(Απάντηση σε ένα σχόλιο του Μητροπολίτη Σταγών και Μετεώρων στο άρθρο μου «Θεά Αθηνά – Παναγία: Βίοι παράλληλοι;»)
«Ό,τι μας ενοχλεί στους άλλους, μπορεί να μάς βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα τον εαυτό μας» (Jung)
Είναι γνωστό πως η πορεία της σκέψης και της ιστορίας γενικότερα συντελείται μέσα από τις αντιθέσεις και τις εποικοδομητικές διαφωνίες. Και δεν είναι μόνον ο Ηράκλειτος («παλίντονος αρμονία») και ο Έγελος που θεμελίωσαν τους βασικούς νόμους της διαλεκτικής (Θέση – Αντίθεση – Σύνθεση) αλλά και πολλοί άλλοι φιλόσοφοι και στοχαστές (Ζήνων, Μαρξ…).
Με βάση την παραπάνω διαπίστωση το σχόλιο του σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Σταγών και Μετεώρων στο άρθρο μου «Θεά Αθηνά και Παναγία: Βίοι παράλληλοι;» (Διαδίκτυο), συνέβαλε σημαντικά στην αποσαφήνιση και κατανόηση κάποιων παραμέτρων τόσο της θρησκείας μας (Χριστιανισμός) όσο και του τρόπου που βιώνει διαχρονικά ο άνθρωπος την έννοια του θείου.
Λόγοι δεοντολογίας και σεβασμού στην «αντίθετη άποψη» και στοχεύοντας στη «σύνθεση» (σύμφωνα και με τα τρία στάδια διαλεκτικής) νιώθω την ανάγκη να σχολιάσω το απαντητικό άρθρο του Μητροπολίτη και να δώσω κάποιες διευκρινίσεις για το περιεχόμενο και το στόχο του άρθρου μου.
Θρησκεία και Χριστιανισμός
Σύμφωνα με το σχόλιο του Μητροπολίτη: η «Ορθοδοξία δεν αποτελεί θρησκεία… αλλά Αποκάλυψη». Όποια νοήματα – έστω και σε μεταφορικό επίπεδο – υποδηλώνει η θέση αυτή, δεν παύει να έρχεται σε αντίθεση με την επικρατούσα άποψη περί σχέσης θρησκείας και Χριστιανισμού και φυσικά με το άρθρο 3 του Ελληνικού συντάγματος «Επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού…».
Ομοιότητες και Αναλογίες
Στο άρθρο μου «Θεά Αθηνά και Παναγία: Βίοι παράλληλοι;» στοχεύω στην ανάδειξη κάποιων ομοιοτήτων και αναλογιών μεταξύ της αρχαιοελληνικής θρησκείας και του Χριστιανισμού σε επίπεδο λατρευτικό και τελετουργικό αλλά και του τρόπου με τον οποίο ο διαχρονικός άνθρωπος και ιδιαίτερα ο Έλληνας προσεγγίζει το «θείο».
Στην απόπειρά μου αυτή σύμφωνα με το απαντητικό άρθρο του Μητροπολίτη: «Οι ομοιότητες και οι αναλογίες που συναντούνται μεταξύ του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και του χριστιανισμού, εντοπίζονται σε επίπεδο λατρευτικό, σε επίπεδο σχήματος, επ’ ουδενί σε θεολογικό, δογματικό… Ιδιαιτέρως, ο χριστιανισμός δεν έχει ουδεμία σχέση με το ειδωλολατρικό δωδεκάθεο…». Δύσκολα θα μπορούσε να διαφωνήσει κάποιος με τη θέση αυτή. Ούτε και υποστήριξα στο άρθρο μου κάτι αντίθετο, δηλαδή περί ταύτισης ή συγγένειας των δύο θρησκειών.
Εξάλλου, είναι γνωστό πως για μία περίοδο ο Ελληνισμός (ως κοσμοθεωρία) και ο Χριστιανισμός ήλθαν σε σύγκρουση. Στο Βυζάντιο οι Έλληνες αποκαλούνταν «εθνικοί» (ειδωλολάτρες), ο Μ. Θεοδόσιος κατήργησε τους Ολυμπιακούς αγώνες και ο Ιουστινιανός το 529 μ.Χ. έκλεισε τη Φιλοσοφική σχολή των Αθηνών. Άρα οι απόψεις μας στο σημείο αυτό συμπίπτουν και επ’ ουδενί το άρθρο μου δεν συνιστά κάτι «αιρετικό και λίαν επικίνδυνο.. προσβλητικό και υβριστικό…».
