ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ ΣΤΟΒΑΙΟΥ
Ο Ιωάννης Στοβαίος έζησε κατά τον πέμπτο μετά Χριστόν αιώνα.
Καταγόταν από τους Στόβους, μία εύπορη πόλη τής Μακεδονίας, που
βρισκόταν χτισμένη στην συμβολή των ποταμών Εριγώνα και Αξιού. Σ’ αυτή
την πόλη ο Ιωάννης – ο οποίος ήταν «γραμματικός», δηλαδή μελετητής τής
κλασικής γραμματείας – οφείλει και το επώνυμό του, που σώζεται και με
την μορφή «Στοβεύς» (στο Λεξικό Σούδα).
Γιά τον βίο τού Ιωάννη διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες. Γνωρίζουμε, όμως, ότι είχε έναν γιό, τον Σεπτίμιο, τού οποίου την παιδεία φρόντιζε με ιδιαίτερη επιμέλεια. Υποθέτουμε, επίσης, ότι – τόσο εξαιτίας τού επαγγέλματός του, όσο και λόγω τού έργου που μας κληροδότησε – πρέπει να διέθετε μία αρκετά μεγάλη προσωπική συλλογή βιβλίων τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας.
«Εκλογές, Αποφθέγματα, Υποθήκες»
Το πολυσέλιδο «Ανθολόγιο» τού Ιωάννη Στοβαίου φέρει την ονομασία «Εκλογές, Αποφθέγματα, Υποθήκες» και αποτελείται από τέσσερα βιβλία, τα οποία περιέχουν εκλεκτά αποσπάσματα από έργα ποιητών, θεολόγων, φιλοσόφων, ιστορικών και ρητόρων τής αρχαιότητας και των ελληνιστικών χρόνων, καλύπτοντας μία χρονική περίοδο περίπου δώδεκα αιώνων.
Το πρώτο και το δεύτερο βιβλίο – με μεταφυσικό και με γνωσιολογικό και ηθικό περιεχόμενο αντίστοιχα – έχουν υποστεί σοβαρούς ακρωτηριασμούς, οπότε η ανάγνωσή τους καθίσταται προβληματική. Το τρίτο βιβλίο ασχολείται αποκλειστικά με θέματα ηθικής, ενώ το τέταρτο με θέματα ηθικής, παιδαγωγικής και πολιτικής.
Σύμφωνα με την μαρτυρία τού πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου Α΄ («Μυριόβιβλος»), το έργο τού Ιωάννη έφερε και πρόλογο, συντεταγμένο και χωρισμένο σε δύο κεφάλαια από τον ίδιο τον ακάματο ανθολόγο. Από αυτόν τον πρόλογο σώζεται μόνον ένα μικρό τμήμα.
Το «Ανθολόγιο» συντάχθηκε από τον Ιωάννη γιά χάρη τού γιού του, με σκοπό να βοηθήσει τον νεαρό Σεπτίμιο στην ταχύτερη ανάγνωση και στην επιτυχέστερη μελέτη των καλύτερων και διδακτικότερων αποσπασμάτων τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Σήμερα, το ίδιο έργο αποτελεί πολύτιμη πηγή γνώσεων και πληροφοριών, αφού μέσα στις σελίδες του σώζονται χωρία από έργα διάσημων συγγραφέων, των οποίων τα βιβλία δυστυχώς δεν έφτασαν ακέραια μέχρι την εποχή μας.
Η μετάφραση τής παρούσας έκδοσης
Η νεοελληνική μετάφραση τής παρούσας έκδοσης επιχειρεί – στο μέτρο τού ευλόγως δυνατού – να διασώσει την επικοινωνιακή δύναμη, την εσωτερική συνοχή των φιλοσοφικών νοημάτων, καθώς και την εξωτερική δομή των πρωτοτύπων κειμένων τού «Ανθολογίου», χωρίς να προδίδει ή να αγνοεί τις ανεξάντλητες και πολυεπίπεδες εκφραστικές δυνατότητες τού σύγχρονου ελληνικού γραπτού λόγου.
Αγκύλες χρησιμοποιούνται στα σημεία όπου το αντίστοιχο πρωτότυπο κείμενο παρουσιάζει κενά ή χάσματα, ενώ εντός παρενθέσων τοποθετούνται οι εντελώς απαραίτητες λέξεις, οι οποίες συμπληρώνουν το νόημα των προβληματικών προτάσεων.
Διευκρίνιση
Σ’ αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμη η διευκρίνιση των παρακάτω στοιχείων: τα αρχαία κείμενα τής συλλογής τού Ιωάννη Στοβαίου «μεταφράστηκαν» στην νέα ελληνική γλώσσα, δηλαδή οι «φράσεις» τής αρχαίας ελληνικής μετατράπηκαν σε «φράσεις» τής νεοελληνικής γλώσσας. Τα αρχαία κείμενα, λοιπόν, δεν «μεταγλωττίστηκαν» (διότι κινηθήκαμε στα πλαίσια τής ίδιας γλώσσας, τής ελληνικής, αντιμετωπίζοντας δύο μορφές της που διαφέρουν λόγω τού χρόνου, κατά τον οποίον αναπτύχθηκαν), ούτε «αποδόθηκαν» (αφού «αποδίδουμε» ένα νόημα και όχι μία γλώσσα), ούτε «ερμηνεύτηκαν» (επειδή κανενός τύπου διευκρίνιση ή ανάλυση ή επεξήγηση ή σχολιασμός δεν εντάχθηκε στο κείμενο τής νεοελληνικής μετάφρασης).
