, «ταλαιπωρείσαι» να αποκωδικοποιήσεις τον ποιητή, που σημαίνει αμέσως πως σε πάει σε άλλες σφαίρες. Αυτό ήταν που με βοήθησε να σας περιγράφω από την αρχή αυτής της συζήτησης, την σημασία της προσπάθειας να ερμηνεύσεις τον κόσμο, τους ανθρώπους και τις καταστάσεις που ζεις σε άλλο επίπεδο. Αυτό το έκανε η ποίηση. Ακόμα διαβάζω πολύ, ψάχνω, παιδεύ
ομαι και εκπαιδεύομαι.
Εδώ θα ήθελα να αναφέρω κάτι που είναι τετριμμένο, αλλά που θα πρέπει να το τονίζουμε, γιατί είναι καλό για όλους μας. Αυτό που έκανε ο Μίκης και ακολούθησαν και άλλοι στη συνέχεια, που μελοποίησε δηλαδή πολλούς σπουδαίους ποιητές μας όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Λειβαδίτης, ο Αναγνωστάκης, αναφέρω μόνο μερικούς γιατί ευτυχώς για εμάς υπάρχουν ακόμα αρκετοί, ήταν μοιραίο. Ήταν μεγάλο επίτευγμα για την ελληνική κοινωνία, αυτό που κατάφερε ο Μίκης και οι άλλοι δημιουργοί, να κάνουν κτήμα του λαού αυτή την πραγματικά υψηλή ποίηση. Αργότερα το ίδιο έγινε με την ποίηση του Καββαδία με τον Μικρούτσικο. Αυτή που είναι μια πολύχρωμη γλώσσα, συναισθηματικά ιδιαίτερη. Πιστεύω λοιπόν πως η ποίηση βοήθησε σε πολύ μεγάλο βαθμό και το τραγούδι, αλλά και ανέβασε αυτόν τον τόπο και τον κόσμο, πολύ υψηλότερα από ότι του έμελλε την εποχή που δέχτηκε να βαπτιστεί σε αυτό το λόγο. Η Ελλάδα είναι τυχερή, διότι λίγες χώρες απόλαυσαν τέτοια ανάταση πνευματική μέσα από την λογοτεχνία και την ποίηση.
Κάτι που έρχεται από την αρχαιότητα, από την ιαμβική ποίηση, τους θρήνους, τους παιάνες, τον Όμηρο, την Σαπφώ, τον Αρχίλοχο. Δυστυχώς η σημερινή συγκυρία δεν βοηθάει την ελληνική γλώσσα που είναι τόσο πλούσια. Ευτυχώς έχουμε και ποιητική διάθεση στο τραγούδι, έχουμε τον Λευτέρη (Παπαδόπουλο) τον Μάνο Ελευθερίου, την Λίνα (Νικολακοπούλου) και άλλους πολλούς.
Ποια συμβουλή θα δίνατε στους νέους;
Δεν θέλω να δίνω συμβουλές, τα ‘χω καλά όμως με το παράδειγμα της ζωής μου. Δεν είμαι ακαδημαϊκός, δηλαδή δεν έχω πρακτικά και ουσιαστικά τον τρόπο να μεταδώσω συμβουλές. Το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να ανασύρω από τη μνήμη μου τα λάθη μου και να τα λέω στην κόρη μου και σε κάποιους φίλους μου, απλά και μόνο προς αποφυγήν. Μόνο έτσι μπορώ να είμαι χρήσιμος. Αν και καταλαβαίνω την ανάγκη των ανθρώπων για συμβουλές.
Υπάρχει κάποια εσωτερική φωνή που σας οδηγεί όσον αφορά τις αποφάσεις σας ή εμπιστεύεστε περισσότερο την λογική σας;
Το ένστικτο έπαιξε για μένα σημαντικό ρόλο. Σαν άτομο είμαι περισσότερο συναισθηματικός, λειτουργώ με το ένστικτο και το συναίσθημα. Μαθαίνω όμως και σέβομαι την λογική, γιατί η λογική είναι αυτή που επιβραβεύει την αξία του αποτελέσματος.
Έχετε επισκεφτεί τα Τρία Καλά δηλαδή τα Τρίκαλα;
Τρίκαλα! Τρία Καλά!! Πολύ καλό, δηλαδή αυτό σημαίνει Τρίκαλα; Στην αρχαιότητα ήταν η αρχαία Τρίκκη έτσι δεν είναι; Ναι τα έχω επισκεφτεί και έχω δώσει και συναυλίες εκεί. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την πρόσκληση και με πολύ χαρά θα ερχόμουνα εκδρομή στο Γοργογύρι να σας έβλεπα και να γνωρίσω και την υπόλοιπη ομάδα σας.
Από τα Τρίκαλα, πέρα από τους σπουδαίους καλλιτέχνες μας, με συγκίνησε και η Σοφία Σακοράφα που έχει κάνει αυτή τη διαδρομή και που δεν στάθηκε μόνο στα δικά της, ασχολήθηκε με τους ανθρώπους, διάλεξε και έναν κοινωνικό χώρο που θέλει προσφορά.
Θα θέλαμε να ζωγραφίσετε με τα πινέλα της φαντασίας σας, τον πίνακα της απόλυτης ευτυχίας στον οποίο θα είσαστε κι εσείς μέσα.
Απόλυτη ευτυχία! Υπάρχει απόλυτη ευτυχία; Είναι ανύπαρκτος ο όρος. Όπως η έννοια με τον παράδεισο και την κόλαση. Αν ζεις καθημερινά τον παράδεισο, είναι μια κόλαση. Ο άνθρωπος φτιάχνει αυτές τις έννοιες για να πάρει θάρρος να κάνει το επόμενο βήμα του. Και πως είναι δυνατόν να υφίσταται απόλυτη ευτυχία με τόση δυστυχία που υπάρχει γύρω μας; Κάποιες καταστάσεις που βιώνουμε και μας δημιουργούνε ευχάριστα συναισθήματα ναι, απόλυτη ευτυχία όμως όχι! Ευτυχισμένες στιγμές μπορούμε να έχουμε από πολύ απλά πράγματα, όπως για παράδειγμα το να σου δίνει ένα φιλί το παιδί σου, να ακούς ένα ωραίο τραγούδι, να βλέπεις ένα ωραίο πίνακα, να σε αγκαλιάζει ένα αγαπημένο πρόσωπο. Δεν έχουμε το δικαίωμα να μιλάμε για απόλυτη ευτυχία, όταν αυτή τη στιγμή χιλιάδες παιδιά δεν μπορούν να έχουν μερικά γραμμάρια ρύζι για να φάνε! Δεν νομίζω πως θα μπορούσα να ανήκω σε μια κοινωνία απόλυτης ευτυχίας, γιατί δεν την έχω γνωρίσει ποτέ, όπως εξάλλου και την απόλυτη δυστυχία. Γιατί και εκεί πρέπει να υπάρχει ελπίδα.
Τέλος θα θέλαμε να κλείσουμε με τον καθιερωμένο μας τρόπο που δεν είναι άλλος από τον χαρακτηρισμό των παρακάτω προσώπων:
Κουγ
ιουμτζής:
Έχω μιλήσει τόσο πολύ για τον Κουγιουμτζή. Για μένα ήταν ο πιο σημαντικός και πιο ξεχωριστός συνεργάτης μου στο χώρο του τραγουδιού. Ήταν ο άνθρωπος που έχει πιάσει τον μεγαλύτερο χώρο στην καρδιά μου και στην σκέψη μου. Ο Κουγιουμτζής μου έδωσε ζωή και φωνή, τραγουδιστικά εννοώ όταν ήμουν πολύ μικρός. Τον γνώρισα όταν ήμουν μόλις 18 χρονών. Τραγουδούσαμε μαζί, μιλούσαμε, προβληματιζόμασταν μαζί. Έχω πολλούς ανθρώπους που αγαπάω στον χώρο της μουσικής, αλλά αυτός είναι ο πιο ξεχωριστός.
Καλδάρας:
Μεγάλος δάσκαλος και πατριώτης σας. Ο Καλδάρας ήταν από τους πρώτου
ς ανθρώπους που μου καλλιέργησε την αυτοπεποίθηση. Δούλευε με τον Καζαντζίδη, που τον αντιμετωπίζαμε με δέος, με αυτή τη φωνή που είχε και με όλα αυτά τα τραγούδια που είχε πει! Μου έδινε θάρρος. Θυμάμαι του έλεγα «Τι λες τώρα θείε;», τον έλεγα θείο και αυτός με αποκαλούσε ανεψιό, «Δεν μπορώ εγώ αυτά τα έχει πει ο Καζαντζίδης»! «Έλα εδώ» μου έλεγε, «Μην την ξαναπείς αυτή την κουβέντα, έλα εδώ, τραγούδα!». Ήταν από τους λίγους που με κανάκεψε και με προστάτεψε. Μεγάλος δάσκαλος και σπουδαίος μουσικός.
Λευτέρης Παπαδόπουλος:
Ο Λευτέρης είναι άλλη περίπτωση! Γνωριζόμαστε από το 1968. Ήμουν σχεδόν παιδί. Είναι συγγενής μου, δεν χωρίσαμε ποτέ και εκτός δουλειάς συναντιόμαστε μέρα παρά μέρα. Είμαστε οικογένεια! Τώρα για το μεγαλείο του τι να σας πω! Είναι ένας άνθρωπος μαγικός, σπάνιος. Ένα παιδί αυτοδημιούργητο και μοιάζουμε σ’ αυτό. Δεν είχε στον ήλιο μοίρα και έγινε τόσο ξεχωριστός και δημιουργικός στην πένα του, με ένα μυαλό και μια καρδιά που τα χωράει όλα! Καθώς επίσης και αυτή η ακριβοδίκαιη συμπεριφορά του απέναντι στην κοινωνία, η ανάγκη να συμμετέχει στα κοινά, η ανάγκη του να γράφει στην εφημερίδα. Το μεγαλύτερο προτέρημά του όμως είναι πως δεν θα βρεις τέτοιο φίλο εύκολα. Ο Λευτέρης γίνεται θυσία για τους φίλους του! Δεν μπορείτε να φανταστείτε.
