ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «Στώμεν καλώς…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 

α.«του μεν φθίνοντος μηνός, του δ’ ισταμένοιο»

β. «Ο δ’ έβδομος εστήκει μεις»

γ.«έαρος νέον ισταμένοιο»

Οι αρχαίοι Έλληνες από την εποχή του Ομήρου απέδιδαν την αλλαγή των εποχών (γ) και των μηνών (α, β) με τη βοήθεια τύπων του ρήματος ­ίστημι. Η αρχή, δηλαδή, της επόμενης εποχής (γ) ή του επόμενου μηνός (α, β) δηλωνόταν με ρηματικούς τύπους του ίστημι, όπως: ισταμένοιο, εστήκει. 

«Η ελληνική κυβέρνηση ίσταται παρά το πλευρό του Κυπριακού λαού»

Συχνά διαβάζουμε στις εφημερίδες ή ακούμε από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση ανακοινώσεις της κυβέρνησης για την συμπόρευση του ελληνικού λαού με τον κυπριακό. Δομικό στοιχείο αυτής της ανακοίνωσης το αρχαιοπρεπές ­ίσταται που υποδηλώνει τη συμπαράσταση της Ελλάδας προς την Κύπρο (στέκεται).

«Στόχος της πάλης μας είναι η καθεστηκυία τάξη των πραγμάτων, το υφιστάμενο κοινωνικοπολιτικό σύστημα και γενικότερα το συντηρητικό status quo»

Ανακοινώσεις, όπως η παραπάνω, προδίδουν το ιδεολογικό στίγμα του πομπού αλλά και τους απώτατους στόχους του. Δεσπόζουσα θέση σε αυτές τις ανακοινώσεις – μανιφέστα κατέχουν οι διάφοροι ρηματικοί τύποι του ρήματος ­ίστημι, που με την πάροδο του χρόνου έγιναν φράσεις – κλισέ, όπως: καθεστηκυία τάξη, υφιστάμενο σύστημα, status quo.

«Του έστησαν καρτέρι…/ «Μου την είχαν στημένη…»/ «Στήνω κάποιον στον τοίχο…»/ «έστησε καβγά για ασήμαντο λόγο…»/ «θα σου στήσω άγαλμα, αν…»/ «Το φθινόπωρο θα στηθούν κάλπες»

Οι παραπάνω καθημερινές φράσεις αποτυπώνουν με ενάργεια την κυρίαρχη θέση του ­ίστημι (στη νεοελληνική του έκδοση), ακόμη κι όταν γειτνιάζουν την αργκό. Είτε με τους ομηρικούς τύπους, είτε με την αργκό εκδοχή του το ­ίστημι-μαι συνιστά πυρηνικό στοιχείο του λόγου και της επικοινωνίας μας. Πολλοί δε τύποι του έμειναν αμετάφραστοι και ενσωματώθηκαν στον νεοελληνικό λόγο χωρίς παρενέργειες νοηματικές.

«Η στάση της Ελλάδας έναντι στης Τουρκίας διαμορφώνεται κάθε φορά ανάλογα με τη συμπεριφορά της γείτονος χώρας στο Κυπριακό. Στο επόμενο χρονικό διάστημα η Τουρκία θα πρέπει να δείξει τις καλές της προθέσεις, αν θέλει να φανεί συνεπής στις δεσμεύσεις που της επέβαλε η Ε.Ε. Από τα πράγματα, επομένως, καθίσταται αναγκαίος ο εκδημοκρατισμός των δομών του Τουρκικού κράτους. Ωστόσο, το στρατιωτικό κατεστημένο αντιδρά στην «άνευ όρων» Ευρωπαϊκή πορεία της χώρας και εγείρει ενστάσεις και για τα οφέλη της ένταξης στην Ε.Ε. Η 3η Οκτωβρίου 2005, λοιπόν, θα αποτελέσει σταθμό τόσο για την Τουρκία όσο και για τα επόμενα στάδια της Ευρωπαϊκής διεύρυνσης».

