«Ο Αφορισμός της Επανάστασης του 1821: Μία
ιδεολογική προσέγγιση»
«Αφωρισμένοι υπάρχειεν και κατηραμένοι και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, καιτω αιωνίω υπόδικοι αναθέματι….. αν δεν αναλάβωσιν τον εντελή χαρακτήρα τουρεαγιαδικού αυτών επαγγέλματος». (απόσπασμα από το αφοριστικό κείμενο)
Στη νεοελληνική ιστορία υπάρχουν γεγονότα που αποτελούν σημείο αντιμαχόμενο μεταξύτων ιστορικών. Οι αντιτιθέμενες ερμηνείες άλλοτε φωτίζουν περισσότερο το γεγονός καιάλλοτε προκαλούν σύγχυση. Οι ιστορικές πηγές, αν και είναι αρκετές, πολλές φορέςχρησιμοποιούνται ως μέσο για να δικαιωθούν κάποιες σκοπιμότητες και όχι να αποκαλυφθεί ηαλήθεια. Εξάλλου πάντοτε η ιστορική αλήθεια παραμένει το μεγάλο ζητούμενο ενάντια σταεθνικά στερεότυπα ή και στις ιδεολογικές σκοπιμότητες. Τα στοιχεία αυτά τρέφουν καισυντηρούν κάποιους εθνικούς μύθους που από τη φύση τους ως ένα σημείο λειτουργούν ωςενοποιητικός παράγοντας μεταξύ των πολιτών ενός κράτους ή έθνους αλλά από την άλλη δρουνανασταλτικά στην αποκάλυψη της ιστορικής αλήθειας.
Στα γεγονότα, λοιπόν, που αποτελούν σημείο τριβής μεταξύ των μελετητών είναι και οαφορισμός της Ελληνικής επανάστασης από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’. Το κείμενο τουαφορισμού υπογράφηκε (23/3/1821) επάνω στην Αγία Τράπεζα από τον Πατριάρχη ΓρηγόριοΕ’ και άλλους 22 ιεράρχες. Μετά την υπογραφή διαβάστηκε ο αφορισμός στο εκκλησίασμα: «φρικώντων των ακροατών και των υπογραψάντων» (Μιχαήλ Οικονόμου), αφού πριν τηνυπογραφή είχαν εγκρίνει το κείμενο οι Τουρκοκρήτες. Αντίγραφα του αφορισμού στάλθηκαναμέσως προς όλες τις κατευθύνσεις με ειδικούς εξάρχους. Το κείμενο του αφορισμούπρωτοδημοσιεύτηκε στο ελληνικό περιοδικό «Λόγιος Ερμής» που τυπωνόταν στη Βιέννη τηςΑυστρίας.
Άλλοι στο κείμενο και στην πράξη του αφορισμού διαβλέπουν μια σκοπιμότητα για νασωθεί ο ελληνικός πληθυσμός από τις απειλές του σουλτάνου και άλλοι μια ιδεολογικήαπόρριψη της επανάστασης και κατ’ ακολουθίαν μια επαίσχυντη και προδοτική ή εθνοκτόναπράξη. Στις αντιτιθέμενες κρίσεις για τον αφορισμό μπορεί να προστεθεί και η παραδοξολογίατης γενικής αποδοχής της επανάστασης του 1821 ως της κορυφαίας πράξης ελευθερίας τουνεότερου Ελληνισμού κι από την άλλη πλευρά η ανακήρυξη του Πατριάρχη ως εθνικού ήρωα(ανδριάντας…).
Το παρόν άρθρο δεν στοχεύει να τροφοδοτήσει τον ερμηνευτικό μανιχαϊσμό των ειδικώναλλά και πολλών άλλων που αρέσκονται να αναπαράγουν τους εθνικούς μύθους ή νααποδομούν με ευκολία και χωρίς επιχειρήματα (ιστορικές πηγές, κείμενα…) τα ιστορικάδεδομένα. Στόχος είναι η περιδιάβαση του κειμένου και η ανάδειξη εκείνων των στοιχείων πουαποκαλύπτουν τα ενδότερα «δώματα» της πράξης του αφορισμού ως μιας ιδεολογικο-πολιτικής πράξης που επηρέασε καταλυτικά την επανάσταση του 1821 (αν και πολλοίδιαφωνούν με αυτό).