Τώρα αυτό που έχει να βρίζει καμιά φορά είναι μια τρυφερή – δεν είναι καθόλου τρυφερές οι εκφράσεις βέβαια – αλλά είναι πολύ ωραίο να τον ακούς, γιατί ο ίδιος είναι ένας πολύ σπουδαίος ηθοποιός, ο οποίος το βρίσιμο το έχει κάνει μανιέρα, μάλλον ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, και παίζει με αυτό. Όσο πιο πολύ σ’ αγαπάει τόσο πιο πολύ σε βρίζει. Θέλει να τα λέει ώστε να ενοχλούνται τα κορίτσια και μετά σχολιάζει «Μόλις το ‘πα αυτό είδες πως έκανε;». Αυτό λοιπόν του αρέσει πάρα πολύ. Είναι ένα παιδί που του αρέσει να παίζει. Που σημαίνει πρακτικά πως τελικά το μυαλό, η ψυχή, το συναίσθημα δεν γερνάνε, παρά μόνο το σώμα και αυτό είναι μια άλλη αδικία!
Μάνος Ελευθερίου:
Ο Μάνος είναι κι αυτός από τους πρώτους μου φίλους. Είχα αυτή την τύχη και την χαρά να έχω εκλεκτούς φίλους! Πάντα διάλεγα ανθρώπους καλύτερους από εμένα για να κάνω παρέα, γιατί τους είχα ανάγκη. Αυτοί με βοήθησαν να σταθώ στα πόδια μου. Ένας από αυτούς ήταν και ο Μάνος Ελευθερίου.
Μίκης Θ
εοδωράκης:
Είμαστε πολύ τυχεροί, όλοι μας, που ζούμε στην περίοδο που πατάει το ίδιο χώμα με εμάς ο Θεοδωράκης! Είναι σπάνια περίπτωση, είναι σαν τους μεγάλους Έλληνες της μυθολογίας! Σπουδαίος άνθρωπος και σπουδαίος Έλληνας. Έχει προσφέρει στον τόπο όσο λίγοι Έλληνες. Του χρωστάμε την ποίηση, το πολιτισμικό μας ανέβασμα. Στάθηκε στον τόπο του με πολύ ευθύνη και πολύ αγάπη όσο λίγοι άνθρωποι. Μουσικά είναι ένας κολοσσός. Πολύ σπάνιος και ξεχωριστός άνθρωπος.
Βασίλης Τσιτσάνης:
Κι αυτός πατριώτης σας! Αν και δεν μου αρέσει να χρησιμοποιώ τις λέξεις μαγεία, μάγος, ο Τσιτσάνης με αναγκάζει να το κάνω! Ο Τσιτσάνης πρέπει να ήταν μάγος δηλαδή ο μάγος της φυλής! Πως μπορεί ένα παιδί που η καθημερινότητά του ήταν τα τσαρούχια που έφτιαχνε ο πατέρας του, τα ζώα, η αγροτική ζωή κλπ, τι είχε δηλαδή αυτός ο άνθρωπος μέσα του που διαμόρφωσε και μεταμόρφωσε την ελληνική μουσική; Επειδή εγώ είμαι πρακτικός άνθρωπος και καθόλου της μαγείας αδυνατώ να το κατανοήσω! Δεν κινδυνεύω λοιπόν να αρχίσω να πιστεύω στις μάγισσες; Ο Τσιτσάνης λοιπόν είναι η αιτία που θα με κάνει να
πιστέψω στις μάγισσες! Ήταν κι αυτός μοναδικός και είχα την χαρά να τον γνωρίζω γιατί ήταν φίλος του πατέρα μου. Όταν μου ζήτησαν να αναφερθώ στον Τσιτσάνη, δεν μπόρεσα να βρω κάτι και ανέσυρα από το παρελθόν μου. Έλεγα λοιπόν πως όταν ερχόντουσαν οι μουσικοί στο σπίτι για να παίξουν με τον πατέρα μου, μιλούσαν συνέχεια για τον Τσιτσάνη. Αργότερα διάβαζα αναφορές για τον Τσιτσάνη του Τσαρούχη, του Θεοδωράκη ο οποίος τον αποκαλούσε και Δάσκαλο του, του Χατζιδάκι και στο τέλος λέω «Καλά όλα αυτά που ακούω, αλλά καλύτερα να σας πω αυτό που νομίζω εγώ για τον Τσιτσάνη» και με ρωτούσανε «Ναι πες τι είναι ο Τσιτσάνης;» και τους έλεγα «Ο Τσιτσάνης είναι ο Τσιτσάνης!». Είμαι πολύ φίλος με τον γιο του τον Κώστα. Ο Τσιτσάνης ήταν ο μεγάλος ροκάς της εποχής του, και περίεργος ροκάς, γιατί ήταν νοικοκύρης και πολύ ευγενής! Παρ’ όλη την απέχθεια που έδειξε ένας μέρος του κόσμου για το τραγούδι εκείνης της εποχής, αυτός επειδή ήταν τακτικός και ευγενής – είχε μια ευγένεια έμφυτη – απαντούσε με τα τραγούδια του και τις μελωδίες του και διαμόρφωνε σιωπηρά την γνώμη των ανθρώπων. Και αυτοί που συνδυάζανε το λαϊκό τραγούδι με τον υπόκοσμο σιγά-σιγά με τις μελωδίες του το ανέτρεψε αυτό. Ήταν επαναστάτης φοβερός, γι’ αυτό και ο ακόμα πιο μεγάλος επαναστάτης ο Θεοδωράκης, το σεβάστηκε αυτό και τον αποκάλεσε δάσκαλό του.
Βίρβος:
Δεν τον γνώρισα πολύ καλά παρά μόνο από το έργο του. Θα πρέπει να έχω κάνει 4 τραγούδια του νομίζω. Τώρα στον «Άξιο Λόγο» αξίζει να είναι, γιατί είναι ένα εμβληματικό πρόσωπο στον χώρο της μουσικής. Δυστυχώς δεν τον γνωρίζω πολύ σαν άνθρωπο για να σας πω. Θεωρείται ένας από τους στυλοβάτες του ελληνικού τραγουδιού και ήταν από τους πρώτους διανοούμενους και σκεπτόμενους στιχουργούς.
Λοΐζος:
Δεν μας φέρθηκε καλά, έφυγε γρήγορα. Δεν τον προλάβαμε, εμείς φταίμε, έπ
ρεπε να το καταλάβουμε. Κάπνιζε πολύ ο μπαγάσας, ξενυχτούσε. Ήταν πολύ καλό παιδί, φίλος κολλητός και το γεγονός πως ήμασταν κοντά στην ηλικία, συνετέλεσε σε αυτό σε μεγάλο βαθμό. Τα τρία σπίτια, δηλαδή του Λευτέρη, του Λοΐζου και το δικό μου, ήταν στην ουσία ένα σπίτι! Δεν πήγε ποτέ το μυαλό μας πως θα χάναμε αυτό τον υπέροχο φίλο. Δεν ξέραμε και τόσα πράγματα για την υγεία μας τότε. Όταν είσαι νέος δεν προσέχεις! Ήταν πολύ άδικο αυτό που έγινε. Ήταν πολύ ευαίσθητος και πολύ συνειδητοποιημένος. Αγαπούσε τον κόσμο και ήθελε να προσφέρει. Ήταν από εκείνους τους αριστερούς που δεν ήταν έρμαιο της γραμμής. Είχε κριτική σκέψη και άποψη και τα τραγούδια του θα μείνουν φρέσκα και ζωντανά να παρηγορούν τις νέες γενιές και αυτό είναι καταπληκτικό.
Δημήτρης Παπαϊωάννου:
Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση που τιμάει την Ελλάδα. Δεν είναι μόνο χορογράφος, είναι ένας εστέτ της τέχνης. Έχω δουλέψει με τον Δημήτρη πολύ νωρίς, εδώ στο Μέγαρο Μουσικής στην παράσταση «…Και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως». Πρόκειται για μια ιδιαίτερη δουλειά που περιλαμβάνει μια τρίωρη μουσική παράσταση που αφορά όλη τη διαδρομή της ελληνικής μουσικής. Από τα πρώτα αρχαία μουσικά κομμάτια που έχουν απομείνει και έχουν φτάσει στις μέρες μας, μέχρι το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι. Ο Δημήτρης ήταν ο αρχηγός της «Ομάδας εδάφους» και μας βοήθησε πάρα πολύ. Αυτή η παράσταση είναι ότι πιο σημαντικό έχω κάνει, μιλάμε για 300 συντελεστές, 3 ορχήστρες, 2 χορωδίες (80 και 40 ατόμων αντίστοιχα) σε σκηνοθεσία Κώστα Γαβρά.
Ας γυρίσουμε όμως στον Δημήτρη. Στη συνέχεια αυτό το παιδί, κατάλαβε το νόημα της βαθύτερης έννοιας του να μιλάς Ελληνικά και να παίρνεις τους μύθους της Ελλάδας και προσπάθησε να ντύσει τους μύθους αυτούς, μ’ ένα σύγχρονο ένδυμα και τα κατάφερε καλύτερα απ’ όλους! Γι’ αυτό και έκανε αυτές τις καταπληκτικές τελετές στους Ολυμπιακούς Αγώνες το 2004. Είναι πολύ καλός. Το τεχνικό αποτέλεσμα και το καλλιτεχνικό είναι πολύ ενδιαφέροντα και πρόκειται για ένα παιδί που τιμάει την Ελλάδα. Μπράβο του και συγχαρητήρια!
Αφοί Κατσιμίχα:
Αδέρφια μου. Εγώ λοιπόν ο «ορφανός» και ο μεγαλωμένος δύσκολα, βρήκα μι
α τεράστια οικογένεια. Αυτά τα παιδιά είναι επίσης ποιητές, διανοούμενοι και πολύ συνειδητοποιημένοι. Την μουσική τους την κάνανε για τους λόγους που σας εξέφρασα κι εγώ προηγουμένως. Ξέρανε τι είναι. Ο Χάρης δε είναι ένας καταπληκτικός τραγουδιστής, μοναδικός – και ο Πάνος βέβαια - αλλά αναφέρω τον Χάρη γιατί έχει τραγουδήσει λιγότερο και τον παρασύρουμε να τραγουδήσει όλο και πιο πολύ. Νομίζω ότι ο Χάρης κουράστηκε λίγο από αυτή τη διασημότητα και λιγάκι οπισθοχώρησε, ο Πάνος όμως ακόμα τραγουδάει. Θεωρώ τον Πάνο και τον Χάρη ίσως τους σπουδαιότερους μουσικούς που άνοιξαν δρόμο στους τραγουδοποιούς γιατί ήταν αυτοί που τον ετοίμασαν για να περάσουν οι επόμενοι.