Στο παραπάνω δημοσιογραφικό κείμενο κυριαρχούν λέξεις – έννοιες που ετυμολογικά σχετίζονται με το ρήμα ­ίστημι. Το ρήμα αυτό – απλό ή σύνθετο – εμπλουτίζει το λόγο μας και διευκολύνει την επικοινωνία μας με όρους που πολλές φορές αγνοούμε τη ρίζα τους. Οι παράγωγες λέξεις έχουν στο ριζικό τους σύστημα είτε το θέμα ­στη- είτε το θέμα ­στα-. Η γνώση, επομένως, της καταγωγής των λέξεων μας βοηθά να χρησιμοποιούμε σωστά στο λόγο μας όρους με βαρύ σημασιολογικό φορτίο.

Οι λέξεις στητός, στήλη, διάστημα, στημόνι και στήμονας έχουν ως βασικό θέμα το ­στη-: «Το στήσιμο μιας επιχείρησης προαπαιτεί γνώση της αγοράς και κεφάλαιο»/ «Η καθιστική ζωή έχει επιπτώσεις στη σπονδυλική στήλη»/ «Οι ύπεροι και οι στήμονες ενός άνθους αποτελούν τα αναπαραγωγικά όργανά του».

Από το θέμα ­στα- παράγεται πλήθος λέξεων – απλές και σύνθετες: στάση, άστατος, στατικός, στασίδι, σταθμός, στάμνα, στοά, στάδιο. «Ο Γιώργος χαρακτηρίζεται από άστατο χαρακτήρα»/ «Η οικονομία παρέμεινε στατική παρά τα κυβερνητικά μέτρα»/ «Στην αρχαία Ελλάδα ο στατήρας ως μονάδα βάρους διέφερε από πόλη σε πόλη»/ «Η αστυνομία συνέλαβε δύο υπόπτους της τεκτονικής στοάς»/ «Κάθε ελληνικό σπίτι έχει και το εικονοστάσιό του».

Παράλληλα με τα θέματα – ρίζες *­στα- και *στη- υπάρχουν και τα *­ιστ- (ιστίον, ιστός) και το*στυ- (στύλος, στύω) ή και το *­στω- (στοά…).

Υπάρχουν, όμως, και λέξεις – παράγωγες του ­ίστημι που κυριαρχούν στο λόγο μας και ταυτίστηκαν με διάφορες πολιτικές και κοινωνιολογικές αναλύσεις: «Το οικονομικό κατεστημένο αντιδρά στις διεκδικήσεις της εργατικής τάξης». Η λέξη «κατεστημένο» έχει κοινή ρίζα με το λατινικό «statusquo». Επίσης, η λέξη καθεστώς (μετοχή παρακειμένου) με την πολυσημία της αποτελεί σημείο αναφοράς για την ερμηνεία των πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων: «Οι ένοχοι καταδικάστηκαν για αντικαθεστωτικές ενέργειες που έθεταν σε κίνδυνο τη δημοκρατία και αδυνάτιζαν τον κοινωνικό ιστό».

Κι ενώ το ­ίστημι κυριαρχεί στο λόγο μας αποτελούσε για τους μαθητές μικρό εφιάλτη η κλίση του όπως και των άλλων: Τίθημι, ίημη, δίδωμι.

Αξίζει, επίσης, να επισημανθούν και οι διάφοροι τύποι του ­ίστημι που προκύπτουν από τα σύνθετά του με πολλές προθέσεις, όπως: ανθίσταμαι, αφίσταμαι, ενίσταμαι, εφιστώ, καθίσταμαι, μεθίσταμαι, παρίσταμαι, προΐσταμαι, συνίσταμαι, επίσταμαι (αντίσταση, απόσταση, ένσταση, μετάσταση, συνιστώσα…).