Το ιδεολογικό υπόβαθρο
Το ιδεολογικό και πολιτικό υπόβαθρο του αφοριστικού κειμένου είναι σαφώςπροσδιορισμένο και διάκειται εχθρικά σε κάθε πράξη – ατόμου, κράτους ή έθνους – πουστοχεύει στην ανατροπή της κατεστημένης «τάξης» και στην απελευθέρωσή του (ατομική,κοινωνική, εθνική…..). Ιδιαίτερα είναι διαποτισμένο από μια εχθρότητα προς το πνεύμα και τιςκατακτήσεις του διαφωτισμού. Όσοι (άτομα ή έθνη) διεκδικούν την ελευθερίαν τουςχαρακτηρίζονται αχάριστοι και αποστάτες «πνεύμα κακοποιόν και αποστατικόν».
Ιδιαίτερα το αφοριστικό κείμενο στηλιτεύει τον Υψηλάντη και τον Σούτσο που τόλμησαν νακηρύξουν την επανάσταση στη Μολδαβία με χαρακτηρισμούς που καταδεικνύουν τονιδεολογικό συντηρητισμό της εκκλησίας την εποχή εκείνη «απονενοημένοι και αλαζόνες καιδοξομανείς, εκήρυξαν του γένους ελευθερίαν…». Σε άλλο σημείο οι δυο αγωνιστές της εθνικήςελευθερίας στιγματίζονται αρνητικά «συμπράκτορες φιλελεύθεροι, μάλλον δεμισελεύθεροι..». Κατηγορούνται δε, ως υποκινητές πράξεων που αντίκεινται στη λογική, στοΘεό και στο συμφέρον των υπόδουλων (ο ραγιαδισμός εθεωρείτο ατομική αρετή….)«επιχείρησαν εις έργον μιαρόν, θεοστυγές και ασύνετον, θέλοντες να διαταράξωσιν τηνάνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας».
Η αντίθεση του αφορισμού σε κάθε εξέγερση είναι εμφανής και επικυρώνει τον ιδεολογικόσυντηρητισμό της εκκλησίας που ως ένα σημείο λειτουργούσε εις βάρος των υπόδουλων «ότιτο σατανικόν της δημεγερσίας φρόνημα επινοήσαντες…». Ο όρκος δε των φιλικών λύνεταιμε τον αφορισμό, αφού χαρακτηρίζεται ως απάτη «ο όρκος αυτός είναι όρκος απάτης, είναιαδιάκριτος και όμοιος με τον όρκον του Ηρώδου…».
Ο ιδεολογικός συντηρητισμός του αφορισμού πήγασε κι από ένα άλλο κείμενο, την«Πατρική Διδασκαλία» (1798) που θεωρείται ως το δοξαστικό του ραγιαδισμού.
Κάποιεςθέσεις του, ίσως να αποτέλεσαν και πηγή για το κείμενο του αφορισμού.
«Ο πρώτοςαποστάτης ο Διάβολος (….) εμεθοδεύη… μια άλλη πονηρίαν και απάτην… δηλαδή το νυνθρυλούμενον σύστημα ελευθερίας…. Αδελφοί, μην πλανηθήτε…
μη δώσετε καμίαν ακρόασινεις ταύτας τας νεοφανείς ελπίδας της ελευεθερίας».