Το τελικό αποτέλεσμα τής παρούσας προσπάθειας θα κριθεί από τις ερίτιμες αναγνώστριες και τους ευγενικούς αναγνώστες τού βιβλίου, των οποίων οι παρατηρήσεις θα είναι πάντοτε ευπρόσδεκτες.
Αθανάσιος ΤσακνάκηςΚαμίνι Άγρας, ΛέσβοςΙούνιος τού 2006 Ιωάννης Στοβαίος
Περί Κακίας
1. Δημήτριος.
Η πονηριά είναι πολύ ευάλωτη, επειδή πάντοτε αποβλέπει μόνον στο κέρδος και πείθεται – με αφροσύνη και ορμητικότητα – απ’ όλα.
2. Αξιόνικος.
Όταν κάποιος άνδρας δανείζει χρήματα σ’ έναν πονηρό, δίκαια παίρνει λύπες γιά τόκο.
3. Αντιφάνης.
Όταν κάποιος – όντας εύπορος – πράττει αισχρά πράγματα, τι προσδοκάς να πράξει όταν φτωχύνει;
4. Μένανδρος – Παλλακή.
Η πονηριά ανακυκλώνει πολλούς λογισμούς.
5. Μένανδρος.
Μισώ τον πονηρό όταν λέει χρήσιμα λόγια.
Η πονηριά είναι κάτι ασυλλόγιστο.
7. Σκλήριος.
Σε πολλούς θνητούς η όψη είναι ευγενής, αλλά ο νους τους αποδεικνύεται αγενής.
8. Φιλιππίδης.
Ακόμη και ο σκληρότερος συκοφάντης, εάν λάβει δύο μνες, θα φύγει πιό μαλακός και από τ’ αρνί.
9. Ησίοδος – Έργα.
Καμμία χάρη δεν θα υπάρχει στην τήρηση τού όρκου, ούτε στο δίκαιο ούτε στο αγαθό. Κυρίως θα τιμούν τον εργάτη τού κακού και τον υβριστή άνδρα. Δεν θα κρατούν στα χέρια την δικαιοσύνη και την αιδώ. Ο κακός θα βλάψει τον καλύτερο άνθρωπο, μιλώντας με πλάγια λόγια και παίρνοντας όρκο γι’ αυτά. Σε όλους τους ελεεινούς ανθρώπους θα υπάρχει κακόγλωσση ζήλια, χαιρέκακη με όλους, στυγερή στην όψη.
10. Ζηνόδοτος.
Πάντοτε κηρύσσεται η αρετή, ενώ ο κακός άνδρας – είτε ζωντανός είτε νεκρός – έχει σιωπηλό βίο.
11. Ησίοδος – Έργα.
Τώρα, λοιπόν, κ’ εγώ να μην είμαι δίκαιος, ούτε ο ίδιος ούτε ο γιός μου, επειδή είναι δίκαιο να είναι κάποιος κακός άνδρας εάν ο πιό άδικος απολαμβάνει μεγαλύτερη τιμή.
Ο κακός γείτονας είναι συμφορά, όσο μεγάλη ωφέλεια είναι ο αγαθός. Τιμή τού έτυχε εκείνου, που τού έτυχε καλός γείτονας. Ούτ’ ένα βόδι δεν θα χανόταν εάν ο γείτονας δεν ήτανε κακός.
13. Ευριπίδης – Βελλεροφόντης.
Ποτέ δεν πρέπει να θεωρείς βέβαιο πράγμα την ευτυχία τού κακού άνδρα και τον παράλογο πλούτο, ούτε το γένος των αδίκων, επειδή ο αγέννητος Χρόνος – επιφέροντας δίκαιους κανόνες – μού δείχνει την κακία των ανθρώπων.
Δία μου, γιατί έδωσες στους ανθρώπους σαφή τεκμήρια γιά τον χρυσό, ώστε να ξεχωρίζουν τον κίβδηλο, ενώ κανένα σημάδι δεν έχει χαραχτεί κάπου στο σώμα, ώστε να φαίνεται ο κακός άνθρωπος;
Αλίμονο! Καμμιά δικαιοσύνη δεν υπάρχει στο τωρινό γένος!
16. Σοφοκλής.
Ένας σοφός εξαφανίζεται μεταξύ πολλών επιβλαβών.
17. Δίων – Ευβοϊκός.
Σχεδόν ποτέ τα μοχθηρά δεν παραμένουν στο ίδιο μέρος, αλλά πάντοτε κινούνται και προχωρούν προς ασελγέστερες μορφές, επειδή δεν τους τυχαίνει κανένα είδος αναγκαίου μέτρου.
18. Φίλιππος.
Όταν οι Βυζάντιοι ρώτησαν τον Φίλιππο σε τι τον αδίκησαν και τους πολιορκεί, αυτός τους είπε ότι είναι ανόητοι και όμοιοι μ’ εκείνον που έχει όμορφη γυναίκα και – όταν κάποιοι την εγκωμιάζουν – τους ρωτά γιατί την εγκωμιάζουν.
19. Θαλής.
Όταν ο Θαλής ρωτήθηκε ποιό είναι το πιό βλαβερό πράγμα, είπε: «η κακία, επειδή βλάπτει τα καλά όταν βρεθεί κοντά τους».
20. Δημοσθένης.
