Ο Πεσόα και το σύμπαν των ετερωνύμων. Νέες μεταφράσεις έργων του πορτογάλου συγγραφέα, ο οποίος «εφηύρε» δεκάδες ποιητές και πεζογράφους που ο καθένας τους είχε διαφορετική θεματολογία και ύφος
Στις 30 Νοεμβρίου 1935
πέθανε στη Λισαβόνα ο συγγραφέας Φερνάντο Πεσόα από κίρρωση του ήπατος.
Οσο ζούσε δημοσίευσε αρκετά πρωτότυπα κείμενα και μεταφράσεις, αλλά
εξέδωσε μόνο μια ποιητική συλλογή με τίτλο Mensagem (Μήνυμα).
Υπήρξε χαρακτήρας κλειστός, ελάχιστοι ήξεραν λεπτομέρειες της ιδιωτικής
του ζωής και ως τότε ήταν γνωστός σε έναν μικρό κύκλο λογοτεχνών.
Ανάμεσα στα πράγματα που άφησε ήταν και ένα μπαούλο. Εκείνοι που το
άνοιξαν βρέθηκαν μπροστά σε μια έκπληξη. Το μπαούλο περιείχε 25.426
χειρόγραφα. Ποιήματα, διηγήματα, μεταφράσεις, δοκίμια, κριτικές,
σημειώσεις για πλείστα όσα. Αποδεικνυόταν ότι ο μοναχικός τύπος που
πέθανε αλκοολικός ήταν ένας Γαργαντούας της γραφής. Κι όταν άρχισε η
μελέτη των χειρογράφων του, διαπιστώθηκε ότι στο μπαούλο κρυβόταν το
έργο ενός από τους σημαντικότερους και ευφυέστερους ποιητές του 20ού
αιώνα.
Οι επιμελητές τώρα έπρεπε να φέρουν σε πέρας το δικό τους έργο, που
έμοιαζε να ξεπερνά τα όρια της φιλολογίας. Να ανταποκριθούν στην
εκδοτική βούληση του ποιητή, να συνθέσουν τα κείμενά του, δημοσιευμένα
και ανέκδοτα, με τέτοιον τρόπο ώστε να δίνεται η πολυεπίπεδη εικόνα του
Πεσόα και όχι το πώς μπορεί ο καθένας να την ερμηνεύσει, να τα
τακτοποιήσουν, να συγκρίνουν τα λίγα γνωστά με τις πρώτες τους
δημοσιεύσεις και ταυτοχρόνως να προβούν στην αναγκαία περιοδολόγηση,
προκειμένου να αποδώσουν την περιπέτεια της γραφής του και το πέρασμα
του συγγραφέα από τη μια στην άλλη μορφή έκφρασης.
Αλλά η δυσκολία ήταν ακόμη μεγαλύτερη επειδή εκείνη η δαιμονική ψυχή
«εφηύρε» ούτε έναν ούτε δύο αλλά 81 ποιητές και πεζογράφους που ο
καθένας τους είχε διαφορετική θεματολογία και ύφος. Είναι οι περίφημοι
ετερώνυμοι του Πεσόα, ένας κόσμος φανταστικός αλλά για τον ίδιο πιο
πραγματικός από τον πραγματικό. Οι ετερώνυμοι όχι μόνον έγραφαν διά
χειρός Πεσόα αλλά και συζητούσαν και διαφωνούσαν μεταξύ τους. Ηταν μια
κοινωνία της γραφής δημιουργημένη από έναν και μόνον άνθρωπο, ικανό να
συλλάβει ένα εύρημα σαν κι αυτό, των ετερωνύμων, οι οποίοι εξέφραζαν την
πολυδιάσπαση του εαυτού και την προσπάθεια ανασύνθεσής του στην περιοχή
της φαντασίας.
Ο κάθε ετερώνυμος είναι σωσίας ενός άλλου ετερωνύμου και όλοι μαζί
σωσίες του ίδιου του Πεσόα. Το παιχνίδι είναι κι αυτό δαιμονικό και το
αποτέλεσμα κατά κανόνα συναρπαστικό.