Η εναντίωση στο αρχαίο Ελληνικό πνεύμα του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ φαίνεται
καθαράκαι σε μια άλλη πατριαρχική εγκύκλιο με την οποία απαγορεύει τους Έλληνες να βαπτίζουντα παιδιά τους με αρχαία ελληνικά ονόματα «… είναι διόλου
απροσφυής καιανάρμοστος…». Σε άλλο σημείο της εγκυκλίου καταδικάζονται οι
θετικές επιστήμες και οιδιαφωτιστές δάσκαλοι. Αυτοί χαρακτηρίζονται με επίθετα που δεν συνάδουν με το πνεύμα τηςΕκκλησίας «εις τας ομιλίας των βάρβαροι, εις τας
γραφάς των σόλοικοι, εις τας θρησκείαςανίδεοι, εις τα ήθη παράφοροι και
διεφθαρμένοι, εις τα πολιτεύματα επιβλαβείς, καιάσημοι πατριώται, και ανάξιοι
της προγονικής κλήσεως».
Αυτή, λοιπόν, είναι η γνώμη του πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ και της
εκκλησίας για τους δασκάλους του γένους και συλλήβδην για τους επιστήμονες.
Και εάν ο αφορισμός ήταν προϊόν πιέσεων και απειλών του σουλτάνου, η ΠατρικήΔιδασκαλία και η πατριαρχική εγκύκλιος ποιον σκοπό εξυπηρετούσαν και πόσο
φιλελληνικάκείμενα ήταν; Διαχρονικά ερωτήματα και απορίες.
Θρησκεία και Ραγιαδισμός
Ένα σημείο του αφορισμού είναι κι αυτό που αναγνωρίζει την οθωμανικήν
αυτοκρατορία ως σωτηρία των ραγιάδων, αφού είναι θεόσταλτη. Γι’ αυτό και είναι αναγκαία η υποταγή στοσουλτάνο «εναντίον της κοινώς ημών ευεργέτιδος και τροφού, κραταιάς και αηττήτονβασιλείας…» και αλλού ένα άλλο δοξαστικό για το
σουλτάνο «όσα η αένναος της εφ’ ημάςτεταγμένης κραταίας βασιλείας…»
ή «δια τα άπειρα ελέη όπου απολαμβάνομεν παρά τηςβασιλικής φιλανθρωπίας».
Την ιδεολογική κάλυψη στην υποταγή την δίνει και η θεωρία πως κάθε εξουσία
πηγάζει απότο Θεό «επειδή, ουκ έστι, φησί, βασιλεία και εξουσία ειμί υπό θεού
τεταγμένη˙ όθεν καιπας ο αντιταττόμενος αυτή τη θεόθεν εφ’ ημάς τεταγμένη
κραταιά βασιλεία, τη του θεούδιαταγή ανθέστηκε». Η θέση αυτή του αφορισμού
πηγάζει από μια ανάλογη θέση τουΑποστόλου Παύλου «Πάσα ψυχή εξουσίαις
υπερεχούσαις υποτασσέσθω˙ ου γαρ έστινεξουσία ει μη υπό Θεού˙ αι δε ούσαι
εξουσίαι υπό του Θεού τεταγμένοι εισίν. Ώστε οαντιτασσόμενος τη εξουσία τη του θεού διαταγή ανθέστηκεν˙ οι δε ανθεστηκότες εαυτοίςκρίμα λήψονται»
(Προς Ρωμαίους 13-1, 2).
Παράγωγα των παραπάνω θέσεων είναι και η προτροπή του Πατριάρχη προς τους
ιερωμένους για απόλυτη υποταγή στο σουλτάνο «και εξ όλης ψυχής και καρδίας σας ναδιαφυλάττετε την πίστιν και κάθε υποταγήν και ευπείθειαν εις αυτήν την
θεόθεν εφ’ ημάςτεταγμένης κραταιάν και αήττητον βασιλείαν». Το αφοριστικό,
δηλαδή, κείμενο συναρτά τηνπίστιν προς το θεό με την υποταγή στο σουλτάνο. Κάθε ανυπακοή θα τιμωρείται κι από τοσουλτάνο κι από το θεό «καθότι η μετ’ ευχαριστίας και ειλικρινείας υποταγή χαρακτηρίζεικαι την προς θεόν αγάπην και πίστιν».