Ο θεός είναι ένας…
Στο άρθρο μου εμφαντικά τονίζω πως: «Ο θεός είναι ένας. Οι τρόποι λατρείας είναι πολλοί». Με τη θέση μου αυτή συμφωνεί απόλυτα και το άρθρο του Μητροπολίτη: «Ο Θεός, πράγματι, είναι Ένας, Ένας είναι όμως και ο τρόπος λατρείας του…». Ωστόσο η ποικιλότητα των λατρευτικών εκδηλώσεων στο ίδιο το σώμα της Ορθοδοξίας δεν φαίνεται να δικαιώνει την άποψη «περί ενός τρόπου λατρείας» (όπως αποδεικνύουν και τα πολλά ονόματα που συνοδεύουν την Παναγία και τους Αγίους…).
Η απαξίωση του «θρησκευτικού συγκρητισμού» και της «θρησκευτικής παγκοσμιοποίησης» από το απαντητικό άρθρο – σχόλιο του Μητροπολίτη είναι θέμα ευρύτερης μελέτης και όχι προϊόν κάποιων βιαστικών αφορισμών.
Η διαφοροποίηση του σχολίου του Μητροπολίτη έγκειται στον εντοπισμό της ταυτότητας του Θεού και του τρόπου λατρείας. Σύμφωνα με το απαντητικό άρθρο για τον Χριστιανισμό ο μοναδικός θεός είναι ο Τριαδικός («Ένας είναι ο θεός, ο Τριαδικός»). Επ’ αυτού καμία αντίρρηση, αν είσαι χριστιανός. Κάθε πιστός, όμως, άλλης θρησκείας θεωρεί πως ο μοναδικός και αληθινός θεός είναι ο δικός του θεός. Μπορούμε, όμως, να αποκλείσουμε την πίστη των άλλων και να απαγορεύσουμε τις λατρευτικές τους εκδηλώσεις; Οι μουσουλμάνοι μάς αποκαλούν «άπιστους». Το άρθρο 13 του συντάγματος κατοχυρώνει την θρησκευτική ελευθερία.
Εξάλλου είναι γνωστό πως η σύλληψη και η κατανόηση του θείου είναι δύσκολη, προσωπική και άκρως βιωματική. Ο άνθρωπος διαχρονικά πλάθει τον θεό του «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» των δικών του αναγκών και νοητικών αναζητήσεων. Επ’ αυτού σημαντικές θεωρούνται οι επισημάνσεις του Ξενοφάνη που έκρινε αυστηρά τον Όμηρο για τον τρόπο που περιγράφει τους θεούς.
α) …τραγούδησαν πολυάριθμες παράνομες θείες πράξεις: κλοπή, μοιχεία, κι αμοιβαία εξαπάτηση.
(ὼς πλεῖστ(α) ὲφθέγξατο θεῶν ὰθεμίστια ἔργα, κλέπτειν μοιχεύειν τε καὶ ὰλλήλους απατεύειν) (Β12)
β) Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι μαύροι κοντή μύτη, Οι Θράκες πως οι δικοί τους είναι γαλανομάτηδες και κοκκινοτρίχηδες.
(Αἰθίοπές τε <θεούς σφετέρους> σιούς μἐλανάς τε Θρῆκές τε γλαυκοὺς καὶ πυρρούς <φασι πὲλεσθαι>) (Β16)
γ) Στο απόσπασμα Β15 προσθέτει και μια σατιρική νότα λέγοντας:
Αν τα άλογα και τα βόδια είχαν τα χέρια και μπορούσαν να ζωγραφίσουν οι θεοί τους θα ‘μοιαζαν πολύ με άλογα και βόδια.
(ἀλλ’ εὶ χεῖρας ἔχον βόες <ἴπποι τ’> ἠὲ λέοντες ῆ γράψαι χείρεσσι καὶ ἔργα τελεῖν ἄπερ ἄνδρες, ἴπποι μέν θ’ ἴπποσι, βόες δὲ τε βουςὶν ὀμοίας […])
Ο Αϊνστάιν όταν ρωτήθηκε για το εάν πιστεύει στον θεό, απάντησε χαρακτηριστικά: «Πιστεύω στον Θεό του Σπινόζα, ο οποίος αποκαλύπτεται στην αρμονία όλων των υπαρκτών πραγμάτων, αλλά όχι σε έναν Θεό ο οποίος ασχολείται με το πεπρωμένο και τις πράξεις των ανθρώπων».