Ο Δημοσθένης έλεγε ότι πολλές φορές τού ερχόταν να ευχηθεί να χαθούν οι πονηροί, αλλά φοβόταν μήπως – εξαιτίας τής ευχής – καταστήσει παντελώς έρημη την πόλη.
21. Πυθαγόρας.
Το φαύλο δεν ακούει τον θεϊκό νόμο, γι’ αυτό και παρανομεί.
22. Λυσίας.
Όποιος δεν προνοεί ώστε να μην αδικήσει, και φροντίζει ώστε να μην τιμωρηθεί, αδικεί.
23. Δημοσθένης – Φιλιππικοί.
Όποιος πράττει και προετοιμάζει εκείνα, από τα οποία εγώ θα πιανόμουν, αυτός πολεμά εμένα, ακόμη και αν δεν βάλλει και δεν τοξεύει εναντίον μου.
24. Φιλήμων – Αγύρτης.
Πόσο πονηρή στο σύνολό της είναι η φύση τού ανθρώπου! Αλλιώς, ποτέ δεν θα χρειαζόταν τον νόμο.
Γιατί, λοιπόν, ο Προμηθεύς, γιά τον οποίον λένε ότι έπλασε εμάς και όλα τ’ άλλα ζώα, έδωσε στο καθένα από τα θηρία μία φύση κατά γένος; Όλοι οι λέοντες είναι άλκιμοι. Ύστερα πάλι, οι λαγοί είναι όλοι δειλοί. Δεν υπάρχει αλεπού που από την φύση της να είναι είτε κρυψίνους είτε ανυπόκριτη, αλλά – ακόμη κ’ εάν κάποιος συναθροίσει τριάντα χιλιάδες αλεπούδες – θα δει ότι μία είναι η φύση και μία η συμπεριφορά όλων γενικά. Σ’ εμάς, όμως, όσα είναι – στον αριθμό – τα σώματα όλων μας, άλλες τόσες είναι και οι συμπεριφορές που θα δεις.
27. Σοφοκλής – Αίας.
Φεύγω, γιατί θα ήτανε ντροπιαστικό να μάθαινε κάποιος ότι με λόγια τιμωρώ ενώ χρειάζεται βία.
Φεύγω, λοιπόν, γιατί ούτ’ εσύ τολμάς να επαινέσεις τα δικά μου λόγια, ούτ’ εγώ τους δικούς σου τρόπους.
30. Λυκούργος.
Γιά όσους με τον χειρότερο τρόπο χρησιμοποιούν τ’ αγαθά τής φύσης, γι’ αυτούς η ευτυχία είναι πολέμια. Κατά τον ίδιο τρόπο, εάν κάποιος, ενώ είναι ανδρείος, περισσότερο προτιμά να ληστεύει παρά να στρατεύεται, κ’ ενώ είναι ισχυρός, προτιμά να είναι λωποδύτης παρά […] να είναι σύμβουλος, κ’ ενώ είναι όμορφος, προτιμά να μοιχεύει παρά να νυμφεύεται, αυτός είναι προδότης των αγαθών που προέρχονται από την φύση.
31. Μουσώνιος.
Γιατί κατηγορούμε τους τυράννους ενώ εμείς είμαστε χειρότεροι απ’ αυτούς; Αφού έχουμε τις ίδιες μ’ αυτούς ορμές, αν και δεν έχουμε όμοια τύχη.
32. Θεόδωρος.
Ο Θεόδωρος ο Κυρηναϊκός, όταν ο βασιλιάς Λυσίμαχος απείλησε ότι θα τον εκτελέσει, είπε: «λησμόνησα ότι δεν έχεις δύναμη βασιλιά, αλλά κωνείου».
33. Θεόκριτος.
Όταν ο Θεόκριτος ρωτήθηκε ποιά είναι τα χειρότερα θηρία, είπε: «στα όρη είναι οι αρκούδες και οι λέοντες, ενώ στις πόλεις οι τελώνες και οι συκοφάντες».
34. Επιστολή περί φιλίας.
Μερικοί καλύπτουν τις κακίες τους με ευπρεπείς λέξεις, αποκαλώντας απλότητα την αγάπη γιά το σώμα, και προνοητικότητα την αγάπη γιά το χρήμα.
35. Επιστολή περί φιλίας.
Είναι χρήσιμο και αναγκαίο να είμαστε πολυμήχανοι και πολύτροποι – εκεί που χρειάζεται και πανουργία – εναντίον των αλλόφυλων πολεμίων, ενώ το να έχουμε παντοτινά κ’ εναντίον όλων επίβουλο και κακομήχανο ήθος, δεν μας προσθέτει στους ευφυείς, όπως φαντάζονται μερικοί, αλλά στην μερίδα των πολύ πονηρών.
36. Δημόκριτος.
Εύκολο είναι να επαινούμε και να ψέγουμε όσα δεν χρειάζεται να συμβαίνουν. Καθένα από τα δύο είναι χαρακτηριστικό κάποιου πονηρού ήθους.
37. Διονύσιος Αλικαρνασεύς.
Κατά τον ίδιο τρόπο σκέψης οι άνθρωποι απαλλάσσουν τους εαυτούς τους και δεν εμπιστεύονται τους άλλους.
38. Βίων – Περί δουλείας.
Ο Βίως ισχυρίζεται: «οι αγαθοί δούλοι είναι ελεύθεροι, ενώ οι πονηροί ελεύθεροι είναι δούλοι πολλών επιθυμιών.
39. Ιάμβλιχος – Λόγοι προτρεπτικοί προς την φιλοσοφία.