Ο αφορισμός δεν φείδεται και απειλών εναντίον των επαναστατών «αμέσως θέλει
εξαφθεί ηδικαία οργή του κράτους του καθ’ ημών, και ο θυμός της εκδικήσεως…. και θέλουνεκχυθή τόσων αθώων αίματα….». Στις απειλές υπάγονται και οι
ιερωμένοι που δεν θαυπακούουν στις εντολές του Πατριάρχη «έχομεν υμάς αργούς
πάσης ιεροπραξίας, και τηδυνάμει του παναγίου πνεύματος… εκπτώτους… και το πυρί γεννης ενόχους».
Το μένος δε του Πατριάρχη εναντίον των εξεγερμένων διαφαίνεται και στην
προτροπήμίσους προς αυτούς «να τους μισήτε και να τους αποστρέφεσθε και
διανοία και λόγω,καθότι και η εκκλησία και το γένος τους έχει μεμισημένους, και επισωρεύει κατ’ αυτώνφρικαδεστάτας αράς ως μέλη σεσηπότα»
1. Ο αφορισμός δεν εμπεριείχε δόλο εναντίον των Ελλήνων, αλλά όπως συντάχτηκε αδικεί την εκκλησίαν. Οι πηγές αναφέρουν πως τελικά η εκκλησία απέσυρε αργότερα τον αφορισμό.
2. Ο αφορισμός, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, πολύ λίγο επηρέασε την
επανάσταση. Κι αυτό γιατί όλοι διείδαν σε αυτόν την πίεση – βία που άσκησε ο σουλτάνος στον Πατριάρχη. Για άλλους ο αφορισμός θεωρήθηκε
ως ένας ελιγμός για τη σωτηρία των Ελλήνων της Κων/λης.
3. Στο κείμενο του αφορισμού δεν αναφέρεται ούτε μια φορά το όνομα Έλληνες.
Αντίθετα, πλεονάζουν οι όροι ομογενείς και ραγιάδες.
4. Είναι τυχαίο πως το κείμενο του αφορισμού απουσιάζει από τα βιβλία της
ιστορίας, έστω και ως πηγή;
5. Τελικά η ιστορική αλήθεια έχει ακόμη δρόμο…. Ωστόσο κάποια ιστορικά
γεγονότα πεισματικά μας καλούν να τα γνωρίσουμε μακριά από σκοπιμότητες και
ερμηνευτικά στερεότυπα…..
6. Ο Σουλτάνος στο τέλος θανάτωσε με οικτρό τρόπο τόσο τον Γρηγόριο Ε’ όσο
και τον θρησκευτικό ηγέτη Χατζή Χαλίλ Εφέντη (Σεϊχουλισλάμης) που αρνήθηκε να εκδώσει φετφά(διαταγή) για τη σφαγή και εξόντωση των Ελλήνων, με το σκεπτικό ότι
το κοράνι δεν επέτρεπε τη σφαγή αθώων. Πηγή: lamiatimes.gr
ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ''ΛΙΒΑΝΗ'' το πρώτο του βιβλίο με τίτλο ''ΙΔΕΟΠΟΛΙΣ'' Σας το προτείνουμε γιατί αυτό το πόνημα του συγγραφέα εμπεριέχει φιλοσοφία, ψυχολογία, τέρψη ανάγνωσης, ιδέες και λέξεις που ο συγγραφέας κατέχει και απλόχερα μας τις 'κοινωνεί''. Αγαπητέ Ηλία εκ μέρους της συντακτικής ομάδας του ιστολογίου θέλω να σ' ευχαριστήσω που μας παραχωρείς όλη αυτή την πνευματική ''τροφή'', είναι τιμή για μας να φιλοξενούμε τα άρθρα σου γιατί μ' αυτόν τον τρόπο τα απολαμβάνουν οι επισκέπτες-αναγνώστες της Λογοτεχνικής Ομάδας Γοργογυρίου [filomatheia.blogspot.gr