Άρα ο σεβασμός του τρόπου που ο κάθε πιστός συλλαμβάνει και κατανοεί ή λατρεύει το θεό του θεωρείται αυτονόητος, αφού αποτελεί το κρηπίδωμα της θρησκευτικής ελευθερίας.
«Να μη χλευάζουμε, να μη θρηνολογούμε. Χαρά είναι η μετάβαση από μια μικρότερη σε μια μεγαλύτερη τελειότητα. Οι ψυχές δε νικιούνται με τα όπλα αλλά με την Αγάπη και τη Γενναιοφροσύνη. Δεν επιθυμούμε κάτι επειδή το κρίνουμε καλό, αλλά, αντιθέτως, κρίνουμε κάτι καλό επειδή το επιθυμούμε. Αισθανόμαστε και βιώνουμε ότι είμαστε αιώνιοι… Μην με ψάχνεις έξω, δεν θα με βρεις, ψάξε με μέσα… εκεί είμαι, παλλόμενος μέσα σου» (Μπαρούχ Σπινόζα).
Οι συμπτώσεις
Στο απαντητικό άρθρο – σχόλιο αναφέρεται πως αποπειράθηκα να ταυτίσω τη Θεά Αθηνά με την Παναγία: «Οι συμπτώσεις, στις οποίες αναφέρεται ο συντάκτης (Η. Γιαννακόπουλος) του, δεν είναι ικανές να ταυτίσουν την Αθηνά με την Θεοτόκο…». Λάθος. Πουθενά δεν διαφαίνεται στο άρθρο μου μία τέτοια προσπάθεια για ταύτιση. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να γίνει αυτό;
Εκείνο που δηλώνεται καθαρά στο άρθρο μου «Θεά Αθηνά και Παναγία: Βίοι παράλληλοι;» είναι οι ομοιότητες και οι αναλογίες των ανθρώπων στον τρόπο με τον οποίο επικαλούνται τη βοήθεια υπέρτερων δυνάμεων και τις ιδιότητες που προσδίδουν σε αυτές (Πρόμαχος / Υπέρμαχος). Ο Οδυσσέας και οι Αθηναίοι ζητούν τη βοήθεια ή τη μεσολάβηση της Θεάς Αθηνάς για τη σωτηρία τους. Παρόμοια φαινόμενα συμπεριφοράς έχουμε και για την Παναγία, την οποία ικετεύουμε για βοήθεια (προσωπική ή εθνική) ή μεσολάβηση (ως Μητέρα) προς τον υιόν της, τον Χριστό (Η πολιορκία – σωτηρία της Κων/λης κατά το έτος 626 μ.Χ. Ο «ακάθιστος ύμνος»).
Αιμομιξίες και οιδιπόδεια συμπλέγματα
Ο σεβαστός Μητροπολίτης σε μία αναφορά του στον τρόπο γέννησης της Θεάς Αθηνάς επισημαίνει αιμομιξίες και οιδιπόδεια συμπλέγματα («Θεογονία», Ησίοδος). Συνιστά ερμηνευτική αστοχία να κρίνουμε και να ερμηνεύουμε τους αρχαίους μύθους και ποιήματα ή τραγωδίες με τη λογική και την ηθική του σήμερα. Οι μύθοι έχουν μία λογική αυθυπαρξία κι αποτελούν το προστάδιο της ερμηνείας του κόσμου και των νόμων που τον διέπουν.
Αν, ωστόσο, οδηγηθούμε σε μία απόρριψη ή καταγγελία του Ομήρου και του Ησιόδου για τις αιμομιξίες και τα οιδιπόδεια συμπλέγματα, τότε αναπόφευκτα αμφισβητείται και η αξία των αρχαίων τραγωδιών («Οιδίπους τύραννος», «Αντιγόνη»…) ως ανθρωποπλαστικών μέσων. Αμφισβητείται, επίσης, και ο ίδιος ο Φρόϊντ που δόμησε την ψυχανάλυση πάνω στους αρχαίους μύθους. Είναι αυτό, όμως, θεμιτό ή εφικτό;
Η Παναγία Θεοτόκος
Πουθενά στο άρθρο μου δεν διαφαίνεται η πρόθεσή μου να εμφανιστεί η θεά Αθηνά ως πρόδρομος της Παναγίας (όπως διατείνεται το απαντητικό άρθρο, έστω και με υποθετικό τρόπο). Τη μόνη ομοιότητα – αναλογία που εντοπίζω είναι η σχέση και των δύο με τον θεό.