Χωρίς αυτούς τους δύο δεν θα είχαμε την επανάσταση των τραγουδοποιών που έγινε μετά την δεκαετία του 90. Είναι πάρα πολύ καλοί μουσικοί, σπουδαίοι στιχουργοί, ξέρουν να διαβάζουν ποίηση. Και αν δείτε, παρ’ ότι ακούνε ροκ μουσική και τους ενδιαφέρουν αυτά τα ακούσματα, καταφέρνουν να βάζουν στοιχεία από το ελληνικό τραγούδι ακόμα και από το δημοτικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το τραγούδι «Του έρωτα» το οποίο θεωρώ μοναδικό. Έχουν μείνει στην ιστορία, είναι ιδιαίτεροι άνθρωποι και πολύ σπουδαίοι!
Loreena McKennitt:
Πολύ καλή και ξεχωριστή! Μου αρέσει που δεν ακολούθησε την πεπατημένη και θέλησε να κάνει μια εναλλακτική παρουσία στο χώρο του τραγουδιού. Έκανε επιστροφή στη μελωδία όταν η Disco βασίλευε και κυρίως έδειξε σεβασμό στην Ανατολή. Μου αρέσει και η φωνή της, είναι μια φωνή ιέρειας. Έχει έναν ήχο σαν μια μοναχή που τραγουδάει παραδοσιακά πράγματα που δεν θέλει να τα αφήσει να πεθάνουν. Έχει κάτι το μυστικιστικό και το ιδιαίτερο.
Κύρι
ε Νταλάρα, εκ μέρους της Λογοτεχνικής Ομάδας Γοργογυρίου θα θέλαμε να σας ευχαριστήσουμε πολύ για αυτή την συνάντηση και να σας προσκαλέσουμε να επισκεφτεί-τε το χωριό μας για να σας φιλοξενήσουμε.
Και εγώ σας ευχαριστώ.
Όσον αφορά εμένα, επειδή δεν είχα πολύ χρόνο να μοιραστώ - λόγω της δουλειάς μου - τις σκέψεις μου με πολλούς ανθρώπους, με ενδιαφέρει και μου αρέσει που με ρωτάνε νέα παιδιά σαν και εσάς που δεν με γνωρίζουν προσωπικά αλλά ενδιαφέρονται, με ενδιαφέρει να τους πω την αλήθεια μου, αυτό που έζησα…
Κύριε Νταλάρα θα θέλαμε να μας περιγράψετε με λίγα λόγια τα παιδικά σας
χρόνια.Πώς να περιγράψεις το πιο σημαντικό κομμάτι της ζωής σου, με τι χρώματα; Θέλει πολύ συζήτηση. Γεννήθηκα στον Πειραιά. Προέρχομαι από μια μικρασιατική οικογένεια, μεγάλωσα στην Αθήνα και θα έλεγα πως είμαι πολυταξιδεμένος στον Νομό Αττικής μιας και έχω ζήσει σε πάρα πολλές γειτονιές. Ήταν παράξενα εκείνα τα χρόνια, σκληρά αλλά με πολύ ανθρωπιά, πολύ αγάπη και σύμπνοια, τουλάχιστον στις ομάδες των ανθρ
ώπων που εγώ έζησα και μεγάλωσα. Είχα την τύχη να προέρχομαι από μουσικούς και να έχω μια ανεξέλεγκτα καλή σχέση με τη μουσική και το τραγούδι, χωρίς να μπορώ ούτε ο ίδιος να την ερμηνεύσω. Προφανώς προερχόταν από τα γονίδια των παλαιοτέρων. Αυτό ισχύει και καλό είναι να το θυμόμαστε, ότι δηλαδή αυτό που είμαστε, τον τρόπο σκέψης μας, τις δυνατότητες που έχουμε ή δεν έχουμε, το χρωστάμε στους γονείς μας και αυτοί με τη σειρά τους στους προηγούμενους. Άρα δεν είναι τίποτα ξεκομμένο. Έτσι λοιπόν μπήκα στη μουσική από πολύ μικρός και τα υπόλοιπα νομίζω λίγο έως πολύ τα ξέρετε. Όπως όλα τα παιδιά, ήμουν πολύ άτακτος και ζωηρός.Ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές των σημερινών νέων με αυτών της εποχής σας;
Μπορώ να σας πω, ότι τίποτα απολύτως δεν έχει αλλάξει και τίποτα δεν είναι όπως παλιά, υπάρχει και σ’ ένα τραγούδι αυτό και είναι αληθινό. Πάρα πολλά πράγματα πάν
τως είναι τα ίδια, έχετε τα ίδια περίπου προβλήματα μ’ εμένα, αλλάζουν βέβαια τα εργαλεία σας, τα μέσα, αλλά οι ανάγκες μας παραμένουν περίπου οι ίδιες. Σημασία έχει αν αυτές οι αλλαγές είναι ουσιαστικές ή επιφανειακές, πράγμα για το οποίο πρέπει να μιλήσουμε και να αναλύσουμε σε βάθος. Και κυρίως να διαπιστώσουμε αν έχουμε ίδιο κώδικα επικοινωνίας. Ίδια γλώσσα δηλαδή. Πολλές φορές λέμε πράγματα, που δεν τα αντιλαμβανόμαστε με τον ίδιο τρόπο. Τι είναι ουσιαστικό και τι περιστασιακό τότε και σήμερα; Δημιουργικός μπορείς να είσαι αν φέρνοντας αυτές τις δύο καταστάσεις αντιμέτωπες, καταφέρεις να τις διαχειριστείς με έναν τρόπο, που θα είσαι εντάξει με τον εαυτό σου, με τη συνείδησή σου και με το περιβάλλον σου. Αντιθέσεις και ανατροπές υπάρχουν πάντα.
Αλλά εγώ θέλω να πιστεύω, ότι μέσα από αυτές βγαίνουμε πιο πλούσιοι σε εμπειρίες. Κι αυτό για εσάς που είστε νέα παιδιά, νομίζω είναι κάτι που μερικές φορές ίσως το αισθάνεστε αλλά δεν το αποκωδικοποιείτε για να σιγουρευτείτε, πότε πρέπει να επιμένετε στις ουσιαστικές σας επιλογές και πότε να συμβιβάζεστε με την περίσταση. Εγώ λειτούργησα έτσι με την μουσική, που ήταν όλη μου η ζωή. Όλες αυτές οι αντιθέσεις, με «σπρώξανε» να συνειδητοποιηθώ πολύ πιο γρήγορα και στον χώρο της πολιτικής, στον χώρο της κοινωνικής στάσης, πώς να αντιμετωπίζεις δηλαδή τη ζωή και τους ανθρώπους, καθώς και στον επαγγελματικό χώρο. Μια βασική ανάγκη πάντως που παραμένει η ίδια, είναι η ανάγκη της επικοινωνίας με τους συνανθρώπους μας σε βάθος.Ήσασταν ένα ταλαντούχο παιδί ή διαπρέψατε μετά από σκληρή δουλειά;
Το ταλέντο τώρα, βάζετε συνέχεια αιχμές! Το ταλέντο ήταν η προίκα που πήρα από τους γονείς μου. Το ταλέντο νομίζω πως διοχετεύεται μέσω του γενετικού μας υλικού. Πιθανόν το δικό μου ταλέντο, να προϋπήρχε σε κάποιον από τους προγόνους μου, αυτό όμως από μόνο του δεν λέει τίποτα. Το ταλέντο που αξίζει θαυμασμό, είναι αυτό που ανακαλύπτεις σε συνειδητοποιημένους ανθρώπους και χαρακτήρες, που νιώθουν τη διαφορετικότητα και ταπεινώνονται μέσα σε αυτή. Πολλές φορές η διαφορετικότητα τρέφει την έπαρση και η έπαρση μπορεί να σε κάνει κάφρο. Άρα το ταλέντο από μόνο του δεν είναι αρκετό, το σεβόμαστε μεν αλλά το κριτικάρουμε κιόλας. Πρέπει να το καλλιεργήσεις και να το εκπαιδεύσεις, αλλιώς είναι ανεξέλεγκτο. Και μετά θέλει πίστη, αφοσίωση η οποία αποτελεί ένα πρόσθετο εργαλείο πάνω στο ταλέντο.
Η γνώση, η αγάπη προς τη μάθηση, η πολύ δουλειά και η ανάγκη για επικοινωνία είναι τα εργαλεία για να αναδείξεις το ταλέντο σου.
Σχετικά με την αγάπη σας για τη μουσική:
Μπορεί να μου έλειψε ο πατέρας από τα πρώτα μου χρόνια, αλλά είχα μια ξεχωριστή μητέρα και μια οικογένεια ευρύτερη (Λευτέρης, Μάνος, Κουγιουμτζής, Καλδάρας). Με κάποιους από αυτούς υπήρχε σεβασμός γιατί είχαμε μεγάλη διαφορά ηλικίας. Εγώ ήμουν σαν ανοιχτό βιβλίο, με καταλαβαίνανε, βλέπανε ένα παιδί που έρχεται από το πουθενά αλλά αγαπάει τη μουσική. Να ένα πράγμα που έκανα εγώ, αγάπησα πάρα πολύ τη μουσική και έψαξα σε βάθος να καταλάβω πως λειτουργεί για παράδειγμα το κλειδί που κουρδίζει την χορδή, γιατί μια χορδή είναι μπάσα και η πρίμα διαφορετική και άλλα πολλά! Πράγματα δηλαδή που σε κάνουν απαραίτητο στην δημιουργία και στην κατασκευή. Αυτό ήμουν εγώ, ένας εργάτης, ένας μάστορας ο οποίος έμαθε πολύ καλά να δουλεύει την τέχνη του και τα εργαλεία του. Δούλεψα πάρα πολύ γι’ αυτό και σιγά-σιγά έφτασα σ’ ένα σημείο, όχι μόνο να μπορώ να μαστορεύω για την δουλειά μου, αλλά και να μπορώ να οραματίζομαι όπως οραματίζεται ένας δημιουργός και πολλές φορές να το πετυχαίνω.