Εξίσου επισφαλές είναι να δίνεις μαχαίρι σε μανιακό, και δύναμη σε μοχθηρό.
40. Σωκρατικός.
Ο Σωκρατικός ο Κυνικός, όταν κάποτε άκουσε έναν πονηρό χαρακτήρα να κακολογεί τον Πλάτωνα, είπε: «πάψε, γιατί ούτε εσύ κακολογώντας εκείνον θα γίνεις πιστευτός, ούτε εκείνος επαινώντας εσένα».
41. Σιμωνίδης.
Ο Σιμωνίδης ο μελοποιός, όταν κάποιος τού είπε ότι πολλοί – από εκείνους που βρίσκονται κοντά του – τον κακολογούν, είπε: «ποτέ δεν θα πάψεις να με βλασφημείς με τ’ αυτιά σου;».
42. Ανάχαρσις.
Ο Ανάχαρσις ο Σκύθης, όταν ρωτήθηκε από κάποιον τι είναι εχθρικό γιά τους ανθρώπους, είπε: «οι ίδιοι γιά τους εαυτούς τους».
43. Πλάτων – Πολιτεία, βιβλίο γ΄.
[…]
– Είναι, βέβαια, το πιό αισχρό απ’ όλα.
– Αλήθεια, το επόμενο σού φαίνεται να είναι πιό αισχρό απ’ αυτό; Όταν, δηλαδή, κάποιος, όχι μόνον σπαταλά το μεγαλύτερο μέρος τού βίου του στα δικαστήρια, είτε ως κατηγορούμενος είτε ως κατήγορος, αλλά και πείθεται, από την ακαλαισθησία, ότι πρέπει να επαίρεται γι’ αυτό, δηλαδή γιά το ότι είναι άξιος ν’ αδικεί και ικανός να ελίσσεται ποικιλοτρόπως, συλλογιζόμενος πώς να ξεφύγει μέσω όλων των υπεκφυγών, ώστε να μην καταδικαστεί, και μάλιστα γιά πράξεις μικρές και ανάξιες λόγου, και αγνοώντας πόσο ωραιότερο και καλύτερο είναι να προπαρασκευάζει τον βίο του έτσι, ώστε να μην χρειάζεται καθόλου κάποιον νυσταγμένο δικαστή;
– Πράγματι, αυτό είναι πιό αισχρό από το προηγούμενο.
44. Πλάτων – Νόμοι, βιβλίο β΄.
Εγώ, λοιπόν, λέω σαφώς ότι τα λεγόμενα κακά είναι αγαθά γιά τους άδικους, και κακά γιά τους δίκαιους, ενώ τ’ αγαθά είναι όντως αγαθά γιά τους αγαθούς, και κακά γιά τους κακούς.
45. Σωκράτης.
Το ίδιο πράγμα είναι ν’ ασφαλίζεις με ασθενή άγκυρα ένα πλοίο και με φαύλη γνώμη μιά ελπίδα.
46. Ξενοφών – Κύρου ανάβαση.
Ήταν πρόδηλο ότι ο Μένων ο Θεσσαλός πολύ επιθυμούσε τον πλούτο, κ’ επιθυμούσε να κυβερνά γιά ν’ αποκτά περισσότερα, κ’ επιθυμούσε να τιμάται γιά να κερδίζει περισσότερα, κ’ ήθελε να είναι φίλος των πολύ δυνατών γιά ν’ αδικεί χωρίς να καταδικάζεται, και φανταζόταν ότι η πιό σύντομη οδός – γιά να καταφέρνει όσα επιθυμούσε – ήταν η επιορκία και το ψεύδος και η εξαπάτηση, και θεωρούσε ότι η απλότητα και η αλήθεια είναι ταυτόσημες με την ηλιθιότητα. Ήταν, λοιπόν, φανερό ότι δεν έδειχνε στοργή σε κανέναν, και ήταν πρόδηλο ότι επιβουλευόταν εκείνον, στον οποίον έλεγε ότι ήταν φίλος του. Δεν περιγελούσε κανέναν πολέμιο και πάντοτε συζητούσε με όλους τους παρισταμένους σαν να τους περιγελούσε. Δεν επιβουλευόταν τ’ αποκτήματα των πολεμίων, επειδή φανταζόταν ότι είναι δύσκολο να πάρει όσα φυλάσσονται, ενώ φανταζόταν ότι μόνον αυτός γνωρίζει να παίρνει εύκολα τ’ αποκτήματα των φίλων, επειδή είναι αφύλακτα. Όσους αντιλαμβανόταν ως επίορκους και άδικους, τους φοβόταν ως καλά οπλισμένους, ενώ προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί τους ευσεβείς και φιλαλήθεις, θεωρώντας αυτούς δειλούς.
47. Αισχίνης.
Αυτός ο άνθρωπος, λοιπόν, κάνει το εξής ιδιαίτερο και όχι κοινό πράγμα: οι άλλοι αλαζόνες, λοιπόν, όταν ψεύδονται, προσπαθούν να λένε αόριστα και ασαφή πράγματα, φοβούμενοι τον έλεγχο, ενώ ο Δημοσθένης, όταν φέρεται αλαζονικά, πρώτον ψεύδεται παίρνοντας όρκο με κατάρες εις βάρος του, δεύτερον τολμά να λέει ότι κάποτε θα γίνουν πράγματα που γνωρίζει ότι δεν θα γίνουν ποτέ, και λέει τα ονόματα ανθρώπων, των οποίων τα σώματα δεν έχει δει, κλέβοντας όσα έχει ακούσει και μιμούμενος όσους λένε την αλήθεια. Πράγματι, λοιπόν, είναι άξιος να μισείται πολύ, διότι – όντας πονηρός – διαφθείρει τις μεθόδους των χρηστών ανθρώπων.