Ζωή μέσα από τη λογοτεχνία
Η λογοτεχνία για τον δίγλωσσο (πορτογαλικά και αγγλικά) Πεσόα
υποκαθιστά τη ζωή στο σύνολό της. Επομένως η ζωή σε σχέση με το έργο
είναι δευτερεύουσας σημασίας. Γι' αυτό και όλα τα θαυμαστά που επέτυχε
αλλά και οι αποτυχίες του (που θυμίζουν τον στίχο του Ρόμπερτ Μπράουνιγκ
«της τέχνης η βασανιστική κατάρα: το ανολοκλήρωτο») συνθέτουν την αγωνιώδη του προσπάθεια να ανοίξει έναν διάλογο με τον κόσμο και το σύμπαν παραφράζοντας συχνά τον εαυτό του.
Ο Πεσόα δημιουργεί τη δική του ουτοπία. Είναι μια ουτοπία της αγωνίας,
όπου μέσω των ετερωνύμων προσπαθεί να ενσωματώσει όλες τις πιθανές
ταυτότητες που μπορούν να δώσουν την ενιαία εικόνα του κόσμου, αυτού που
ζει και κυρίως εκείνου που φαντάζεται.
Οι ετερώνυμοι είναι και μια μεγαλειώδης παράφραση, μια ριζοσπαστική
προσέγγιση του «υψηλού», με αποτέλεσμα ο αποσπασματικός χαρακτήρας του
κόσμου (αλλά και του εαυτού) να μην καταστέλλει τον πόθο του Πεσόα για
το ατελέσφορο, αλλά να τον οδηγεί σε υπερβατικά πεδία, όπου ελπίζει ότι
θα κατακτήσει την ενότητα.
Μόνο ένας δημιουργός με τέτοια φαντασία θα μπορούσε να ζήσει μέσα στις
αντιθέσεις και τις αντιφάσεις. Και μέσω του κατά γενική παραδοχή
καλύτερου ετερώνυμού του, του Αλβάρο ντε Κάμπος, ο Πεσόα ορίζει τον
εαυτό του: «Να αισθάνομαι τα πάντα μ' όλους τους τρόπους, / να 'χω όλες τις απόψεις, / να 'μαι ειλικρινής αντιφάσκοντας κάθε λεπτό».
Αλλά ο αντίποδας του Αλβαρο ντε Κάμπος, ένας άλλος ετερώνυμος, ο
Αλμπέρτο Καέιρο, είναι εξίσου σημαντικός: ή, για να παραπέμψω σε μια από
τις εγκυρότερες μελετήτριες του Πεσόα, τη Μαρία Ιρένε Ραμάλο ντε Σόουζα
Σάντος, «ο Καέιρο και ο Κάμπος τραγουδούν σαν ένα ντουέτο το "Τραγούδι του Εαυτού μου"»
(εννοεί βεβαίως το πασίγνωστο ποίημα του Ουόλτ Ουίτμαν). Και δίπλα τους
ασφαλώς θα πρέπει να βάλουμε έναν ακόμη: τον Ρικάρντο Ρέις.
Πεσόα, Ουίτμαν, Πόου
Ο Χάρολντ Μπλουμ θαυμάζει τον Πεσόα και του δίνει εξέχουσα θέση στον Δυτικό κανόνα
του μαζί με τον Νερούδα και τον Μπόρχες. Προφανώς επειδή ο Πεσόα
θαύμαζε τον Ουίτμαν τον οποίον ο Μπλουμ θεωρεί ακρογωνιαίο λίθο της
νεότερης ποίησης. Αλλά ο Πορτογάλος θαύμαζε εξίσου και τον Ε. Α. Πόου, ο
οποίος είναι ο αντίποδας του Ουίτμαν. Ο Μπλουμ θεωρεί πως το θαυμαστό
εύρημα των ετερωνύμων είναι ένας τρόπος να αποσπαστεί ο Πεσόα από τον
Ουίτμαν.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πεσόα ήταν αγχώδης δημιουργός (και ταιριάζει στη θεωρία περί Αγχους της επίδρασης
του Μπλουμ), οι επιδράσεις του όμως προέρχονται και από διαφορετικές
- και κάποτε διόλου «ουιτμανικές» - κατευθύνσεις. Η συγγένειά του με τον
Πόου λ.χ. είναι προφανής, όχι μόνο γιατί μετέφρασε πολλά διηγήματά του
στα πορτογαλικά αλλά και επειδή στα τέσσερα δικά του διηγήματα η
επίδραση - για να μην πούμε η μίμηση - του Πόου είναι εμφανέστατη. Ενα
από αυτά, το νεανικό Ενα πολύ πρωτότυπο δείπνο, που μεταφράστηκε για πρώτη φορά στη γλώσσα μας, το έγραψε σε πολύ μικρή ηλικία και εμφανέστατα παραπέμπει στον Πόου.
