ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «Ουκ αν λάβοις…» - Ιανουαρίου. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

«Ατρείωνα δ’ έπειτα χόλος λάβεν, αίψα δ’ αναστάς ηπείλησεν μύθον, όδη τετελεσμένος εστί».(Ιλιάδα, Α, 387-88)

Η φιλονικία μεταξύ Αχιλλέα και Αγαμέμνονα επέφερε πολλά δεινά στους Έλληνες. Ο θυμός (χόλος) καταλαμβάνει και τους δύο και τους οδηγεί σε ενέργειες οριακές (λάβεν).

«υπερμαχούμαι   καπί πάντ’ αφίξομαι,/ ζητών τον αυτόχειρα του φόνου λαβείν τω Λαβδακείω».(Σοφοκλής, «Οιδίπους Τύραννος», 265-67)

Ο Οιδίποδας διακηρύσσει, ως βασιλεύς της Θήβας, να συλλάβει τον φονιά του Λαΐου για να σωθεί η πόλη. Ωστόσο φονιάς είναι ο ίδιος – πατροκτόνος. Κι εδώ ακριβώς ανιχνεύεται το τραγικό στοιχείο. Κάθε, δηλαδή, στοιχείο από την έρευνα επιβαρύνει τον Οιδίποδα«Έστι δε περιπέτεια μεν η εις το εναντίον των πραττομένων μεταβολή» (Αριστοτέλης), (λαβείν).

Το ρήμα *λαμβάνω – συχνό στον αρχαίο όσο και στον νεοελληνικό λόγο – προέρχεται από τη ρίζα *λαβ-(λαβείν, λαβή) όσο κι από τη ρίζα *λαφ- (είληφα – λάφυρο). Πολλές λέξεις παράγονται από το θέμα *ληψ-/*ληπ-(λήψη, λήπτης).

 Η κυρίαρχη σημασία του είναι το «παίρνω», το αποδέχομαι, το πιάνω. Ως σύνθετο με προθέσεις, λαμβάνει πλήθος σημασιών, όπως: αντιλαμβάνομαι = κατανοώ, απολαμβάνω = δοκιμάζω μεγάλη ευχαρίστηση.

Οι παράγωγες λέξεις του λαμβάνω είναι πολλές, όπως: λήμμα, λήψη, λαβή, λάφυρο, λήπτης, ληπτός, λαβίς, λήπτωρ. α.«Στο τέλος του λεξικού υπάρχει ένα πλουσιότατο λήμμα», β.«Οι νικητές πήραν πολλά λάφυρα μετά τη μάχη», γ.«Η λαβή του πιστολιού είναι πλαστική», δ.«Οι χειρουργικές λαβίδες προκαλούν τρόμο στους ασθενείς», ε.«Η αστυνομία θα προβεί στη λήψη των απαραίτητων μέτρων για την ομαλή διεξαγωγή του αγώνα», στ.«Ο λήπτης μετά την έξοδό του από το νοσοκομείο ευχαρίστησε την οικογένεια του δότη του ζωτικού οργάνου, της καρδιάς».

 Αρκετές, επίσης, είναι και οι σύνθετες λέξεις με α΄ ή β΄ συνθετικό έννοιες παράγωγες του λαμβάνω: συλλήβδην, υπόληψη, κατάληψη, καταληψίας, επανάληψη, ανάληψη, πρόληψη, προληπτικός, προκατάληψη, μετάληψη, παραλαβή, παραλήπτης, περίληψη, απολαβή, σύλληψη, χειρολαβή, ασύλληπτος, θρησκόληπτος, εργολάβος, επιληψία, ιδεοληψία.

Οι παραπάνω λέξεις με την κυριολεκτική και μεταφορική τους σημασία εμπλουτίζουν το λόγο μας: α.«Θίχτηκε η υπόληψή μου», β.«Η κατάληψη του υψώματος 215 ήταν δύσκολη», γ.«Η επανάληψη θεωρείται μητέρα της μάθησης», δ.«Οι προλήψεις χαρακτηρίζουν ανθρώπους αμαθείς», ε.«Κατά τη θεία Μετάληψη οι πιστοί συμμετέχουν στα πάθη του Κυρίου μας», στ.«Ο δολοφόνος παραμένει ασύλληπτος», ζ. «Οι θρησκόληπτοι μένουν στην επιφάνεια του θείου λόγου», η.«Το έργο ανέλαβε γνωστός εργολάβος», θ.«Ο ασθενής εμφάνισε φαινόμενα επιληψίας», ι.«Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται ταυτόχρονα ως ιδεοπλάστης και ιδεοληπτικός», ια.«Η αιμοληψία γίνεται τις πρωινές ώρες».