Ανιχνευτής Επικούρειος Πέπος.
Γιά τον βίο τού Ιωάννη διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες. Γνωρίζουμε, όμως, ότι είχε έναν γιό, τον Σεπτίμιο, τού οποίου την παιδεία φρόντιζε με ιδιαίτερη επιμέλεια. Υποθέτουμε, επίσης, ότι – τόσο εξαιτίας τού επαγγέλματός του, όσο και λόγω τού έργου που μας κληροδότησε – πρέπει να διέθετε μία αρκετά μεγάλη προσωπική συλλογή βιβλίων τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας.
«Εκλογές, Αποφθέγματα, Υποθήκες»
Το πολυσέλιδο «Ανθολόγιο» τού Ιωάννη Στοβαίου φέρει την ονομασία «Εκλογές, Αποφθέγματα, Υποθήκες» και αποτελείται από τέσσερα βιβλία, τα οποία περιέχουν εκλεκτά αποσπάσματα από έργα ποιητών, θεολόγων, φιλοσόφων, ιστορικών και ρητόρων τής αρχαιότητας και των ελληνιστικών χρόνων, καλύπτοντας μία χρονική περίοδο περίπου δώδεκα αιώνων.
Το πρώτο και το δεύτερο βιβλίο – με μεταφυσικό και με γνωσιολογικό και ηθικό περιεχόμενο αντίστοιχα – έχουν υποστεί σοβαρούς ακρωτηριασμούς, οπότε η ανάγνωσή τους καθίσταται προβληματική. Το τρίτο βιβλίο ασχολείται αποκλειστικά με θέματα ηθικής, ενώ το τέταρτο με θέματα ηθικής, παιδαγωγικής και πολιτικής.
Σύμφωνα με την μαρτυρία τού πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου Α΄ («Μυριόβιβλος»), το έργο τού Ιωάννη έφερε και πρόλογο, συντεταγμένο και χωρισμένο σε δύο κεφάλαια από τον ίδιο τον ακάματο ανθολόγο. Από αυτόν τον πρόλογο σώζεται μόνον ένα μικρό τμήμα.
Το «Ανθολόγιο» συντάχθηκε από τον Ιωάννη γιά χάρη τού γιού του, με σκοπό να βοηθήσει τον νεαρό Σεπτίμιο στην ταχύτερη ανάγνωση και στην επιτυχέστερη μελέτη των καλύτερων και διδακτικότερων αποσπασμάτων τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Σήμερα, το ίδιο έργο αποτελεί πολύτιμη πηγή γνώσεων και πληροφοριών, αφού μέσα στις σελίδες του σώζονται χωρία από έργα διάσημων συγγραφέων, των οποίων τα βιβλία δυστυχώς δεν έφτασαν ακέραια μέχρι την εποχή μας.
Η μετάφραση τής παρούσας έκδοσης
Η νεοελληνική μετάφραση τής παρούσας έκδοσης επιχειρεί – στο μέτρο τού ευλόγως δυνατού – να διασώσει την επικοινωνιακή δύναμη, την εσωτερική συνοχή των φιλοσοφικών νοημάτων, καθώς και την εξωτερική δομή των πρωτοτύπων κειμένων τού «Ανθολογίου», χωρίς να προδίδει ή να αγνοεί τις ανεξάντλητες και πολυεπίπεδες εκφραστικές δυνατότητες τού σύγχρονου ελληνικού γραπτού λόγου.
Αγκύλες χρησιμοποιούνται στα σημεία όπου το αντίστοιχο πρωτότυπο κείμενο παρουσιάζει κενά ή χάσματα, ενώ εντός παρενθέσων τοποθετούνται οι εντελώς απαραίτητες λέξεις, οι οποίες συμπληρώνουν το νόημα των προβληματικών προτάσεων.
Διευκρίνιση
Σ’ αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμη η διευκρίνιση των παρακάτω στοιχείων: τα αρχαία κείμενα τής συλλογής τού Ιωάννη Στοβαίου «μεταφράστηκαν» στην νέα ελληνική γλώσσα, δηλαδή οι «φράσεις» τής αρχαίας ελληνικής μετατράπηκαν σε «φράσεις» τής νεοελληνικής γλώσσας. Τα αρχαία κείμενα, λοιπόν, δεν «μεταγλωττίστηκαν» (διότι κινηθήκαμε στα πλαίσια τής ίδιας γλώσσας, τής ελληνικής, αντιμετωπίζοντας δύο μορφές της που διαφέρουν λόγω τού χρόνου, κατά τον οποίον αναπτύχθηκαν), ούτε «αποδόθηκαν» (αφού «αποδίδουμε» ένα νόημα και όχι μία γλώσσα), ούτε «ερμηνεύτηκαν» (επειδή κανενός τύπου διευκρίνιση ή ανάλυση ή επεξήγηση ή σχολιασμός δεν εντάχθηκε στο κείμενο τής νεοελληνικής μετάφρασης).
Το τελικό αποτέλεσμα τής παρούσας προσπάθειας θα κριθεί από τις ερίτιμες αναγνώστριες και τους ευγενικούς αναγνώστες τού βιβλίου, των οποίων οι παρατηρήσεις θα είναι πάντοτε ευπρόσδεκτες.