Είναι, λοιπόν, ευθύνη των προϊσταμένων αρχών να επαναξιολογήσουν το πρόγραμμα σπουδών στα σχολεία και να δώσουν νέα ώθηση στη διδασκαλία των γλωσσικών μαθημάτων. Οι διιστάμενες απόψεις για τη σκοπιμότητα αύξησης των ωρών διδασκαλίας των αρχαίων κειμένων μπορούν να ξεπεραστούν μέσα από μία πρόταση διδασκαλίας που θα αναδεικνύει το σημασιολογικό φορτίο και τους σταθμούς κάθε λέξης. Η άγονη προσκόλληση σε νεκρούς γραμματικούς τύπους (σταίην…) αφυδατώνει το ενδιαφέρον των μαθητών για τη γλώσσα, με αποτέλεσμα να διαιωνίζονται τα υφιστάμενα γλωσσικά προβλήματα.

Φτωχή γλώσσα, όμως, σημαίνει και φτωχή σκέψη κι ένας άνθρωπος με φτωχή σκέψη είναι απογυμνωμένος από εσωτερικές αντιστάσεις. Το στημόνι, λοιπόν, της πνευματικής εξύψωσης είναι οι λέξεις και αυτό γιατί: «Τα όρια της γλώσσας μας σημαίνουν τα όρια του κόσμου μας».

Γι’ αυτό, λοιπόν, απέναντι στη δύναμη και στον πλούτο της γλώσσας μας θα πρέπει να σταθούμε με σεβασμό και δέος συστοιχιζόμενοι με τη φράση της θείας Λειτουργίας (Αρχάγγελος Μιχαήλ).

«Στώμεν καλώς, στώμεν μετά φόβου θεού»

Η προτρεπτική Υποτακτική «στώμεν» ως δομικό στοιχείο της προτροπής μπορεί να συνδυαστεί αρμονικά με ένα άλλο παράγωγο του ­ίστημι(στητή) που αναδεικνύει την αξία της ψυχικής ανάτασης απέναντι στην απώλεια των υλικών στοιχείων. Μία διαπίστωση που ισοδυναμεί με μία άτυπη προτροπή του Δ. Σολωμού.

«Χαρές και πλούτη κι αν χαθούν/ και τα βασίλεια κι όλα, τίποτα δεν είναι,/ αν στητή μεν’ η ψυχή κι ολόρθη»

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «…Και δύναμιν εσχηκότες λόγου…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Τέλος έχει δαίμων βροτοίς»

(Το τέλος στους ανθρώπους ο θεός το δίνει, Ευριπίδης, «Ορέστης», 1545)

Οι αρχαίοι Έλληνες χωρίς να είναι θρησκόληπτοι – αλλά έχοντας φόβον θεού – θεωρούσαν πως τα όρια της ζωής τους και τον ερχομό του μοιραίου – του θανάτου τους τα όριζαν οι θεοί. Γι’ αυτό συμβούλευαν σε όλους την καρτερικότητα προτρέποντας το «Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου».

«Άνω σχώμεν τας καρδίας»

Ο ιερέας από το βήμα και με υψωμένα τα χέρια εύχεται και προτρέποντας ταυτόχρονα να κοιτάξουμε ψηλά γιατί εκεί βρίσκεται ο θεός και η ελπίδα μας. Μία προτροπή φόβου, σεβασμού αλλά και παράκλησης σε εκείνη τη δύναμη που συνέχει τα πάντα. Γι’ αυτό όταν θέλουμε να ψέξουμε κάποιον για ασέβεια και «απρέπεια» επισημαίνουμε την ανάγκη να «έχει φόβον θεού».

«Άνθρωπον ουκ έχω»

Η παραπάνω απάντηση του παραλυτικού στον Ιησού συνιστά μία κραυγή αγωνίας και ομολογία μοναξιάς του σύγχρονου ανθρώπου. Το «ουκ έχω» μπορεί να συνιστά παραδοξολογία όταν γύρω μας υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι. Ωστόσο η συνοδοιπορία έγινε μία κουραστική συνύπαρξη και ο άλλος λειτουργεί ως η «κόλασή» μας σύμφωνα και με τον Σαρτρ.

«Τι ‘χες Γιάννη, τι ‘χα πάντα!»