Σχετικά με τη μάθηση και την γνώση:
Μέσω αυτής αποκτάς αυτογνωσία και σεβασμό προς τον εαυτό σου. Γιατί για να μπορέσεις να αγαπήσεις τους άλλους, την κοινωνία, την πόλη σου, τα δέντρα, τα ζώα όλα αυτά που πλήττονται σήμερα από τις δραστηριότητές μας, πρέπει πρώτα να αγαπήσεις τον εαυτό σου. Για να τον αγαπήσεις όμως πρέπει να τον μάθεις. Μέσω αυτής αποκτάς οντότητα και κύρος, γιατί χωρίς κύρος δεν θα υπάρχει βάρος σε αυτά που θες να εκφράσεις.
Σχετικά με την πολιτική:
Όλες μας οι πράξεις είναι πολιτικές. Έχουμε υποχρέωση όμως να ασχολούμαστε σωστά με την πολιτική. Να είμαστε κριτικοί. Θα αναφέρω ένα μικρό απλοϊκό παράδειγμα: αν ακούσετε ότι αυτό το ποτήρι έχει νερό που προέρχεται από μια βρύση που συνδέεται με μια δεξαμενή με ακατάλληλο νερό, επειδή το κράτος και οι υπεύθυνοι δεν είχαν την συνείδηση ή την δυνατότητα να το καθαρίσουν και το άφηναν να φτάνει στη βρύση. Αν εμείς κλείσουμε αυτή τη βρύση και δεν πιούμε αυτό το νερό, κάνουμε μια πολιτική πράξη. Άρα η πολιτική είναι παρού
σα, είναι παντού. Πιστεύω πως το πιο επικίνδυνο πράγμα που συμβαίνει στις μέρες μας, είναι να απαξιώνουμε την πολιτική συλλήβδην. Μπορείς να απαξιώσεις πολιτικά πρόσωπα, κόμματα, έχεις το δικαίωμα, αλλά δεν μπορείς να απαξιώνεις την πολιτική.Πολιτική είναι αυτό που κάνουμε εμείς εδώ τώρα, η επικοινωνία, η γνώση. Νιώθω πως μέσω της προσπάθειας, να κάνει ο καθένας το καλύτερο που μπορεί στον τομέα του, έρχεται η ενότητα, μας ενώνει ως κοινωνία. Και εγώ πιστεύω στη συλλογικότητα, δηλαδή από την αγάπη και την διάθεση να δω τι είναι αυτό το ταλέντο που αναφέραμε προηγουμένως, να δω τι τελικά θέλω να γίνω στη ζωή μου, δούλεψα συλλογικά και όχι διασπαστικά και αντιδραστικά. Μπορώ να είμαι αντιδραστικός και στοιχεία αντιδραστικού ανθρώπου υπάρχουν σε αυτά που λέω, αλλά πρόκειται για την αντίδραση της ανησυχίας. Σου επιτρέπεται και είναι θεμιτό να ανησυχείς, να έχεις αντιρρήσεις και να αντιδράς. Εδώ ερχόμαστε στην έννοια της πολιτικοποίησης. Όταν σκέφτεσαι, όταν αντιδράς και όταν αντιπαρατίθεσαι – έχει όμως σημασία πως το πράττεις αυτό – είσαι ήδη πολιτικό ον. Έτσι όταν έχεις μέσα σου τέτοιες ανησυχίες, τότε αποφασίζεις τι θα κάνεις το ταλέντο σου και τη ζωή σου, σε προσωπικό επίπεδο και σαν μέλος της κοινωνίας.
Σχετικά με το Internet:
Εκεί που δεν το περιμένανε οι σοφοί τους ήρθε! Να λοιπόν η επανάσταση η ουσιαστική! Δεν μπορεί να το ελέγξει κανείς! Μέχρι πριν 10 χρόνια η επικοινωνία ήταν δύσκολη, τώρα έγινε. Πρέπει να δούμε πως θα αξιοποιηθεί σωστά. Ο άνθρωπος είναι παράξενο ον και αντιφατικό. Είναι απρόβλεπτος, διεισδυτικός, δημιουργικός, πονηρός, κακός, έχει πολλά πράγματα μέσα του! Αλλά είναι και περιπετειώδης, αν του δώσεις μια χαραμάδα θα σου κάνει λεωφόρο. Αυτό είναι το internet τώρα και η επικοινωνία που δεν μπορεί κανείς να την ελέγξει! Αποτελεί την πιο σπουδαία επανάσταση που γίνεται αυτό τον καιρό. Θα έλεγα μια σιωπηρή, μέγιστη πολιτική πράξη των ανθρώπων που δεν είναι μέσα στα κόλπα. Μιλάω για τους bloggers που μοιράζονται τις απόψεις τους και τις ανησυχίες τους για το κοινό καλό. Από μόνο του βέβαια το internet, κάποτε θα γίνει ένα κόλπο μεγάλο γιατί κάποιοι θα βρεθούν να το εκμεταλλευτούν και εκεί είναι που πρέπει να προσέχουμε! Και μετά πάλι από την αρχή! Ξαναρχίζουμε!
Ποια είναι η γνώμη σας για την ελεύθερη διακίνηση μουσικής στο διαδίκτυο και που βλέπετε να οδηγούνται τα πράγματα όσον αφορά τη μουσική βιομηχανία;Εδώ τώρα είμαστε σε ένα σταυροδρόμι. Υπάρχουν προβλήματα. Η δισκογραφία στην Ελλάδα ξεκινώντας από τις αρχές του περασμένου αιώνα, έγινε ένα μονοπώλιο, στο οποίο συμπράξανε και βοήθησαν ακόμα και άνθρωποι της δουλειάς μας, συνθέτες, στιχουργοί αλλά και επιχειρηματίες.
Αυτό έφτιαξε ένα δέντρο, το «Δέντρο της δισκογραφίας», το οποίο σαν εικόνα είναι ωραία, διότι βλέπεις κάτι φυσιολογικό, βλέπεις ένα δέντρο να ανεβαίνει, με τα κλαδιά του, να ανθίζει την άνοιξη, με τα καλά του αλλά και με πολλές αναποδιές και κυρίως με πολλές αδικίες, όσον αφορά τα δικαιώματα των ανθρώπων που παρήγαγαν μουσική.
Ήταν ένα μονοπώλιο που λειτουργούσε με λεόντειες συμβάσεις απέναντι στους ανθρώπους που τους ανήκε η δημιουργία, είτε ήταν στιχουργοί, είτε ποιητές, συνθέτες, οργανοπαίχτες. Ήταν άδικες οι εταιρίες μαζί τους γιατί ήταν ένα μονοπώλιο δέκα ανθρώπων με σιωπηρή ανοχή ο ένας προς τον άλλο, γιατί από μόνοι τους είχαν ένα χωράφι το οποίο το καλλιεργούσαν και δεν πάταγε ψυχή μέσα. Την πίτα την μοιραζόντουσαν μεταξύ τους.
Σήμερα επειδή το διαδίκτυο τους έπιασε στον ύπνο, έχασαν τα πρωτεία και έχασαν και τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν με τον κόσμο. Τώρα υπάρχει μεγάλη ανησυχία, όλοι τρέχουν, νομοθέτες, νομικοί, καθηγητές πανεπιστημίων, για να δουν με ποιο τρόπο μπορεί να εξασφαλιστεί η δικαιοσύνη απέναντι στα έργα της διανοίας, γιατί αυτό τον καιρό δεν υπάρχει δικαιοσύνη. Τώρα όλα είναι στον αέρα, γιατί κανείς δεν πρόβλεψε την ταχύτητα και τις δυνατότητες του διαδικτύου. Χρειάζονται θεσμικές λύσεις όσον αφορά την πνευματική ιδιοκτησία, τα δικαιώματα των ανθρώπων διότι εμπλέκονται πολύ κλάδοι, ώστε να μην είναι κανείς παράνομος. Θα δούμε.
Λέγανε πριν 15 χρόνια οι εταιρίες και ακόμη το λένε, πως πλήττει την δισκογραφία η πειρατεία, πως φταίνε οι πειρατές και οι πλανόδιοι. Η δισκογραφία καταστράφηκε κυρίως από το φτηνό υλικό που ηχογραφούσαν οι εταιρίες. Αυτό στην πραγματικότητα κατέστρεψε το τραγούδι.
Ποιο τραγούδι και ποια συνεργασία θεωρείτε σταθμό στην καριέρα σας;
Πολλά…… πολλά τραγούδια και πολλές συνεργασίες. Θα σας μιλήσω για τους παλιούς δασκάλους που μου αρέσανε πάρα πολύ, παρ’ ότι η ζωή τους δεν μου ταίριαζε καθόλου, μιας και εγώ γεννήθηκα σε άλλη γενιά και δεν μπορούσα να ζήσω όπως αυτοί. Μην ξεχνάμε πως τους ανθρώπους που θα αναφέρω όπως ο Τσιτσάνης, ο Βαμβακάρης, ο Παπαϊωάννου και άλλους μεγάλους σπουδαίους τραγουδιστές, κάποτε ο κόσμος τους θεωρούσε απόκληρους της κοινωνίας. Τους βλέπανε και τους διώχνανε, κρύβανε τους μπαγλαμάδες στα σακάκια τους και πολλοί από αυτούς δεν είχανε να φάνε, ζητιανεύανε. Μπόρεσα όμως να νιώσω την αξία αυτού που κάνανε, κατάλαβα τι γράψανε και τους αγάπησα και τους θεωρώ δασκάλους μου.