Αθανάσιος ΤσακνάκηςΚαμίνι Άγρας, ΛέσβοςΙούνιος τού 2006 Ιωάννης Στοβαίος
Περί Κακίας
1. Δημήτριος.
Η πονηριά είναι πολύ ευάλωτη, επειδή πάντοτε αποβλέπει μόνον στο κέρδος και πείθεται – με αφροσύνη και ορμητικότητα – απ’ όλα.
2. Αξιόνικος.
Όταν κάποιος άνδρας δανείζει χρήματα σ’ έναν πονηρό, δίκαια παίρνει λύπες γιά τόκο.
3. Αντιφάνης.
Όταν κάποιος – όντας εύπορος – πράττει αισχρά πράγματα, τι προσδοκάς να πράξει όταν φτωχύνει;
4. Μένανδρος – Παλλακή.
Η πονηριά ανακυκλώνει πολλούς λογισμούς.
5. Μένανδρος.
Μισώ τον πονηρό όταν λέει χρήσιμα λόγια.
Η πονηριά είναι κάτι ασυλλόγιστο.
7. Σκλήριος.
Σε πολλούς θνητούς η όψη είναι ευγενής, αλλά ο νους τους αποδεικνύεται αγενής.
8. Φιλιππίδης.
Ακόμη και ο σκληρότερος συκοφάντης, εάν λάβει δύο μνες, θα φύγει πιό μαλακός και από τ’ αρνί.
9. Ησίοδος – Έργα.
Καμμία χάρη δεν θα υπάρχει στην τήρηση τού όρκου, ούτε στο δίκαιο ούτε στο αγαθό. Κυρίως θα τιμούν τον εργάτη τού κακού και τον υβριστή άνδρα. Δεν θα κρατούν στα χέρια την δικαιοσύνη και την αιδώ. Ο κακός θα βλάψει τον καλύτερο άνθρωπο, μιλώντας με πλάγια λόγια και παίρνοντας όρκο γι’ αυτά. Σε όλους τους ελεεινούς ανθρώπους θα υπάρχει κακόγλωσση ζήλια, χαιρέκακη με όλους, στυγερή στην όψη.
10. Ζηνόδοτος.
Πάντοτε κηρύσσεται η αρετή, ενώ ο κακός άνδρας – είτε ζωντανός είτε νεκρός – έχει σιωπηλό βίο.
11. Ησίοδος – Έργα.
Τώρα, λοιπόν, κ’ εγώ να μην είμαι δίκαιος, ούτε ο ίδιος ούτε ο γιός μου, επειδή είναι δίκαιο να είναι κάποιος κακός άνδρας εάν ο πιό άδικος απολαμβάνει μεγαλύτερη τιμή.
Ο κακός γείτονας είναι συμφορά, όσο μεγάλη ωφέλεια είναι ο αγαθός. Τιμή τού έτυχε εκείνου, που τού έτυχε καλός γείτονας. Ούτ’ ένα βόδι δεν θα χανόταν εάν ο γείτονας δεν ήτανε κακός.
13. Ευριπίδης – Βελλεροφόντης.
Ποτέ δεν πρέπει να θεωρείς βέβαιο πράγμα την ευτυχία τού κακού άνδρα και τον παράλογο πλούτο, ούτε το γένος των αδίκων, επειδή ο αγέννητος Χρόνος – επιφέροντας δίκαιους κανόνες – μού δείχνει την κακία των ανθρώπων.
Δία μου, γιατί έδωσες στους ανθρώπους σαφή τεκμήρια γιά τον χρυσό, ώστε να ξεχωρίζουν τον κίβδηλο, ενώ κανένα σημάδι δεν έχει χαραχτεί κάπου στο σώμα, ώστε να φαίνεται ο κακός άνθρωπος;
Αλίμονο! Καμμιά δικαιοσύνη δεν υπάρχει στο τωρινό γένος!
16. Σοφοκλής.
Ένας σοφός εξαφανίζεται μεταξύ πολλών επιβλαβών.
17. Δίων – Ευβοϊκός.
Σχεδόν ποτέ τα μοχθηρά δεν παραμένουν στο ίδιο μέρος, αλλά πάντοτε κινούνται και προχωρούν προς ασελγέστερες μορφές, επειδή δεν τους τυχαίνει κανένα είδος αναγκαίου μέτρου.
18. Φίλιππος.
Όταν οι Βυζάντιοι ρώτησαν τον Φίλιππο σε τι τον αδίκησαν και τους πολιορκεί, αυτός τους είπε ότι είναι ανόητοι και όμοιοι μ’ εκείνον που έχει όμορφη γυναίκα και – όταν κάποιοι την εγκωμιάζουν – τους ρωτά γιατί την εγκωμιάζουν.
19. Θαλής.
Όταν ο Θαλής ρωτήθηκε ποιό είναι το πιό βλαβερό πράγμα, είπε: «η κακία, επειδή βλάπτει τα καλά όταν βρεθεί κοντά τους».
20. Δημοσθένης.
Ο Δημοσθένης έλεγε ότι πολλές φορές τού ερχόταν να ευχηθεί να χαθούν οι πονηροί, αλλά φοβόταν μήπως – εξαιτίας τής ευχής – καταστήσει παντελώς έρημη την πόλη.
21. Πυθαγόρας.
Το φαύλο δεν ακούει τον θεϊκό νόμο, γι’ αυτό και παρανομεί.
22. Λυσίας.