Η θεά Αθηνά γεννήθηκε από το κεφάλι του Δία (πατέρα των θεών) και η Παναγία γέννησε τον υιόν του θεού. Τίποτα λιγότερο ή τίποτα περισσότερο. Η παραπάνω αναλογία δεν συνιστά προσβολή ούτε για τη θεά Αθηνά ούτε για την Παναγία.
Τα αρχέτυπα
Κάθε λαός στην ιστορική του διαδρομή δομεί την ζωή του (προσωπική, κοινωνική, εθνική) πάνω σε αρχέτυπα που αισθητοποιούν το «συλλογικό ασυνείδητο» (Γιούνγκ). Πάνω σε αυτά τα αρχέτυπα στη συνέχεια σχηματοποιεί τις εσωτερικές του ανησυχίες, αγωνίες, φόβους και προσδοκίες. Οι θεοί είναι παράγωγα αυτών των αρχετύπων. «Η αφετηρία όλων των γυναικείων εκφάνσεων του θείου προέρχονται παγκοσμίως από μία θεά, την Γαία, την μητέρα του κόσμου, την Πότνια θεά των όφεων στον χώρο του Αιγαίου. Η Μεγάλη Μητέρα, Μητέρα Θεά ή Μητέρα Γη είναι ένα μητριαρχικό αρχετυπικό μοντέλο που επαναλαμβάνεται σε διάφορες μυθολογίες ανά τον κόσμο...».
Ο θρησκευτικός συγκρητισμός, λοιπόν, συνιστά μία πραγματικότητα – αναγκαιότητα, όπως την καταγράφει η ιστορία του παγκόσμιου πολιτισμού. Οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου έδωσαν ένα ξεχωριστό περιεχόμενο στο θρησκευτικό συγκρητισμό.
Η ανίχνευση της ποικιλότητας των μορφών που έλαβαν τα αρχέτυπα στην ιστορία της θρησκείας και του πολιτισμού αποτέλεσε και τον κυρίαρχο στόχο του άρθρου μου «Θεά Αθηνά και Παναγία: Βίοι παράλληλοι;» καθώς και η αέναη αναζήτηση του ανθρώπου – μέσα από τις πολιτιστικές και θρησκευτικές αλληλεπιδράσεις – προτύπων ζωής που θα έδιναν διέξοδο στις ποικίλες ανάγκες και αναζητήσεις του (Ήρωες, ημίθεοι, θεοί / μύθοι, θρύλοι, ιστορίες…).
Κορυφαία αρχετυπική μορφή ο Προμηθέας που συμβολίζει την ελευθερία και την αντίσταση ενάντια στις παραδοσιακές θεότητες. Η προσφορά του στο ανθρώπινο γένος συνοδεύτηκε από την πιο σκληρή τιμωρία.
Στην θυσία του Προμηθέα και στην τιμωρία του πολλοί βρήκαν αναλογίες με το Χριστό που η σταύρωσή του συντέλεσε στη σωτηρία του ανθρώπου (σύμφωνα πάντα με τα δόγματα του Χριστιανισμού). Κανείς φυσικά δεν διανοήθηκε να θεωρήσει «προσβολή» αυτήν την αναλογία.
Σε κάποιες εκκλησίες στην Ελλάδα και περισσότερο στον Άθω βρίσκονται οι μορφές του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη που εικονίζονται ως άγιοι. Κι αυτό γιατί σύμφωνα με την αντίληψη πολλών προετοίμασαν με τις ιδέες τους τον ερχομό του χριστιανισμού. Φυσικά δεν τόλμησε κανείς να θεωρήσει «υβριστές» τους αγιογράφους ή «προσβολή» την αγιοποίηση των τριών τιτάνων της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.