Ενδιαφέρουσα, όμως, είναι και η παρουσία του λαμβάνω σε προτάσεις, όπως: α.«Έλαβα γνώση των γεγονότων», β.«Λαμβάνω την τιμή να σας ενημερώσω…», γ.«Λαμβάνω υπόψη μου όσα ακούστηκαν» (υπολογίζω), δ.«Η κυβέρνηση έλαβε μέτρα», ε.«Η απόφαση για το ασφαλιστικό είναι ειλημμένη», στ.«Λάβετε θέσεις!», ζ.«Ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος», η.«Η κατάσταση έλαβε δραματικό χαρακτήρα».

Το λαμβάνω απαντάται και ως σύνθετο, όπως: α.«Ο υπουργός ανέλαβε τις πολιτικές ευθύνες», β.«Να προσέξεις όσα διαλαμβάνονται στην έκθεση της αρμόδιας επιτροπής», γ.«Οι τουρκικές προκλήσεις επαναλαμβάνονται κατά καιρούς», δ.«Εξέλαβε τα λόγια μου ως εκβιασμό», ε.«Το υπουργείο Υγείας προσέλαβε δέκα υπαλλήλους», στ.«Θα συλλαμβάνονται οι παραβάτες του Κ.Ο.Κ.», ζ.«Οι αστυνομικές αρχές πρόλαβαν απόπειρα κατάληψης του υπουργείου Παιδείας» (λαβαίνω).

Η εξουσία των απαρεμφάτων

Ο νόμος του «δούναι και λαβείν» κυριαρχεί στις ανθρώπινες σχέσεις και η «δωροληψία» έχει αναχθεί σε ύψιστη «ηθική» πολλών. Συνιστά τον συμπαντικό νόμο στις ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις.

«…Ουκ αν λάβοις…»

Η φράση αυτή από τους «Νεκρικούς Διαλόγους» του Λουκιανού εδώ και αιώνες μάς διδάσκει τον τρόπο που πρέπει να διαχειριζόμαστε τα οικονομικά μας. Ταυτόχρονα συνιστά και μία ηθική πρόταση συμπεριφοράς προς τους «μη έχοντας». Αλλιώς «πλην αλλ’ ο γε μη έχω, πώς αν λάβοις;».

«Δίκην λαμβάνω… και δίκην δίδωμι»

Στη δικαστική γλώσσα των αρχαίων κυριαρχούσε η φράση «Δίκην λαμβάνω παρά τινος» με την έννοια του «λαμβάνω δικαιοσύνη από κάποιον» σε αντίθεση με το «δίκην δίδωμι τινί»με την έννοια «αποδίδω δικαιοσύνη σε κάποιον». Έτσι έχουμε το αντιθετικό ζεύγος Τιμωρώ – Τιμωρούμαι.

«Μάχαιραν θα λάβεις».(Ματθ. 5,3)

Η διαπίστωση αυτή του Ιησού με δέκτη τον Πέτρο συνιστά ένα διαχρονικό δίδαγμα που συμπληρώνει το αντίστοιχο του Αισχύλου «Ό,τι κάνεις βρίσκεις. Αυτός είναι ο νόμος». Κι αυτό γιατί το «Μάχαιραν έδωκας» θα συνοδεύεται πάντα από το «μάχαιραν θα λάβεις».

«Ο κατειλημμένος ανελκυστήρας»

Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται η ορθογραφία της μετοχής του Παρακειμένου *Είλημμαι. Ο αρχαιοπρεπής όρος παραμένει πεισματικά αναλλοίωτος στο λεξιλόγιό μας, θυμίζοντας τη δύναμη της αρχαιοελληνικής γλώσσας.

«Εισήλθε τοιν τρις αθλίοιν έρις κακή/ αρχής λαβέσθαι και κράτους τυραννικού».(Σοφοκλής, «Οιδίπους επί Κολωνώ»)

Η Ισμήνη απευθυνόμενη στον πατέρα της Οιδίποδα προβαίνει σε μία διαχρονική διαπίστωση για το αρνητικό υπόβαθρο της εξουσίας αλλά και για τους θιασώτες – τρόφιμούς της (λαβέσθαι).