Όποιος δεν προνοεί ώστε να μην αδικήσει, και φροντίζει ώστε να μην τιμωρηθεί, αδικεί.
23. Δημοσθένης – Φιλιππικοί.
Όποιος πράττει και προετοιμάζει εκείνα, από τα οποία εγώ θα πιανόμουν, αυτός πολεμά εμένα, ακόμη και αν δεν βάλλει και δεν τοξεύει εναντίον μου.
24. Φιλήμων – Αγύρτης.
Πόσο πονηρή στο σύνολό της είναι η φύση τού ανθρώπου! Αλλιώς, ποτέ δεν θα χρειαζόταν τον νόμο.
Γιατί, λοιπόν, ο Προμηθεύς, γιά τον οποίον λένε ότι έπλασε εμάς και όλα τ’ άλλα ζώα, έδωσε στο καθένα από τα θηρία μία φύση κατά γένος; Όλοι οι λέοντες είναι άλκιμοι. Ύστερα πάλι, οι λαγοί είναι όλοι δειλοί. Δεν υπάρχει αλεπού που από την φύση της να είναι είτε κρυψίνους είτε ανυπόκριτη, αλλά – ακόμη κ’ εάν κάποιος συναθροίσει τριάντα χιλιάδες αλεπούδες – θα δει ότι μία είναι η φύση και μία η συμπεριφορά όλων γενικά. Σ’ εμάς, όμως, όσα είναι – στον αριθμό – τα σώματα όλων μας, άλλες τόσες είναι και οι συμπεριφορές που θα δεις.
27. Σοφοκλής – Αίας.
Φεύγω, γιατί θα ήτανε ντροπιαστικό να μάθαινε κάποιος ότι με λόγια τιμωρώ ενώ χρειάζεται βία.
Φεύγω, λοιπόν, γιατί ούτ’ εσύ τολμάς να επαινέσεις τα δικά μου λόγια, ούτ’ εγώ τους δικούς σου τρόπους.
30. Λυκούργος.
Γιά όσους με τον χειρότερο τρόπο χρησιμοποιούν τ’ αγαθά τής φύσης, γι’ αυτούς η ευτυχία είναι πολέμια. Κατά τον ίδιο τρόπο, εάν κάποιος, ενώ είναι ανδρείος, περισσότερο προτιμά να ληστεύει παρά να στρατεύεται, κ’ ενώ είναι ισχυρός, προτιμά να είναι λωποδύτης παρά […] να είναι σύμβουλος, κ’ ενώ είναι όμορφος, προτιμά να μοιχεύει παρά να νυμφεύεται, αυτός είναι προδότης των αγαθών που προέρχονται από την φύση.
31. Μουσώνιος.
Γιατί κατηγορούμε τους τυράννους ενώ εμείς είμαστε χειρότεροι απ’ αυτούς; Αφού έχουμε τις ίδιες μ’ αυτούς ορμές, αν και δεν έχουμε όμοια τύχη.
32. Θεόδωρος.
Ο Θεόδωρος ο Κυρηναϊκός, όταν ο βασιλιάς Λυσίμαχος απείλησε ότι θα τον εκτελέσει, είπε: «λησμόνησα ότι δεν έχεις δύναμη βασιλιά, αλλά κωνείου».
33. Θεόκριτος.
Όταν ο Θεόκριτος ρωτήθηκε ποιά είναι τα χειρότερα θηρία, είπε: «στα όρη είναι οι αρκούδες και οι λέοντες, ενώ στις πόλεις οι τελώνες και οι συκοφάντες».
34. Επιστολή περί φιλίας.
Μερικοί καλύπτουν τις κακίες τους με ευπρεπείς λέξεις, αποκαλώντας απλότητα την αγάπη γιά το σώμα, και προνοητικότητα την αγάπη γιά το χρήμα.
35. Επιστολή περί φιλίας.
Είναι χρήσιμο και αναγκαίο να είμαστε πολυμήχανοι και πολύτροποι – εκεί που χρειάζεται και πανουργία – εναντίον των αλλόφυλων πολεμίων, ενώ το να έχουμε παντοτινά κ’ εναντίον όλων επίβουλο και κακομήχανο ήθος, δεν μας προσθέτει στους ευφυείς, όπως φαντάζονται μερικοί, αλλά στην μερίδα των πολύ πονηρών.
36. Δημόκριτος.
Εύκολο είναι να επαινούμε και να ψέγουμε όσα δεν χρειάζεται να συμβαίνουν. Καθένα από τα δύο είναι χαρακτηριστικό κάποιου πονηρού ήθους.
37. Διονύσιος Αλικαρνασεύς.
Κατά τον ίδιο τρόπο σκέψης οι άνθρωποι απαλλάσσουν τους εαυτούς τους και δεν εμπιστεύονται τους άλλους.
38. Βίων – Περί δουλείας.
Ο Βίως ισχυρίζεται: «οι αγαθοί δούλοι είναι ελεύθεροι, ενώ οι πονηροί ελεύθεροι είναι δούλοι πολλών επιθυμιών.
39. Ιάμβλιχος – Λόγοι προτρεπτικοί προς την φιλοσοφία.
Εξίσου επισφαλές είναι να δίνεις μαχαίρι σε μανιακό, και δύναμη σε μοχθηρό.
40. Σωκρατικός.
Ο Σωκρατικός ο Κυνικός, όταν κάποτε άκουσε έναν πονηρό χαρακτήρα να κακολογεί τον Πλάτωνα, είπε: «πάψε, γιατί ούτε εσύ κακολογώντας εκείνον θα γίνεις πιστευτός, ούτε εκείνος επαινώντας εσένα».