Ασφαλώς οι απηχήσεις του Ουίτμαν είναι πολλές. Υπάρχουν όμως και
διαφορές. Ενώ ο Ουίτμαν χαιρετίζει τη δημοκρατία, ο Πεσόα στα ποιήματα
του Αλβαρο ντε Κάμπος χαιρετίζει την εποχή των μηχανών και των
εργοστασίων, γι' αυτό άλλωστε και αντιμετωπίζει θετικά τον Μαρινέτι και
τους φουτουριστές.
Διόλου λίγες ωστόσο δεν είναι και οι επιδράσεις του πορτογαλικού μπαρόκ
- ακόμη και του Καμόενς, του μέγιστου πορτογάλου ποιητή του 16ου αιώνα.
Το Mensagem, η συλλογή που ο Μπλουμ παραλληλίζει με την περίφημη Γέφυρα του Χαρτ Κρέιν, το αποτελούν ποιήματα γραμμένα από Πορτογάλο, για τον οποίον η θάλασσα «ανοίγει την άβυσσο στην ψυχή του αργοναύτη».
Και μόνον ένας Πορτογάλος, απόγονος δηλαδή των μεγάλων θαλασσοπόρων, θα
μπορούσε να δει στο πρόσωπο του Μαγγελάνου τον Ιάσονα του νεότερου
κόσμου.
Δημοφιλής και στην Ελλάδα
Στα πέντε βιβλία του Πεσόα που εξέδωσαν οι εκδόσεις Gutenberg πρέπει να προστεθεί και το Βιβλίο της ανησυχίας
(εκείνο το αυτοβιογραφικό παραλήρημα) για όσους επιθυμούν να αποκτήσουν
μια καλή εικόνα του έργου και της ζωής του Πεσόα. Και επιπλέον, όλα
μαζί βοηθούν στο να μην παρασυρθούν και αρχίσουν να τον συγκρίνουν (όπως
συνέβη πριν από μερικά χρόνια) με τον Καβάφη, με τον οποίον δεν έχει
καμιάν απολύτως σχέση - εξαιτίας, υποθέτω, του «μετά βίας απωθημένου ομοερωτισμού»
του Πεσόα, όπως λέει ο Χάρολντ Μπλουμ. (Από την άποψη αυτή εξαιρετικό
ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι επιστολές που αντήλλαξε ο Πορτογάλος με
τη νεαρή Οφέλια, τον μοναδικό έρωτα της ζωής του, δεσμό τον οποίο
διέκοψε απότομα χωρίς να δώσει καμιά εξήγηση. Κι εδώ, πέραν των
περιστατικών της καθημερινότητας, οι ετερώνυμοι παίζουν βασικότατο ρόλο
«παρεμβαίνοντας» ακόμη και στις πιο προσωπικές στιγμές της ζωής του
Πεσόα.)
Υφολογικά, θεματικά, κοσμοθεωρητικά ουδεμία σχέση έχει ο Αλεξανδρινός με
τον Πορτογάλο. Είναι δύο εντελώς διαφορετικοί κόσμοι. Επομένως, αφού
δεν υπάρχουν ομοιότητες δεν υφίσταται και συγκριτικό πεδίο.
Ο Πεσόα πρωτομεταφράστηκε από τον Φίλιππο Δρακονταειδή το 1982 που
εξέδωσε στις εκδόσεις Γνώση μια εκλογή από τα ποιήματα του (ετερωνύμου)
Αλμπέρτο Καέιρο. Στα τριάντα δύο χρόνια που πέρασαν από τότε
κυκλοφόρησαν τριάντα τέσσερα βιβλία του στη χώρα μας, αν μέτρησα σωστά,
από διάφορους εκδότες. Τώρα οι εκδόσεις Gutenberg ανέλαβαν να μας
προσφέρουν το έργο του Πεσόα σε πλείστες εκδοχές του. Τα πέντε μέχρι
στιγμής βιβλία που εξέδωσαν είναι άριστα από τυποτεχνικής πλευράς και
εξαιρετικά επιμελημένα. Συνοδεύονται επιπλέον από χρονολόγια, πλήθος
βιογραφικές και βιβλιογραφικές πληροφορίες και διαφωτιστικά δοκίμια
ξένων μελετητών, όπως και προλόγους και επίμετρα των μεταφραστών, στους
οποίους και ανήκει ο κύριος έπαινος. Πρωτίστως στη διευθύντρια της
σειράς Μαρία Παπαδήμα, η οποία εδώ και χρόνια μεταφράζει από τα
πορτογαλικά και επιμελείται την έκδοση των έργων του Πεσόα στη γλώσσα
μας.