Όταν θέλουμε να επισημάνουμε μία θλιβερή κατάσταση που συνεχίζεται χωρίς προοπτική διόρθωσης και αλλαγής, τότε χρησιμοποιούμε την παραπάνω φράση ως μία απαξιωτική κρίση και αξιολόγηση. Πολλές φορές η χρήση του παρελθοντικού «είχες/είχα» στοχεύει σε μια έμμεση προτροπή για αλλαγή κατεύθυνσης και στόχων.

Όπως διαφαίνεται και στα παραπάνω παραδείγματα – φράσεις το ρήμα έχω με όλα τα παράγωγά του κυριαρχεί απόλυτα στο λόγο μας. Το ρήμα «έχω» άλλοτε κείται αυτόνομα στην πρόταση με ποικιλία σημασιών κι άλλοτε χρησιμοποιείται ως βοηθητικό άλλων ρημάτων «το πρόβλημα θα έχει λυθεί σε δύο μήνες». Η παρουσία του έχω είναι διαχρονική στον γραπτό λόγο της γλώσσας μας κι αυτή η διαχρονικότητα αισθητοποιεί το συνεχές του γλωσσικού μας οργάνου και διαψεύδει όλους εκείνους που αναζητούν τις γλωσσικές ασυνέχειες για να οικοδομήσουν το ιδεολόγημα για την ψευδή ταυτότητα των σημερινών Ελλήνων (Φαλμεράϋερ).

Από το ομηρικό «έξουσι γαρ άπαντας ευκνήμιδες Αχαιοί» (θα τους αντιμετωπίσουν όλους οι καλλικνήμιδες Αχαιοί) μέχρι το σημερινό «έχει ο καιρός γυρίσματα» το ρήμα έχω «διατηρείται» αναλλοίωτο και αντιστέκεται σθεναρά στον αφελληνισμό της γλώσσας μας.

Φράσεις από την καθημερινή επικοινωνία πιστοποιούν τον κυρίαρχο ρόλο του έχω. Ενδεικτικά παρατίθενται κάποιες: α.«έχω πένθος» (πενθώ), β.«τα έχω χαμένα», γ.«τον έχω του χεριού μου», δ.«έχω το μέτωπό μου καθαρό», ε.«έχω τον νου μου», στ.«έχω τα μέσα», ζ.«τα έχει τετρακόσια», η.«τον έχω στην καρδιά μου», ι.«έχω μπάρμπα στην κορώνη», ια.«την έχω άσχημα», ιβ.«Άφησέ τον αυτόν, έχει άγρια μεσάνυχτα», ιγ.«έχει ο θεός».

Το πλήθος των λέξεων που παράγονται από το ρήμα έχω επιβάλλει την αναζήτηση των αρχικών θεμάτων του. Οι αρχικές, λοιπόν, ρίζες του έχω είναι: α. εχ-, β. εξ-, γ. σχ-. Καθένα από τα παραπάνω θέματα συνοδεύεται από μια μεγάλη ομάδα λέξεων που πολλές φορές η ετυμολογία τους ξαφνιάζει (Έκτωρ, σχολείο, έξω…).

Από το θέμα ­εχ- παράγονται λέξεις, συνήθως σύνθετες: α.«Η εκεχειρία μεταξύ των δύο κρατών διήρκεσε πολύ λίγο», β.«Τα δύο κράτη υπέγραψαν ανακωχή δύο μηνών», γ.«Η εχεμύθεια αποτελεί μία από τις αρετές ενός ανθρώπου», δ.«Ο κατηγορούμενος κρίθηκε ένοχος για απάτη», ε.«Η ανεκτικότητα αποτελεί προϋπόθεση για την ειρηνική συμβίωση των ατόμων στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες», στ.«Η βία και το διάχυτο αίσθημα δυσπιστίας καταστρέφει τους συνεκτικούς δεσμούς μιας κοινωνίας», ζ.«Η υπεροχή της ομάδας μας ήταν εμφανής στον χθεσινό αγώνα», ι.«Το έργο θα προβληθεί προσεχώς από την κινηματογραφική λέσχη της πόλης μας».