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον»θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «Έκαστος εφ ώ ετάχθη…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Και ουδαμώς γε τάττω εμαυτόν εις την των άρχειν βουλομένων τάξιν…/ εμαυτόν γε μέντοι τάττω εις τους βουλομένους ή ραστά τε και ήδιστα βιοτεύειν…/ αλλ’ εγώ τοι, έφη ο Αρίστιππος, ουδέ εις την δουλείαν εμαυτόν τάττω… αλλά δι’ ελευθερίας, ήπερ μάλιστα προς ευδαιμονίαν άγει»(Ξενοφών, «Απομνημονεύματα»).

Στο παραπάνω απόσπασμα αντικείμενο συζήτησης είναι η επιλογή εκείνου του δρόμου που οδηγεί εις την ευτυχία. Απορρίπτεται η επιλογή της εξουσίας «άρχειν βουλομένων», αλλά και η ένταξη στους «δούλους». Η άριστη επιλογή είναι η ελευθερία, αφού αυτή εξασφαλίζει και την «ευδαιμονίαν» (ευτυχία) (τάττω, τάξιν).

 «Οι πράττοντες εφ ώπερ τεταγμένοι εισί»

(Ξενοφών, «Οικονομικός»)

Όσοι εκτελούν το έργο για το οποίο είναι ταγμένοι (τεταγμένοι).

Το ρήμα τάττω – σσω συνώνυμο του τάζω προέρχεται από τη ρίζα *ταγ ή τακ. Το διπλό τ ή σ προήλθε από τον τύπο ταγ-j-ω. Το ρήμα απλό ή σύνθετο εμφανίζεται με μία ποικιλία σημασιών τόσο στον αρχαίο λόγο όσο και στο νεοελληνικό πλήθος είναι και οι παράγωγες λέξεις, όπως:

Τάξη, τάγμα, ταγός, ταγή, τακτικός και οι σύνθετες: παράταξη, σύνταξη, διάταξη, πρόταξη, κατάταξη, σύνταγμα, πρόσταγμα, επίταγμα, διάταγμα, προσταγή, υποταγή, συνταγή, άτακτος, αταξία, ευταξία, επιτακτικός, ασύντακτος, επιταγή, νομοταγής, διαταγή, συντάκτης, συντακτικό, προστακτική, υποτακτική.

α.«Η συνδικαλιστική παράταξη που ιδεολογικά κινείται στο χώρο της Ν.Δ. κέρδισε τις εκλογές στους υπαλλήλους του υπουργείου Οικονομικών», β.«Ο Βασίλης υπηρέτησε στο 2οτάγμα πυροβολικού», γ.«Στην επανάσταση του 1821 δεν υπήρχε τακτικός στρατός», δ. «Η σύνταξη των αγροτών αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια», ε.«Η διάταξη των δυνάμεών μας απέτρεψε την επίθεση των αντιπάλων μας», στ.«Πηγή όλων των νόμων μιας χώρας είναι το σύνταγμα», ζ.«Το διάταγμα διάλυσης της Βουλής θυροκολλήθηκε χτες», η.«Η χωρίς όρια υποταγή στην εξουσία της κοινής γνώμης χαρακτηρίζει άτομα με μειωμένη αυτοεκτίμηση», θ.«Υπήρξε πάντα ένας άτακτος μαθητής», ι.«Συνιστά επιτακτική ανάγκη η οικονομική ενίσχυση προς τους σεισμοπαθείς», ια.«Από τα Μ.Μ.Ε. προβάλλεται το πρότυπο του νομοταγούς πολίτη», ιβ.«Ο συντάκτης του δημοσιεύματος παραμένει άγνωστος», ιγ.«Η υποτακτική σύνταξη χαρακτηρίζει το σύνθετο λόγο», ιδ.«Οι ενταξιακές διαδικασίες θα διαρκέσουν πολύ».

Συχνή δε, είναι και η παρουσία στο λόγο μας της μετοχής του τάσσομαι, ταγμένος: α.«Οι υποταγμένοι λαοί αδυνατούν να αναπτυχθούν πνευματικά», β.«Ο ενταγμένος σε μια κοινωνική ομάδα παραχωρεί μέρος των δικαιωμάτων του στο κοινό συμφέρον», γ.«Ήταν διαταγμένος να ακολουθήσει τη συγκεκριμένη πορεία», δ.«Εκτελούσε διατεταγμένη υπηρεσία».

Οι λέξεις τάμα και τάξιμο, αν και προέρχονται από το ρήμα τάζω, ετυμολογικά έλκουν την καταγωγή τους από το ρήμα τάττω: Η κυβέρνηση πραγματοποίησε το τάμα του έθνους προς την προστάτιδα Παναγία.