Εναντίον του Σαλαζάρ
Τον Φεβρουάριο του 1935 (έτος του θανάτου του) στον Πεσόα απονεμήθηκε ένα από τα κρατικά βραβεία λογοτεχνίας για το Mensagem (Μήνυμα), το μοναδικό ποιητικό βιβλίο που εξέδωσε - και το οποίο είχε κυκλοφορήσει την 1η Δεκεμβρίου της προηγούμενης χρονιάς. Στην εκδήλωση του Εθνικού Γραφείου Πραπαγάνδας ο ποιητής δεν παρευρέθη. Εναν μήνα αργότερα έγραψε το πρώτο από τα ποιήματά του εναντίον του Σαλαζάρ και του Νέου Κράτους του (Estado Nuovo) με τίτλο Libertade (Ελευθερία). Ας θυμίσω ότι Νέον κράτος ονομαζόταν το πολιτιστικό-ιδεολογικό περιοδικό της δικής μας 4ης Αυγούστου για την οποία το σαλαζαρικό καθεστώς υπήρξε πρότυπο.
Τον Φεβρουάριο του 1935 (έτος του θανάτου του) στον Πεσόα απονεμήθηκε ένα από τα κρατικά βραβεία λογοτεχνίας για το Mensagem (Μήνυμα), το μοναδικό ποιητικό βιβλίο που εξέδωσε - και το οποίο είχε κυκλοφορήσει την 1η Δεκεμβρίου της προηγούμενης χρονιάς. Στην εκδήλωση του Εθνικού Γραφείου Πραπαγάνδας ο ποιητής δεν παρευρέθη. Εναν μήνα αργότερα έγραψε το πρώτο από τα ποιήματά του εναντίον του Σαλαζάρ και του Νέου Κράτους του (Estado Nuovo) με τίτλο Libertade (Ελευθερία). Ας θυμίσω ότι Νέον κράτος ονομαζόταν το πολιτιστικό-ιδεολογικό περιοδικό της δικής μας 4ης Αυγούστου για την οποία το σαλαζαρικό καθεστώς υπήρξε πρότυπο.
Οι φιλομοναρχικές ιδέες του Πεσόα για μεγάλο διάστημα λειτούργησαν
ανασταλτικά όσον αφορά τη μελέτη και την παγκόσμια καταξίωση του έργου
του, παρά το γεγονός ότι από τη δεκαετία του 1940 άρχισαν να
εμφανίζονται σποραδικά κάποια σημαντικά κείμενα για την ποίησή του. Μόνο
μετά την Επανάσταση των Γαριφάλων στην Πορτογαλία το 1974, όταν
δημοσιεύθηκαν τα αντιδικτατορικά κείμενα του Πεσόα, το ενδιαφέρον για το
έργο του, τόσο στην Πορτογαλία όσο και στο εξωτερικό, αναζωπυρώθηκε, με
αποτέλεσμα σήμερα πλέον να μην μπορεί κανείς να παρακολουθήσει όλα τα
κείμενα, τις μελέτες και τις διδακτορικές διατριβές που γράφονται και
εκδίδονται κατά ριπάς.
Στις 29 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς, μία ημέρα προτού πεθάνει στο
γαλλικό νοσοκομείο της Λισαβόνας, ο Πεσόα έγραψε στα αγγλικά τα
τελευταία του λόγια: «Δεν ξέρω τι θα φέρει το αύριο» («I know not what tomorrow will bring»).
Το ότι μερικές δεκαετίες αργότερα η παγκόσμια λογοτεχνική κοινότητα θα
τον κατέτασσε στους κορυφαίους ποιητές του 20ού αιώνα δεν θα το είχε,
κατά πάσα πιθανότητα, φανταστεί.
Πηγή: Aναστάσιος Βιστωνίτης ΤΟ ΒΗΜΑ