Από το θέμα ­εξ-(μέλλοντας έξω) παράγονται λέξεις απλές και σύνθετες, όπως: α.«Η έξη (συνήθεια) τείνει να καταστεί η έκτη αίσθηση», β.«Ο εργάτης χαρακτηριζόταν από μια ενδογενή σωματική καχεξία για αυτό κι απελύθη», γ.«Στα ναρκωτικά οδηγούν οι εξής αιτίες…», δ.«Η μέθεξη του θεατή με τα παθήματα των ηρώων της τραγωδίας οδηγούσε στην κάθαρση», ε.«Η πλεονεξία διαβρώνει τα χρηστά ήθη», ζ. «κάνει πολύ κρύο έξω».

Αρκετές, επίσης, είναι και οι λέξεις που πηγάζουν από το θέμα ­σχ-(έσχον, σχήσω…). Το σχήμα, η σχολή, το σχέδιο, η σχέση, το σχολείο, η ασχολία, ο άσχημος και το σχεδόν είναι οι λέξεις που είναι ομόρριζες του έχω και ξαφνιάζουν κάπως ως προς την ετυμολογία τους. Τα παραδείγματα είναι πολλά: α.«Ο υπάλληλος ζήτησε τα σχετικά δικαιολογητικά», β.«Τα πράγματα εξελίσσονται άσχημα για τον ασθενή».

Εκτός, όμως, από τις λέξεις που καταγράφονται ως ομόρριζες των τριών θεμάτων (εχ-, εξ-, σχ-) υπάρχουν και άλλες που ετυμολογικά συγγενεύουν με το έχω. Οι λέξεις όχημα, οχυρό, οχετός και Έκτωρ (αυτός που έχει, κατέχει…) πιθανολογείται πως σχετίζονται με κάποια από τις σημασίες του έχω.

Σημαντική θέση στην γλωσσική μας επικοινωνία κατέχουν και τα σύνθετα του ρήματος έχω, όπως: απέχω, προέχω, ενέχομαι, συνέχω, κατέχω, υπερέχω, επέχω, μετέχω, παρέχω, προσέχω, υπέχω, αντέχω, και πολλά άλλα. Τα σύνθετα εμπλουτίζουν τον λόγο μας και διευκολύνουν την επικοινωνία μας.

Κάποιες φράσεις έχουν ειδικό φορτίο και είναι ευρέως διαδεδομένες και πολυχρησιμοποιημένες, όπως: έχει καλώς, έχει να κάνει, οι έχοντες και κατέχοντες, δεν έχω λόγια, έχε χάρη, έχει τον τρόπο του, τον έχω στο χέρι μου, αφησέ με τόχω…, τα έδωσα όλα ό,τι είχα και δεν είχα, όλα τα ‘χει η Μαριωρή…

«Πότμος, πότμος σε δαιμόνων/ τάδ’, ουδε σε γε δόλος/ έσχ υπό χερός εμάς∙ στυγεράν έχε/ δύσποτμον αράν επ’ άλλοις…»

Ο χορός συμβουλεύει τον Φιλοκτήτη να καταριέται τη μοίρα του για την καταστροφή του και όχι το χορό – ανθρώπους. Το ρήμα «έχει» για μια άλλη φορά στον αρχαίο λόγο δεσπόζει με τις πολλαπλές χρήσεις και σημασίες (προτρεπτικός λόγος…).

Η χρήση του «έχει» είναι πιο εμφαντική στην απάντηση της Πυθίας προς τον Ιουλιανό και δηλώνει το τέλος μιας εποχής.

«Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην…»»

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Το φέρον (μοίρα) φέρε… Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου»

(Αν η μοίρα σε σέρνει, άντεξε και άφησε να συρθείς μαζί της))

Ο Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς συμβουλεύει να υποφέρουμε με καρτερικότητα την μοίρα μας (φέρον). Διαφορετικά αν αντιδρούμε με λύπη και τον εαυτό μας στεναχωρούμε και η τύχη – μοίρα μάς σέρνει στα δικά της πεδία «ει δ’ αγανακτείς και σαυτόν λυπείς και το φέρον σε φέρει» (Ανδ. Π. 1073). Στην προτροπή αυτή ο καθένας θα μπορούσε να έχει τις δικές του αντιρρήσεις, όχι, όμως, και στη γλωσσική επιλογή με την οποία ο επιγραμματοποιός προβάλλει αυτήν. Η κυριαρχία του φέρω είναι απόλυτη και γι’ αυτό εμπεριέχει ένα διατακτικό τόνο.