Εκτός από το λαϊκό τραγούδι, το δημοτικό και τους ψαλτάδες τους μεγάλους, τον Περιστέρη, τον Χατζημάρκο, τον Χρόνη Αηδονίδη, τον Παπασιδέρη, την Γεωργία Μυτάκη, μπορώ ώρες να σας μιλάω για ονόματα που πιθανότατα μπορεί να μην λένε κάτι στους νέους και πολύ στεναχωριέμαι γι’ αυτό. Μεγάλη μου επιθυμία θα ήταν κάποια στιγμή οι νέοι να βρουν τον χρόνο να ασχοληθούν, ώστε αυτά τα ονόματα να αποκτήσουν νόημα. Θα ήθελα να μάθετε για την αξία της Γεωργίας Μυτάκη, της Ειρήνης Κονιτοπούλου-Λεγάκη, της Άννας Καραμπεσίνη, για τον Κώστα Μουντάκη, τον Σκορδαλό, και είμαι σίγουρος ότι για σας αυτό το σκονισμένο παρελθόν θ’ αποκτήσει άλλο νόημα. Για μερικούς το παρελθόν δεν είναι τίποτα, γι’ αυτούς όμως που γνωρίζουν, είναι η κοινωνική εξασφάλιση του αύριο.
Στις νεότερες εποχές ο Χατζιδάκις, ο Θεοδωράκης, ο Ξαρχάκος, ο Λοΐζος, ο Κουγιουμτζής, ο Καλδάρας που ήταν οι δικοί μου δάσκαλοι, αλλά και ο Μπιθικώτσης και ο Καζαντζίδης, αυτοί οι σπουδαίοι τραγουδιστές με τους οποίους έγινα φίλος λόγω του πατέρα μου που ήταν συνεργάτης τους. Έπαιξα μαζί τους, κάναμε αστεία, μου έμαθαν πράγματα.
Ειλικρινά δεν μπορώ να ξεχωρίσω κάποιο τραγούδι διότι είναι απίστευτα πολλά! Ποιο να ξεχωρίσω; Το «Μη μου θυμώνεις μάτια μου», «Αχ χελιδόνι μου», «Παραπονεμένα λόγια», «Φαρμακωμένος ο καιρός». Το κάθε ένα από αυτά τα τραγούδια έχει μια ιστορία ολόκληρη.
Έτσι λοιπόν θεωρώ τον εαυτό μου από τους πιο τυχερούς σε αυτή τη δουλειά.
Ποιους από τους σύγχρονους στιχουργούς και συνθέτες θεωρείτε σημαντικούς;
Πολλούς. Η ροκ μουσική πρώτα από όλα, η καλή ροκ, σε συνεργασία με καλά ακούσματα έχει επηρεάσει θετικά το σύγχρονο τραγούδι. Δε θα μιλήσουμε για τα κακά τα οποία είναι αρκετά, γιατί πολλές φορές η μίμηση επηρεάζει με λάθος τρόπο. Θα μιλήσουμε για τα καλά για τα οποία υπάρχουν και είναι πολλά. Και να πάω σε αυτά που επηρέασαν ήδη εμένα, όπως ο Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας που είναι ένα σπουδαίο μουσικό κομμάτι του ελληνικού τραγουδιού τα τελευταία χρόνια, ο Ορφέας Περίδης, ο Σωκράτης Μάλαμας, ο Φίλιππος Πλιάτσικας, ο Μπάμπης Στόκας, ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, ο Διονύσης Τσακνής, ο Ξυδάκης, ο Παπάζογλου, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, οι Active Member. Σας ανέφερα μερικούς μόνο, είναι πάρα πολλοί ευτυχώς, οι οποίοι διαφοροποιημένα μεν, επηρεασμένοι και από την ξένη μουσική κρατήσανε τον κρίκο με τους παλιούς και δεν σπάσανε την αλυσίδα. Και από την άλλη υπάρχουν αμιγώς παραδοσιακοί μουσικοί όπως η Εστουδιαντίνα, οι Χαΐνηδες, οι Δυνάμεις του Αιγαίου παλιότερα, οι Τακίμ, και κυρίως ο Ross Daly, αλλά και λαϊκοί συνθέτες με έργο όπως ο Χρήστος Νικολόπουλος. Σημασία λοιπόν έχει τί συνείδηση έχει ο καθένας και πόσο σέβεται τη μουσική του, τη γλώσσα του και τι θέλει να πει. Βεβαίως σύγχρονους εγώ θεωρώ και τον Μίκη Θεοδωράκη που ακόμη είναι κορυφαίος, τον Σαββόπουλο, τον Μούτση και από το 80 έχουμε μια γενιά τραγουδοποιών, όπως ο Κραουνάκης ας πούμε, οι οποίοι γράφουν και για τραγουδιστές, αλλά τραγουδούν και μόνοι τους ή τραγουδούν μόνο μόνοι τους, όπως ο Νίκος Πορτοκάλογλου ας πούμε, που μπορεί να μην είναι τόσοι «δυνατοί» ως τραγουδιστές, αλλά γράφουν ωραία και σημαντικά τραγούδια, εκτιμώντας τη δουλειά του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη, του Λοΐζου, του Κουγιουμτζή, του Ξαρχάκου, του Μούτση και ακούγοντας και παραδοσιακή μουσική αλλά και ροκ τραγούδια.
Η ροκ μουσική επειδή είναι ένα στοιχείο κοινωνικής συμπεριφοράς, βρήκε μονοπάτια σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, έχει κι αυτό το λαϊκό όργανο, όπως το λέω εγώ «Το μπουζούκι της υφηλίου» που είναι η ηλεκτρική κιθάρα.
Ήσασταν ο μοναδικός καλλιτέχνης που κατάφερε να γεμίσει με κόσμο για δύο συνεχόμενες μέρες το ΟΑΚΑ το 1983. Τι σας έχει μείνει από αυτές τις συναυλίες;
Πρώτα απ’ όλα δεν νιώθω καθόλου μοναδικός και δεν είμαι μοναδικός. Και ούτε θα θεωρούσα τον εαυτό μου μοναδικό λόγω της προσέλευσης του κόσμου. Και έχουν προϋπάρξει και άλλοι καλλιτέχνες με μαζικές συναυλίες, κυρίως ο Θεοδωράκης, ο Διονύσης Σαββόπουλος γέμισε το Ολυμπιακό Στάδιο. Η συναυλία του Κηλαϊδόνη στη Βουλιαγμένη…
Πρέπει να έχω κάνει 3 μόνος μου και άλλες 5 συμμετοχικές στο Ολυμπιακό Στάδιο. Βέβαια εκείνες οι δύο πρώτες ήταν ένα ρεκόρ, γιατί ήταν πρωτοφανής η συμμετοχή! Νομίζω πάντως ότι έπαιξε ρόλο ότι είχα σταθερά ακολουθήσει το συναυλιακό live τα τελευταία χρόνια, και αυτό έπαιξε ρόλο όπως επίσης έπαιξε ρόλο η εποχή και η συγκυρία. Και βέβαια τα καλά τραγούδια. Δεν το θεωρώ μόνο επιτυχία δική μου. Εγώ ήμουν τυχερός που βρέθηκα μέσα σ’ αυτή τη γειτονιά της μουσικής και των ανθρώπων και μέσα από αυτή την κατάσταση έζησα ένα όνειρο. Και βέβαια το κυριότερο, εισέπραξα την ευθύνη της εμπιστοσύνης του κόσμου και συνέχισα με μεγάλη προσοχή το δρόμο μου στη μουσική.
Υπάρχει κάποια καλλιτεχνική συνεργασία που δεν έγινε μέχρι τώρα και θα θέλατε πάρα πολύ να πραγματοποιηθεί στο μέλλον;
Αρκετές ακόμα. Ο μουσικός δεν σταματάει ποτέ. Ο άνθρωπος που αγαπάει τη δουλειά του, είναι σα
ν το ναύτη που όταν βγει στη θάλασσα θέλει να πάει παντού. Δεν προλαβαίνει όμως, θα πάει σε λίγα μέρη και θα αποκτήσει σημαντικές εμπειρίες. Έτσι κι εγώ δεν θα προλάβω να πάω παντού, περνούν τα χρόνια. Είναι πάρα πολλοί οι καλλιτέχνες οι σπουδαίοι που θα ήθελα να συνεργαστώ μαζί τους. Ήδη έχω συνεργαστεί με αρκετούς που τους θαύμαζα, που τους θεωρούσα ξεχωριστούς και πάλι είχα την τύχη να τους γνωρίσω, να μιλήσω μαζί τους, ν’ ανέβω στη σκηνή και να παίξουμε μαζί. Ο Sting ήταν ένας από τους μουσικο
ύς που εγώ θαύμαζα, αλλά και σπουδαίοι μουσικοί όπως ο Paco de Lucia, o Al di Meola, η Dulce Pontes, και όχι μόνο, καθώς έχω συνεργαστεί και με σπουδαίους διευθυντές ορχήστρας και με μ
εγάλες συμφωνικές ορχήστρες. Έχω δουλέψει επίσης και με σπουδαίους καλλιτέχνες με πολιτικό λόγο, όπως στη συναυλία της Διεθνούς Αμνηστίας με τον Bruce Springsteen, τον Peter Gabriel, την Tracy Chapman, τον Youssou N’Dour και τον Sting βεβαίως. Όλα αυτά για μένα ήταν πολύ σημαντικά. Δεν νομίζω να προλάβω να κάνω πιο πολλά, ήδη είμαι και μια περίπτωση επιβαρυμένη με τα τόσα πολλά που έχω κάνει.Υπάρχει κάποιος χώρος που να σας προκάλεσε τέτοιο δέος με την ιστορία και την επιβλητικότητά του, που έκανε τα πόδια σας να τρέμουν πριν εμφανιστείτε στη σκηνή;
Τα πόδια μου να τρέμουν, όχι δεν το έχω αισθανθεί ποτέ αν και πάντα έχω τρακ. Αλλά όχι σε βαθμό που να τρέμουν τα πόδια μου. Δεν μπορεί να σε περιμένει ένας κόσμος ολόκληρος και να βγαίνεις ασταθής. Αν αυτό συμβαίνει ίσως κάτι δεν έχεις κάνει καλά. Πρέπει να
σέβεσαι τον κόσμο, να έχεις αυτό το δέος αλλά να μπορείς να στηριχθείς στα πόδια σου. Στη σκηνή μερικές φορές βέβαια χάνεσαι. Εγώ συνήθως δε χάνομαι, χωρίς να σημαίνει αυτό πως δεν έχω μεγάλη ανησυχία κάθε φορά που βγαίνω. Επειδή όμως είμαι τυχερός και ο κόσμος είναι πολύ καλός μαζί μου, από το δεύτερο τραγούδι ξεκινά η επικοινωνία. Είναι δύσκολο πράγμα η σκηνή. Όσον αφορά τον χώρο είναι πάλι προσωπικό και συναισθηματικό. Για παράδειγμα έχω τραγουδήσει σε πολύ σπουδαία μέρη, μοναδικά, όπως εκεί που έχει διευθύνει ο Φον Κάραγιαν, στο μεγαλύτερο θέατρο της Νέας Υόρκης και άλλα πολλά. Αλλά μερικές φορές συγκινείσαι ιδιαίτερα και κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Μια τέτοια περίπτωση ήταν όταν τραγούδησα στις σκηνές των Κυπρίων, μετά την εισβολή. Τραγουδήσαμε για τους ανθρώπους που χάσανε τα σπίτια τους. Τα συναισθήματα ήταν πολύ πιο έντονα από τις επευφημίες του πολύ κόσμου σε ένα σπουδαίο θέατρο.Όπως επίσης και στην Ίμβρο που τραγούδησα σε μια μάντρα μέσα, σε ένα προαύλιο μιας εκκλησίας που κατέρρεε. Κι εκεί υπάρχει ένα άλλο ξεπούλημα της Ίμβρου, όπου η Ελλάδα δεν άντεξε τουλάχιστον να υπερασπίσει πολιτισμικά αυτούς τους ανθρώπους. Σε ανθρώπους που ιστορικά έπρεπε να έχουμε φερθεί με πιο γενναιόδωρο τρόπο σαν κράτος. Όχι στα χώματα, αλλά στους ίδιους τους ανθρώπους και στην ιστορία τους. Αυτές οι στιγμές ήταν ξεχωριστές.