Επιμύθιο
Η κριτική, λοιπόν, μπορεί να είναι καλοδεχούμενη και εποικοδομητική όταν συνοδεύεται από επιχειρήματα και αντι – επιχειρήματα ή προτάσεις και όταν αποφεύγονται οι χαρακτηρισμοί του τύπου: «αιρετικές απόψεις, αδολεσχίες… αιρετικό και λίαν επικίνδυνο… προσβλητικό και υβριστικό… μολυσμό…».
Κανείς δεν κατέχει την απόλυτη αλήθεια και ιδιαίτερα σε θέματα που κινούνται στο χώρο του πνεύματος. «Το πνεύμα είναι όπως του ποταμού το ρεύμα που κινείται προς τα εμπρός και διαρκώς ανανεώνεται…». Στην κριτική εκείνο που προσμετράται ως θετικό είναι η πρόθεση και ο στόχος. Εξάλλου το περιεχόμενο μιας κριτικής περισσότερο χαρακτηρίζει (θετικά ή αρνητικά) το υποκείμενο αυτής (τον κρίνοντα) και λιγότερο το αντικείμενο (κρινόμενο).
Η χρήση του όρου «δογματικός» (με όλα τα παράγωγά του) αδυνατίζει τα επιχειρήματα, αφού ο όρος είναι σημασιολογικά αρνητικά φορτισμένος και υπόρρητα δηλώνει την τυφλή προσήλωση σε απόλυτες αλήθειες (αξιώματα) που εξ αντικειμένου οδηγούν στην ακινησία της σκέψης.
Μπορεί κατά τον Ηράκλειτο «Οίησις ιερά νόσος», ωστόσο η κριτική και ο διάλογος χρειάζονται καλές προθέσεις, μετριοφροσύνη, διαλλακτικότητα και επιχειρήματα. Προπάντων χρειάζεται η αποδοχή του λάθους μας. Γιατί στόχος μας πάντα είναι ο φωτισμός του νου και η προσέγγιση της αλήθειας, όσο αυτό είναι εφικτό…
Οι «δίκες ασεβείας» των αρχαίων και ο Index των Καθολικών δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν το αναπόφευκτο και το αναγκαίο. Ο νόμος της αλλαγής και της προόδου είναι αμείλικτος. Μπορούμε και πρέπει να βλέπουμε τα πράγματα στην ολότητά τους και όχι εξατομικεύοντας το «μέρος». Γιατί «η ενότητα και η συμπληρωματικότητα συνιστούν την πραγματικότητα» (Χάϊζενμπεργκ).
«Προσπαθούμε να κατανοήσουμε τα φαινόμενα, και στην πορεία συνειδητοποιούμε ότι όλη η κατανόηση αρχίζει με την αναγνώριση ομοιοτήτων και σταθερών επαναλήψεων στα φαινόμενα» (Χάϊζενμπεργκ).
Χρήσιμα άρθρα και βιβλία:
1. «ΙΔΕΟπολις», (Εκδόσεις Λιβάνη), Ηλία Γιαννακόπουλου.
2. «Ψυχολογία και θρησκεία», (Εκδόσεις Ιάμβλιχος), Κ. Γιούνγκ.
3. «Το μέλλον μιας αυταπάτης», Φρόϊντ.
4. «Το γράμμα για τον θεό», Αϊνστάιν.
5. «Ψυχανάλυση και θρησκεία», Έριχ Φρομ.
6. «Προμηθέας – Χριστός: Η πάσχουσα ανθρωπότητα», Ηλία Γιαννακόπουλου, διαδικτυακό άρθρο.
7. «Ο θάνατος και η ανάσταση των θεών: Θρησκευτικός συγκρητισμός», Ηλία Γιαννακόπουλου, blog «ΙΔΕΟπολις» και διαδικτυακό άρθρο.
8. «Σωκράτης, Χριστός, Γκάντι: Η συνάντηση», Ηλία Γιαννακόπουλου, blog «ΙΔΕΟπολις» και διαδικτυακό άρθρο.
9. «Αναζητώντας το θεό», Ηλία Γιαννακόπουλου, blog «ΙΔΕΟπολις» και διαδικτυακό άρθρο.
10. «Η επιστροφή στη θρησκεία», Ηλία Γιαννακόπουλου, blog «ΙΔΕΟπολις» και διαδικτυακό άρθρο. Πηγή:https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com/