Εξίσου έντονη είναι και η παρουσία των σύνθετων τύπων του ρήματος τάσσω: α.«Ο στρατηγός διέταξε γενική υποχώρηση», β.«Ο Γιώργος κατετάγη τρίτος στην τελική βαθμολογία», γ.«Όταν μετατάχθηκα σε άλλη υπηρεσία, έχασα πολλούς φίλους», δ.«Απεταξάμην τον Σατανά», ε.«Ο αλτρουιστής υποτάσσει το προσωπικό συμφέρον στο γενικό», στ.«Ο Δήμος ενέταξε το οικόπεδό μου στο σχέδιο πόλης», ε.«Οι εργαζόμενοι δήλωσαν πως θα αντιταχθούν σε κάθε σχέδιο μείωσης του εισοδήματός τους», στ.«Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής επιτάσσουν την ενεργοποίηση του ατόμου για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής», ζ.«Ο προπονητής παρέταξε την ομάδα του με αμυντική τακτική», η.«Ο αντίπαλος ανασυντάσσει τις δυνάμεις του για την τελική έφοδο», θ.«Συνήθως στο λόγο μας το υποκείμενο προτάσσεται του ρήματος».

«Οι ασυνταξίες, λοιπόν, στο λόγο μας οφείλονται στην ελλιπή γνώση του συντακτικού. Η αταξία, όμως, της γλώσσας καθιστά τη σκέψη ασύντακτη και δυσκολεύει την επικοινωνία. Η γνώση και η σωστή χρήση της γλώσσας συνιστούν τη βασική συντεταγμένη μιας εθνικής πολιτικής για την Παιδεία».

Η καθεστηκυία τάξη

Ο όρος τάξη πολλές φορές ταυτίζεται με τη βία, τον συντηρητισμό και την αυστηρή πειθαρχία. Γι’ αυτό έγινε και σύνθημα από κάποιες πολιτικές παρατάξεις και ιδεολογίες (αναρχικοί…). Όλοι υπόσχονται την ανατροπή της «καθεστηκυίας τάξης».

Ο Χάϊζενμπεργκ και η «αταξία»

Ο Χάϊζενμπεργκ τάχτηκε με την «αρχή της απροσδιοριστίας» εναντίον της μηχανιστικής αιτιοκρατίας και διατύπωσε τη θέση του πως το σύμπαν και ό,τι συμβαίνει σε αυτό δεν υπακούουν τυφλά σε κάποιους άτεγκτους νόμους αλλά είναι προϊόντα και μιας «αβεβαιότητας» και «αταξίας». Έτσι ο όρος «αταξία»πήρε άλλο περιεχόμενο και ταυτίστηκε με την τυχαιότητα και την αβεβαιότητα. Ιδιαίτερα τονίστηκε πως «Η διαλεκτική δημιουργεί ανησυχία και αταξία. Οι άνθρωποι προτιμούν να έχουν στη διάθεσή τους έτοιμες και μονοσήμαντες απόψεις».

Ησυχία – Τάξις και Ασφάλεια

Ένα από τα αγαπημένα συνθήματα των συντηρητικών και όσοι πρεσβεύουν πως η πρόοδος μιας κοινωνίας τροφοδοτείται από τα παραπάνω στοιχεία – παράγοντες.

Η πάλη των Τάξεων

Ο Καρλ Μαρξ στην ερμηνεία του της διαλεκτικής πορείας – κίνησης της Ιστορίας, θεώρησε πως αυτή καθορίζεται από έναν απόλυτο νόμο, αυτόν της διαρκούς πάλης μεταξύ των διαφόρων τάξεων και ιδιαίτερα της εργατικήςτάξης προς τις προνομιούχες τάξεις (κεφάλαιο). Γνωστοί εξάλλου είναι οι όροι: Ταξική πάλη και Ταξική συνείδηση.

«Έκαστος εφ ώ ετάχθη»

Η φράση παραδόθηκε από τον Ηρόδοτο, αλλά και από τον Απόστολο Παύλο (επιστολή Α΄ προς Κορινθίους, Ζ, 24) και υποδηλώνει το χρέος του καθενός για το σκοπό – έργο για το οποίο είναι προορισμένος, όπως οι πνευματικοί ταγοί που υπερασπίζονται τους πυλώνες της Ηθικής Τάξης του κόσμου.

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.