Έχουμε την πληροφορία πως ήσαστε μέλος της ομάδας των Λευτεριστών. Θα θέλαμε να μας εκφράσετε την γνώμη σας για τον πρόεδρο και τις αρμοδιότητές του.Θα πρέπει να σας πω πως είμαι ιδρυτικό μέλος και είμαι αυτός που έβγαλε τις πρώτες μπροσούρες τις έχετε δει; Το «Οικουμενικός Πρόεδρος» είναι δική μου επινόηση, το τύπωσα σ’ ένα ημερολόγιο, καθώς και το «Πρόεδρος όλων των προέδρων». Επίσης πιστεύω πως τώρα πρέπει να τον αναβαθμίσουμε, να τον κάνουμε Πλανητάρχη όλων των προέδρων και ίσως γιατί όχι, αφού μπορούμε πια να κοιτάξουμε και λίγο πιο ψηλά, διαγαλαξιακά. Να τον τοποθετήσουμε εκεί, γιατί είναι μοναδικός.
Νομίζω πως δεν θα υπάρξει άλλος πρόεδρος. Είναι ο πιο γλυκός «αλήτης» που υπάρχει στη ζωή μου, είναι ένας μαγικός άνθρωπος. Είναι ένα πολύ γλυκό αστείο αυτό που δείχνει την αγάπη μας και το σεβασμό μας στον Λευτέρη.
Πιστεύετε κι εσείς όπως ο Πάολο Κοέλο πως όταν κάτι το θέλεις πραγματικά πολύ, όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να γίνει αυτό πραγματικότητα;Είναι μερικές φράσεις πολύ αισιόδοξες που πραγματικά τις ζηλεύω! Και σ’ εμένα έχει συμβεί ειδικά όσον αφορά την δουλειά μου, γιατί παρά το γεγονός πως ότι έχω δουλέψει πάρα πολύ, η τύχη έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο. Δηλαδή αυτό το λεγόμενο τρένο που πρέπει να είσαι στον σταθμό την κατάλληλη στιγμή για να το πάρεις, δημιουργείς το δρομολόγιο. Και με την δύναμη της ψυχής σου και την γνώση που έχεις αποκτήσει αυτό έρχεται και σε βρίσκει. Και αυτό γίνεται με τον εξής τρόπο: όταν κάποιος είναι φιλομαθής και ενδιαφέρετ
αι πραγματικά, το τρένο όσο κι αν είναι μια μηχανή, κινείται από ανθρώπους οι οποίοι ψάχνουν ανθρώπους σαν κι εσάς. Είναι περισσότερο από σίγουρο πως το τρένο το καλεί το άτομο που θέλει να ανέβει σ’ αυτό. Και μεταφυσικά να μη θέλετε να το δεχτείτε και να το πιστέψετε, παλέψτε το, γιατί και μόνο η διαδικασία αυτή για να καταφέρετε να τερματίσετε, ήδη θα σας έχει κάνει καλύτερους.Αλλά θέλω να πάμε και στη διάσταση την ουσιαστική. Μπορούμε να το κάνουμε να συμβεί; Αυτό εξαρτάται από εμάς, δηλαδή αν θέλουμε να συμπράξει όλος ο κόσμος για να πετύχουμε κάτι, θα πρέπει να το πιστέψουμε πρώτα εμείς. Χαρακτηριστικό και πιο πρόσφατο παράδειγμα ο Obama, o οποίος δούλεψε πολύ σε πολύ κακές συνθήκες. Όλος ο κόσμος «συνωμοτούσε», τα γεγονότα, η προεδρία του Bush με όλους αυτούς τους πολέμους που έκανε, κάνανε τους Αμερικανούς να σκεφτούν διαφορετικά. Δεν πρέπει να περιμένουμε να κάνουν οι άλλοι αυτό που πρέπει να κάνουμε εμείς. Τώρα βέβαια οι συνθήκες ευνόησαν. Μένει να κριθεί ο άνθρωπος, πόσο ρίσκο θα πάρει για να αλλάξει την εικόνα αυτής της χώρας. Αν και αυτό συμβεί τότε ναι, όλος ο κόσμος και το σύμπαν μπορεί να συνωμοτήσουν υπέρ μας. Στην ουσία όμως οι μεγαλύτεροι συνωμότες είμαστε εμείς. Η ανθρώπινη δύναμη και το κουράγιο μπορούν να κινήσουν τα νήματα. Πάντα προς το γενικό καλό. Εμένα αυτό με αφορά.Ας υποθέσουμε πως σας χαρίζανε ένα μαγικό ραβδί. Ονομάστε μας μερικά από αυτά που θα αλλάζατε γύρω σας.
Αν εσείς μου χαρίζατε ένα μαγικό ραβδί το πρώτο που θα έκανα θα ήταν να μειώσω την απογοήτευση από τον κόσμο. Την ποτίζουν πολύ την απογοήτευση οι μπαγάσηδες! Και τα μέσα ενημέρωσης και όλοι. Εγώ όμως δεν πιστεύω σε μαγικά ραβδιά, πιστεύω στη δουλειά, στη συλλογικότητα, στην αισιοδοξία, στο όραμα.
Ποιοι είναι οι αγαπημένοι σας ποιητές;
Η ποίηση είχε στη ζωή μου μια επίδραση παιδαγωγική, ψυχολογική και αισθητική σαφώς, αλλά με επηρέασε και καλλιτεχνικά. Αρχίζεις και διαβάζεις αλλιώς τη γλώσσα, «ταλαιπωρείσαι» να αποκωδικοποιήσεις τον ποιητή, που σημαίνει αμέσως πως σε πάει σε άλλες σφαίρες. Αυτό ήταν που με βοήθησε να σας περιγράφω από την αρχή αυτής της συζήτησης, την σημασία της προσπάθειας να ερμηνεύσεις τον κόσμο, τους ανθρώπους και τις καταστάσεις που ζεις σε άλλο επίπεδο. Αυτό το έκανε η ποίηση. Ακόμα διαβάζω πολύ, ψάχνω, παιδεύ
ομαι και εκπαιδεύομαι.Εδώ θα ήθελα να αναφέρω κάτι που είναι τετριμμένο, αλλά που θα πρέπει να το τονίζουμε, γιατί είναι καλό για όλους μας. Αυτό που έκανε ο Μίκης και ακολούθησαν και άλλοι στη συνέχεια, που μελοποίησε δηλαδή πολλούς σπουδαίους ποιητές μας όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Λειβαδίτης, ο Αναγνωστάκης, αναφέρω μόνο μερικούς γιατί ευτυχώς για εμάς υπάρχουν ακόμα αρκετοί, ήταν μοιραίο. Ήταν μεγάλο επίτευγμα για την ελληνική κοινωνία, αυτό που κατάφερε ο Μίκης και οι άλλοι δημιουργοί, να κάνουν κτήμα του λαού αυτή την πραγματικά υψηλή ποίηση. Αργότερα το ίδιο έγινε με την ποίηση του Καββαδία με τον Μικρούτσικο. Αυτή που είναι μια πολύχρωμη γλώσσα, συναισθηματικά ιδιαίτερη. Πιστεύω λοιπόν πως η ποίηση βοήθησε σε πολύ μεγάλο βαθμό και το τραγούδι, αλλά και ανέβασε αυτόν τον τόπο και τον κόσμο, πολύ υψηλότερα από ότι του έμελλε την εποχή που δέχτηκε να βαπτιστεί σε αυτό το λόγο. Η Ελλάδα είναι τυχερή, διότι λίγες χώρες απόλαυσαν τέτοια ανάταση πνευματική μέσα από την λογοτεχνία και την ποίηση.
Κάτι που έρχεται από την αρχαιότητα, από την ιαμβική ποίηση, τους θρήνους, τους παιάνες, τον Όμηρο, την Σαπφώ, τον Αρχίλοχο. Δυστυχώς η σημερινή συγκυρία δεν βοηθάει την ελληνική γλώσσα που είναι τόσο πλούσια. Ευτυχώς έχουμε και ποιητική διάθεση στο τραγούδι, έχουμε τον Λευτέρη (Παπαδόπουλο) τον Μάνο Ελευθερίου, την Λίνα (Νικολακοπούλου) και άλλους πολλούς.