Ωστόσο και εκείνος που δεν αντιδρά στη μοίρα του (φέρον) και καθίσταται άβουλο θύμα – έρμαιο των καταστάσεων, χαρακτηρίζεται ως άτομο με έλλειμμα θέλησης και δύναμης. Η φράση που αποδίδει τη χαρακτηρολογική δομή αυτού του τύπου ανθρώπου είναι το «άγεται και φέρεται».

Στον καθημερινό μας λόγο κυριαρχεί η παρουσία του ρήματος φέρω και των παραγώγων του και ίσως είναι από τις λίγες λέξεις με τόσα πολλά παράγωγα και σημασίες. Την πολυσημία του φέρω εμπλουτίζουν και τα σύνθετά του με πολλές προθέσεις, όπως: Αναφέρω, υποφέρω, καταφέρω, περιφέρω, διαφέρω, μεταφέρω, προφέρω, αποφέρω, εισφέρω, επιφέρω, προσφέρω… Κάθε πρόθεση προσδίδει στο ρήμα ­φέρω και μία άλλη σημασία – κυριολεκτική ή μεταφορική εμπλουτίζοντας έτσι το σημασιολογικό του φορτίο.

Π.χ. Πάλι τα κατάφερες/ Διαφέρει πολύ το ένα από το άλλο/ Ο Έλληνας πολίτης εισφέρει πολλά στο κράτος/ Ο σεισμός επέφερε πολλές καταστροφές/ Το εμπόριο αποφέρει πολλά κέρδη/ Το ελληνικό έθνος υπέφερε πολλά στην Τουρκοκρατία…

«Γην τε και ύδωρ παρά βασιλέα φέρω» (Ηρόδ. 7, 131), «όσα φέρνει η ώρα, δεν τα φέρνει ο χρόνος όλος». Αλλά και «η κυβέρνηση επέβαλε υποχρεωτική εισφορά υπέρ των σεισμοπλήκτων», «Η Τουρκία παραβιάζει κατάφωρα τον εναέριο χώρο της Ελλάδος». Όπως, επίσης, και «ο δημιουργικός διάλογος ελαχιστοποιεί τις κοινωνικές διενέξεις», «ο γιατρός διέβλεψε βλάβη του οισοφάγου».

Τα παραπάνω παραδείγματα εκτός από την σημασιολογική ποικιλία του ρήματος φέρω καταδεικνύουν και την πολυεπίπεδη παρουσία του στο λόγο μας με λέξεις από τα διαφορετικά του θέματα.

Τα θέματα είναι: α. φερ-, β. φορ-, γ. φωρ-, δ. ενεκ-, ε. οισ-. Επειδή η αναλυτική καταγραφή των λέξεων που παράγονται από τα παραπάνω θέματα θα απαιτούσε πολύ χώρο, θα δοθούν εκείνες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνότερα.

Από το θέμα *φερ- παράγονται λέξεις: φέρσιμο, φέρετρο, φερέφωνο, περιφέρεια, κατωφέρεια, φερέγγυος, φέρελπις, φερνή: «δεν μου αρέσει καθόλου το φέρσιμό σου», «οι οπαδοί είναι φερέφωνα του προέδρου της ομάδας», «πολλοί φοβούνται ακόμη και τα άδεια φέρετρα», «ο συνομιλητής αποδείχτηκε αφερέγγυος» και «η κόρη του άρχοντα ήταν μία πολύφερνη νύφη» (με μεγάλη προίκα), «ο Γιώργος ήταν ένας νέος φέρελπις».