41. Σιμωνίδης.
Ο Σιμωνίδης ο μελοποιός, όταν κάποιος τού είπε ότι πολλοί – από εκείνους που βρίσκονται κοντά του – τον κακολογούν, είπε: «ποτέ δεν θα πάψεις να με βλασφημείς με τ’ αυτιά σου;».
42. Ανάχαρσις.
Ο Ανάχαρσις ο Σκύθης, όταν ρωτήθηκε από κάποιον τι είναι εχθρικό γιά τους ανθρώπους, είπε: «οι ίδιοι γιά τους εαυτούς τους».
43. Πλάτων – Πολιτεία, βιβλίο γ΄.
[…]
– Είναι, βέβαια, το πιό αισχρό απ’ όλα.
– Αλήθεια, το επόμενο σού φαίνεται να είναι πιό αισχρό απ’ αυτό; Όταν, δηλαδή, κάποιος, όχι μόνον σπαταλά το μεγαλύτερο μέρος τού βίου του στα δικαστήρια, είτε ως κατηγορούμενος είτε ως κατήγορος, αλλά και πείθεται, από την ακαλαισθησία, ότι πρέπει να επαίρεται γι’ αυτό, δηλαδή γιά το ότι είναι άξιος ν’ αδικεί και ικανός να ελίσσεται ποικιλοτρόπως, συλλογιζόμενος πώς να ξεφύγει μέσω όλων των υπεκφυγών, ώστε να μην καταδικαστεί, και μάλιστα γιά πράξεις μικρές και ανάξιες λόγου, και αγνοώντας πόσο ωραιότερο και καλύτερο είναι να προπαρασκευάζει τον βίο του έτσι, ώστε να μην χρειάζεται καθόλου κάποιον νυσταγμένο δικαστή;
– Πράγματι, αυτό είναι πιό αισχρό από το προηγούμενο.
44. Πλάτων – Νόμοι, βιβλίο β΄.
Εγώ, λοιπόν, λέω σαφώς ότι τα λεγόμενα κακά είναι αγαθά γιά τους άδικους, και κακά γιά τους δίκαιους, ενώ τ’ αγαθά είναι όντως αγαθά γιά τους αγαθούς, και κακά γιά τους κακούς.
45. Σωκράτης.
Το ίδιο πράγμα είναι ν’ ασφαλίζεις με ασθενή άγκυρα ένα πλοίο και με φαύλη γνώμη μιά ελπίδα.
46. Ξενοφών – Κύρου ανάβαση.
Ήταν πρόδηλο ότι ο Μένων ο Θεσσαλός πολύ επιθυμούσε τον πλούτο, κ’ επιθυμούσε να κυβερνά γιά ν’ αποκτά περισσότερα, κ’ επιθυμούσε να τιμάται γιά να κερδίζει περισσότερα, κ’ ήθελε να είναι φίλος των πολύ δυνατών γιά ν’ αδικεί χωρίς να καταδικάζεται, και φανταζόταν ότι η πιό σύντομη οδός – γιά να καταφέρνει όσα επιθυμούσε – ήταν η επιορκία και το ψεύδος και η εξαπάτηση, και θεωρούσε ότι η απλότητα και η αλήθεια είναι ταυτόσημες με την ηλιθιότητα. Ήταν, λοιπόν, φανερό ότι δεν έδειχνε στοργή σε κανέναν, και ήταν πρόδηλο ότι επιβουλευόταν εκείνον, στον οποίον έλεγε ότι ήταν φίλος του. Δεν περιγελούσε κανέναν πολέμιο και πάντοτε συζητούσε με όλους τους παρισταμένους σαν να τους περιγελούσε. Δεν επιβουλευόταν τ’ αποκτήματα των πολεμίων, επειδή φανταζόταν ότι είναι δύσκολο να πάρει όσα φυλάσσονται, ενώ φανταζόταν ότι μόνον αυτός γνωρίζει να παίρνει εύκολα τ’ αποκτήματα των φίλων, επειδή είναι αφύλακτα. Όσους αντιλαμβανόταν ως επίορκους και άδικους, τους φοβόταν ως καλά οπλισμένους, ενώ προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί τους ευσεβείς και φιλαλήθεις, θεωρώντας αυτούς δειλούς.
47. Αισχίνης.
Αυτός ο άνθρωπος, λοιπόν, κάνει το εξής ιδιαίτερο και όχι κοινό πράγμα: οι άλλοι αλαζόνες, λοιπόν, όταν ψεύδονται, προσπαθούν να λένε αόριστα και ασαφή πράγματα, φοβούμενοι τον έλεγχο, ενώ ο Δημοσθένης, όταν φέρεται αλαζονικά, πρώτον ψεύδεται παίρνοντας όρκο με κατάρες εις βάρος του, δεύτερον τολμά να λέει ότι κάποτε θα γίνουν πράγματα που γνωρίζει ότι δεν θα γίνουν ποτέ, και λέει τα ονόματα ανθρώπων, των οποίων τα σώματα δεν έχει δει, κλέβοντας όσα έχει ακούσει και μιμούμενος όσους λένε την αλήθεια. Πράγματι, λοιπόν, είναι άξιος να μισείται πολύ, διότι – όντας πονηρός – διαφθείρει τις μεθόδους των χρηστών ανθρώπων.
Ανιχνευτής Επικούρειος Πέπος.