Ποια συμβουλή θα δίνατε στους νέους;
Δεν θέλω να δίνω συμβουλές, τα ‘χω καλά όμως με το παράδειγμα της ζωής μου. Δεν είμαι ακαδημαϊκός, δηλαδή δεν έχω πρακτικά και ουσιαστικά τον τρόπο να μεταδώσω συμβουλές. Το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να ανασύρω από τη μνήμη μου τα λάθη μου και να τα λέω στην κόρη μου και σε κάποιους φίλους μου, απλά και μόνο προς αποφυγήν. Μόνο έτσι μπορώ να είμαι χρήσιμος. Αν και καταλαβαίνω την ανάγκη των ανθρώπων για συμβουλές.
Υπάρχει κάποια εσωτερική φωνή που σας οδηγεί όσον αφορά τις αποφάσεις σας ή εμπιστεύεστε περισσότερο την λογική σας;
Το ένστικτο έπαιξε για μένα σημαντικό ρόλο. Σαν άτομο είμαι περισσότερο συναισθηματικός, λειτουργώ με το ένστικτο και το συναίσθημα. Μαθαίνω όμως και σέβομαι την λογική, γιατί η λογική είναι αυτή που επιβραβεύει την αξία του αποτελέσματος.
Έχετε επισκεφτεί τα Τρία Καλά δηλαδή τα Τρίκαλα;
Τρίκαλα! Τρία Καλά!! Πολύ καλό, δηλαδή αυτό σημαίνει Τρίκαλα; Στην αρχαιότητα ήταν η αρχαία Τρίκκη έτσι δεν είναι; Ναι τα έχω επισκεφτεί και έχω δώσει και συναυλίες εκεί. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την πρόσκληση και με πολύ χαρά θα ερχόμουνα εκδρομή στο Γοργογύρι να σας έβλεπα και να γνωρίσω και την υπόλοιπη ομάδα σας.
Από τα Τρίκαλα, πέρα από τους σπουδαίους καλλιτέχνες μας, με συγκίνησε και η Σοφία Σακοράφα που έχει κάνει αυτή τη διαδρομή και που δεν στάθηκε μόνο στα δικά της, ασχολήθηκε με τους ανθρώπους, διάλεξε και έναν κοινωνικό χώρο που θέλει προσφορά.
Θα θέλαμε να ζωγραφίσετε με τα πινέλα της φαντασίας σας, τον πίνακα της απόλυτης ευτυχίας στον οποίο θα είσαστε κι εσείς μέσα.
Απόλυτη ευτυχία! Υπάρχει απόλυτη ευτυχία; Είναι ανύπαρκτος ο όρος. Όπως η έννοια με τον παράδεισο και την κόλαση. Αν ζεις καθημερινά τον παράδεισο, είναι μια κόλαση. Ο άνθρωπος φτιάχνει αυτές τις έννοιες για να πάρει θάρρος να κάνει το επόμενο βήμα του. Και πως είναι δυνατόν να υφίσταται απόλυτη ευτυχία με τόση δυστυχία που υπάρχει γύρω μας; Κάποιες καταστάσεις που βιώνουμε και μας δημιουργούνε ευχάριστα συναισθήματα ναι, απόλυτη ευτυχία όμως όχι! Ευτυχισμένες στιγμές μπορούμε να έχουμε από πολύ απλά πράγματα, όπως για παράδειγμα το να σου δίνει ένα φιλί το παιδί σου, να ακούς ένα ωραίο τραγούδι, να βλέπεις ένα ωραίο πίνακα, να σε αγκαλιάζει ένα αγαπημένο πρόσωπο. Δεν έχουμε το δικαίωμα να μιλάμε για απόλυτη ευτυχία, όταν αυτή τη στιγμή χιλιάδες παιδιά δεν μπορούν να έχουν μερικά γραμμάρια ρύζι για να φάνε! Δεν νομίζω πως θα μπορούσα να ανήκω σε μια κοινωνία απόλυτης ευτυχίας, γιατί δεν την έχω γνωρίσει ποτέ, όπως εξάλλου και την απόλυτη δυστυχία. Γιατί και εκεί πρέπει να υπάρχει ελπίδα.
Τέλος θα θέλαμε να κλείσουμε με τον καθιερωμένο μας τρόπο που δεν είναι άλλος από τον χαρακτηρισμό των παρακάτω προσώπων:
Κουγ
ιουμτζής:Έχω μιλήσει τόσο πολύ για τον Κουγιουμτζή. Για μένα ήταν ο πιο σημαντικός και πιο ξεχωριστός συνεργάτης μου στο χώρο του τραγουδιού. Ήταν ο άνθρωπος που έχει πιάσει τον μεγαλύτερο χώρο στην καρδιά μου και στην σκέψη μου. Ο Κουγιουμτζής μου έδωσε ζωή και φωνή, τραγουδιστικά εννοώ όταν ήμουν πολύ μικρός. Τον γνώρισα όταν ήμουν μόλις 18 χρονών. Τραγουδούσαμε μαζί, μιλούσαμε, προβληματιζόμασταν μαζί. Έχω πολλούς ανθρώπους που αγαπάω στον χώρο της μουσικής, αλλά αυτός είναι ο πιο ξεχωριστός.
Καλδάρας:
Μεγάλος δάσκαλος και πατριώτης σας. Ο Καλδάρας ήταν από τους πρώτου
ς ανθρώπους που μου καλλιέργησε την αυτοπεποίθηση. Δούλευε με τον Καζαντζίδη, που τον αντιμετωπίζαμε με δέος, με αυτή τη φωνή που είχε και με όλα αυτά τα τραγούδια που είχε πει! Μου έδινε θάρρος. Θυμάμαι του έλεγα «Τι λες τώρα θείε;», τον έλεγα θείο και αυτός με αποκαλούσε ανεψιό, «Δεν μπορώ εγώ αυτά τα έχει πει ο Καζαντζίδης»! «Έλα εδώ» μου έλεγε, «Μην την ξαναπείς αυτή την κουβέντα, έλα εδώ, τραγούδα!». Ήταν από τους λίγους που με κανάκεψε και με προστάτεψε. Μεγάλος δάσκαλος και σπουδαίος μουσικός.Λευτέρης Παπαδόπουλος:
Ο Λευτέρης είναι άλλη περίπτωση! Γνωριζόμαστε από το 1968. Ήμουν σχεδόν παιδί. Είναι συγγενής μου, δεν χωρίσαμε ποτέ και εκτός δουλειάς συναντιόμαστε μέρα παρά μέρα. Είμαστε οικογένεια! Τώρα για το μεγαλείο του τι να σας πω! Είναι ένας άνθρωπος μαγικός, σπάνιος. Ένα παιδί αυτοδημιούργητο και μοιάζουμε σ’ αυτό. Δεν είχε στον ήλιο μοίρα και έγινε τόσο ξεχωριστός και δημιουργικός στην πένα του, με ένα μυαλό και μια καρδιά που τα χωράει όλα! Καθώς επίσης και αυτή η ακριβοδίκαιη συμπεριφορά του απέναντι στην κοινωνία, η ανάγκη να συμμετέχει στα κοινά, η ανάγκη του να γράφει στην εφημερίδα. Το μεγαλύτερο προτέρημά του όμως είναι πως δεν θα βρεις τέτοιο φίλο εύκολα. Ο Λευτέρης γίνεται θυσία για τους φίλους του! Δεν μπορείτε να φανταστείτε.
Τώρα αυτό που έχει να βρίζει καμιά φορά είναι μια τρυφερή – δεν είναι καθόλου τρυφερές οι εκφράσεις βέβαια – αλλά είναι πολύ ωραίο να τον ακούς, γιατί ο ίδιος είναι ένας πολύ σπουδαίος ηθοποιός, ο οποίος το βρίσιμο το έχει κάνει μανιέρα, μάλλον ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, και παίζει με αυτό. Όσο πιο πολύ σ’ αγαπάει τόσο πιο πολύ σε βρίζει. Θέλει να τα λέει ώστε να ενοχλούνται τα κορίτσια και μετά σχολιάζει «Μόλις το ‘πα αυτό είδες πως έκανε;». Αυτό λοιπόν του αρέσει πάρα πολύ. Είναι ένα παιδί που του αρέσει να παίζει. Που σημαίνει πρακτικά πως τελικά το μυαλό, η ψυχή, το συναίσθημα δεν γερνάνε, παρά μόνο το σώμα και αυτό είναι μια άλλη αδικία!
Μάνος Ελευθερίου:
Ο Μάνος είναι κι αυτός από τους πρώτους μου φίλους. Είχα αυτή την τύχη και την χαρά να έχω εκλεκτούς φίλους! Πάντα διάλεγα ανθρώπους καλύτερους από εμένα για να κάνω παρέα, γιατί τους είχα ανάγκη. Αυτοί με βοήθησαν να σταθώ στα πόδια μου. Ένας από αυτούς ήταν και ο Μάνος Ελευθερίου.
Μίκης Θ
εοδωράκης:Είμαστε πολύ τυχεροί, όλοι μας, που ζούμε στην περίοδο που πατάει το ίδιο χώμα με εμάς ο Θεοδωράκης! Είναι σπάνια περίπτωση, είναι σαν τους μεγάλους Έλληνες της μυθολογίας! Σπουδαίος άνθρωπος και σπουδαίος Έλληνας. Έχει προσφέρει στον τόπο όσο λίγοι Έλληνες. Του χρωστάμε την ποίηση, το πολιτισμικό μας ανέβασμα. Στάθηκε στον τόπο του με πολύ ευθύνη και πολύ αγάπη όσο λίγοι άνθρωποι. Μουσικά είναι ένας κολοσσός. Πολύ σπάνιος και ξεχωριστός άνθρωπος.