Πολλές, επίσης, είναι και οι λέξεις που έχουν ως θέμα τη ρίζα *φορ-. Τέτοιες λέξεις είναι: φορά, φορέας, φορείο, φορτίο, εισφορά, πρόσφορο, συμπεριφορά, λεωφόρος, παράφορος, φορητός, δορυφόρος… Τα παραδείγματα στα οποία χρησιμοποιούνται οι παραπάνω λέξεις ποικίλλουν: «οι συντηρητικοί αδυνατούν να παρακολουθήσουν τη φορά των πραγμάτων», «η ενεργοποίηση των κοινωνικών φορέων μπορεί να αμβλύνει το μέγεθος των κοινωνικών προβλημάτων», «η ανθρώπινη συμπεριφορά σύμφωνα με τους φροϋδιστές είναι προϊόν του ασυνειδήτου», «να πάρεις το λεωφορείο της γραμμής».

Από το θέμα *φωρ- παράγονται λέξεις: φωρισμός, αυτόφωρος, κατάφωρος, φωρ (κλέπτης): «από το διευθυντή κρίθηκε αναγκαία η αγορά δύο ακόμα φωριαμών», «Το αδίκημα κρίθηκε αυτόφωρο και ο ένοχος οδηγήθηκε στις φυλακές».

Από το θέμα *ενεκ- παράγονται οι λέξεις: διένεξη, διηνεκής (αόρ. ήνεγκον, ενεγκείν): «δεν μπορεί αυτή η κατάσταση να συνεχίζεται στο διηνεκές».

Τέλος, από το θέμα *οισ- (μέλλοντας οίσομαι…) η λέξη οισοφάγος και ίσως ο οίστρος.

«άγει σε και φέρει της ρινός,/ φασίν, έκλων»

(σε άγει και σε φέρει και σε τραβάει από τη μύτη, όπως λένε, Λουκιανός «Διάλογοι» - Λόγια της Ήρας προς τον Δία)

Αξιοπρόσεκτη, όμως, είναι η παρουσία του φέρω στις διάφορες φράσεις με μεταφορική σημασία, όπως: α.«άγεται και φέρεται από τον καθένα», β.«από τότε το φέρνει βαρέως», γ.«φερ’ ειπείν», δ.«απλά το ‘φερε ο λόγος», ε.«Μη φέρνεις τώρα την καταστροφή», στ.«το σκάνδαλο έφερε στο φως ο ημερήσιος τύπος», ζ.«έφερε στον κόσμο δύο υγιέστατα αγοράκια», η.«με δυσκολία τα φέρνω βόλτα», θ.«ωραία του την έφερες», ι.«φέρθηκες σαν αρχάριος».

«Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας»

Η παραπάνω εμβληματική φράση που αποδίδεται από τον Βιργίλιο στον Λαοκόοντα«timeo Danaos et dona Ferentes» αποτυπώνει και τη σχέση του ελληνικού τύπου *­φερ- με την αντίστοιχη ρίζα *Fer-της Λατινικής γλώσσας.

Πολλές φορές μιλάμε για την «πολύφερνη νύφη», για το «τελευταίο καρφί στο φέρετρο» (η τελική αποτυχία – καταδίκη), για τα Μ.Μ.Ε. που είναι «φερέφωνα της κυβέρνησης», για τα «φερτά» υλικά που έφερε το κύμα, για την «φερεγγυότητα» κάποιου προσώπου, για τους «φερέλπιδες» νέους, για κάποιον που «φέρεται» να δήλωσε πως…, το γνωστό «μη φέρεσαι σαν μικρό παιδί», για το «ιικό φορτίο»…

«Το φέρον εκ θεού καλώς φέρειν χρή»

Την προτροπή του Παλλαδά για καρτερικότητα «φέρε και φέρον» συμπληρώνει ο Σοφοκλής με τη δική του διδαχή, συμβουλεύοντάς μας να υπομένουμε με καλή διάθεση ό,τι μας στέλνουν οι θεοί και η τύχη. Φαίνεται πως το ρήμα φέρω βοηθούσε πολύ τους αρχαίους να διατυπώνουν τις προτροπές τους χρησιμοποιώντας όλους τους τύπους του, για την ανάγκη να υπομένει κανείς την τύχη του.

«Δοθεί μοι οιστέον ημίν την τύχην»

(Ευριπίδη, «Ίων», 1260)

 

­* Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.