Βασίλης Τσιτσάνης:
Κι αυτός πατριώτης σας! Αν και δεν μου αρέσει να χρησιμοποιώ τις λέξεις μαγεία, μάγος, ο Τσιτσάνης με αναγκάζει να το κάνω! Ο Τσιτσάνης πρέπει να ήταν μάγος δηλαδή ο μάγος της φυλής! Πως μπορεί ένα παιδί που η καθημερινότητά του ήταν τα τσαρούχια που έφτιαχνε ο πατέρας του, τα ζώα, η αγροτική ζωή κλπ, τι είχε δηλαδή αυτός ο άνθρωπος μέσα του που διαμόρφωσε και μεταμόρφωσε την ελληνική μουσική; Επειδή εγώ είμαι πρακτικός άνθρωπος και καθόλου της μαγείας αδυνατώ να το κατανοήσω! Δεν κινδυνεύω λοιπόν να αρχίσω να πιστεύω στις μάγισσες; Ο Τσιτσάνης λοιπόν είναι η αιτία που θα με κάνει να
πιστέψω στις μάγισσες! Ήταν κι αυτός μοναδικός και είχα την χαρά να τον γνωρίζω γιατί ήταν φίλος του πατέρα μου. Όταν μου ζήτησαν να αναφερθώ στον Τσιτσάνη, δεν μπόρεσα να βρω κάτι και ανέσυρα από το παρελθόν μου. Έλεγα λοιπόν πως όταν ερχόντουσαν οι μουσικοί στο σπίτι για να παίξουν με τον πατέρα μου, μιλούσαν συνέχεια για τον Τσιτσάνη. Αργότερα διάβαζα αναφορές για τον Τσιτσάνη του Τσαρούχη, του Θεοδωράκη ο οποίος τον αποκαλούσε και Δάσκαλο του, του Χατζιδάκι και στο τέλος λέω «Καλά όλα αυτά που ακούω, αλλά καλύτερα να σας πω αυτό που νομίζω εγώ για τον Τσιτσάνη» και με ρωτούσανε «Ναι πες τι είναι ο Τσιτσάνης;» και τους έλεγα «Ο Τσιτσάνης είναι ο Τσιτσάνης!». Είμαι πολύ φίλος με τον γιο του τον Κώστα. Ο Τσιτσάνης ήταν ο μεγάλος ροκάς της εποχής του, και περίεργος ροκάς, γιατί ήταν νοικοκύρης και πολύ ευγενής! Παρ’ όλη την απέχθεια που έδειξε ένας μέρος του κόσμου για το τραγούδι εκείνης της εποχής, αυτός επειδή ήταν τακτικός και ευγενής – είχε μια ευγένεια έμφυτη – απαντούσε με τα τραγούδια του και τις μελωδίες του και διαμόρφωνε σιωπηρά την γνώμη των ανθρώπων. Και αυτοί που συνδυάζανε το λαϊκό τραγούδι με τον υπόκοσμο σιγά-σιγά με τις μελωδίες του το ανέτρεψε αυτό. Ήταν επαναστάτης φοβερός, γι’ αυτό και ο ακόμα πιο μεγάλος επαναστάτης ο Θεοδωράκης, το σεβάστηκε αυτό και τον αποκάλεσε δάσκαλό του.Βίρβος:
Δεν τον γνώρισα πολύ καλά παρά μόνο από το έργο του. Θα πρέπει να έχω κάνει 4 τραγούδια του νομίζω. Τώρα στον «Άξιο Λόγο» αξίζει να είναι, γιατί είναι ένα εμβληματικό πρόσωπο στον χώρο της μουσικής. Δυστυχώς δεν τον γνωρίζω πολύ σαν άνθρωπο για να σας πω. Θεωρείται ένας από τους στυλοβάτες του ελληνικού τραγουδιού και ήταν από τους πρώτους διανοούμενους και σκεπτόμενους στιχουργούς.
Λοΐζος:
Δεν μας φέρθηκε καλά, έφυγε γρήγορα. Δεν τον προλάβαμε, εμείς φταίμε, έπ
ρεπε να το καταλάβουμε. Κάπνιζε πολύ ο μπαγάσας, ξενυχτούσε. Ήταν πολύ καλό παιδί, φίλος κολλητός και το γεγονός πως ήμασταν κοντά στην ηλικία, συνετέλεσε σε αυτό σε μεγάλο βαθμό. Τα τρία σπίτια, δηλαδή του Λευτέρη, του Λοΐζου και το δικό μου, ήταν στην ουσία ένα σπίτι! Δεν πήγε ποτέ το μυαλό μας πως θα χάναμε αυτό τον υπέροχο φίλο. Δεν ξέραμε και τόσα πράγματα για την υγεία μας τότε. Όταν είσαι νέος δεν προσέχεις! Ήταν πολύ άδικο αυτό που έγινε. Ήταν πολύ ευαίσθητος και πολύ συνειδητοποιημένος. Αγαπούσε τον κόσμο και ήθελε να προσφέρει. Ήταν από εκείνους τους αριστερούς που δεν ήταν έρμαιο της γραμμής. Είχε κριτική σκέψη και άποψη και τα τραγούδια του θα μείνουν φρέσκα και ζωντανά να παρηγορούν τις νέες γενιές και αυτό είναι καταπληκτικό.Δημήτρης Παπαϊωάννου:
Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση που τιμάει την Ελλάδα. Δεν είναι μόνο χορογράφος, είναι ένας εστέτ της τέχνης. Έχω δουλέψει με τον Δημήτρη πολύ νωρίς, εδώ στο Μέγαρο Μουσικής στην παράσταση «…Και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως». Πρόκειται για μια ιδιαίτερη δουλειά που περιλαμβάνει μια τρίωρη μουσική παράσταση που αφορά όλη τη διαδρομή της ελληνικής μουσικής. Από τα πρώτα αρχαία μουσικά κομμάτια που έχουν απομείνει και έχουν φτάσει στις μέρες μας, μέχρι το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι. Ο Δημήτρης ήταν ο αρχηγός της «Ομάδας εδάφους» και μας βοήθησε πάρα πολύ. Αυτή η παράσταση είναι ότι πιο σημαντικό έχω κάνει, μιλάμε για 300 συντελεστές, 3 ορχήστρες, 2 χορωδίες (80 και 40 ατόμων αντίστοιχα) σε σκηνοθεσία Κώστα Γαβρά.
Ας γυρίσουμε όμως στον Δημήτρη. Στη συνέχεια αυτό το παιδί, κατάλαβε το νόημα της βαθύτερης έννοιας του να μιλάς Ελληνικά και να παίρνεις τους μύθους της Ελλάδας και προσπάθησε να ντύσει τους μύθους αυτούς, μ’ ένα σύγχρονο ένδυμα και τα κατάφερε καλύτερα απ’ όλους! Γι’ αυτό και έκανε αυτές τις καταπληκτικές τελετές στους Ολυμπιακούς Αγώνες το 2004. Είναι πολύ καλός. Το τεχνικό αποτέλεσμα και το καλλιτεχνικό είναι πολύ ενδιαφέροντα και πρόκειται για ένα παιδί που τιμάει την Ελλάδα. Μπράβο του και συγχαρητήρια!
Αφοί Κατσιμίχα:
Αδέρφια μου. Εγώ λοιπόν ο «ορφανός» και ο μεγαλωμένος δύσκολα, βρήκα μι
α τεράστια οικογένεια. Αυτά τα παιδιά είναι επίσης ποιητές, διανοούμενοι και πολύ συνειδητοποιημένοι. Την μουσική τους την κάνανε για τους λόγους που σας εξέφρασα κι εγώ προηγουμένως. Ξέρανε τι είναι. Ο Χάρης δε είναι ένας καταπληκτικός τραγουδιστής, μοναδικός – και ο Πάνος βέβαια - αλλά αναφέρω τον Χάρη γιατί έχει τραγουδήσει λιγότερο και τον παρασύρουμε να τραγουδήσει όλο και πιο πολύ. Νομίζω ότι ο Χάρης κουράστηκε λίγο από αυτή τη διασημότητα και λιγάκι οπισθοχώρησε, ο Πάνος όμως ακόμα τραγουδάει. Θεωρώ τον Πάνο και τον Χάρη ίσως τους σπουδαιότερους μουσικούς που άνοιξαν δρόμο στους τραγουδοποιούς γιατί ήταν αυτοί που τον ετοίμασαν για να περάσουν οι επόμενοι.Χωρίς αυτούς τους δύο δεν θα είχαμε την επανάσταση των τραγουδοποιών που έγινε μετά την δεκαετία του 90. Είναι πάρα πολύ καλοί μουσικοί, σπουδαίοι στιχουργοί, ξέρουν να διαβάζουν ποίηση. Και αν δείτε, παρ’ ότι ακούνε ροκ μουσική και τους ενδιαφέρουν αυτά τα ακούσματα, καταφέρνουν να βάζουν στοιχεία από το ελληνικό τραγούδι ακόμα και από το δημοτικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το τραγούδι «Του έρωτα» το οποίο θεωρώ μοναδικό. Έχουν μείνει στην ιστορία, είναι ιδιαίτεροι άνθρωποι και πολύ σπουδαίοι!
Loreena McKennitt:
Πολύ καλή και ξεχωριστή! Μου αρέσει που δεν ακολούθησε την πεπατημένη και θέλησε να κάνει μια εναλλακτική παρουσία στο χώρο του τραγουδιού. Έκανε επιστροφή στη μελωδία όταν η Disco βασίλευε και κυρίως έδειξε σεβασμό στην Ανατολή. Μου αρέσει και η φωνή της, είναι μια φωνή ιέρειας. Έχει έναν ήχο σαν μια μοναχή που τραγουδάει παραδοσιακά πράγματα που δεν θέλει να τα αφήσει να πεθάνουν. Έχει κάτι το μυστικιστικό και το ιδιαίτερο.
Κύρι
ε Νταλάρα, εκ μέρους της Λογοτεχνικής Ομάδας Γοργογυρίου θα θέλαμε να σας ευχαριστήσουμε πολύ για αυτή την συνάντηση και να σας προσκαλέσουμε να επισκεφτεί-τε το χωριό μας για να σας φιλοξενήσουμε.Και εγώ σας ευχαριστώ.
Όσον αφορά εμένα, επειδή δεν είχα πολύ χρόνο να μοιραστώ - λόγω της δουλειάς μου - τις σκέψεις μου με πολλούς ανθρώπους, με ενδιαφέρει και μου αρέσει που με ρωτάνε νέα παιδιά σαν και εσάς που δεν με γνωρίζουν προσωπικά αλλά ενδιαφέρονται, με ενδιαφέρει να τους πω την αλήθεια μου, αυτό που έζησα…
Πέπος, Μάκης, Μίνα, Έφη
