ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΣ τον έχασε το μπάσκετ γιατί τον κέρδισε η μουσική. Απολαύστε τον. ΥΓ. Γεώργιε σ' ευχαριστούμε για τις πολύ όμορφες μουσικές στιγμές που μας χαρίζεις.

Αν και διχασμένος ανάμεσα στο μπάσκετ και το βιολί, το δίλημμα του Γιώργου Χατζή δεν κράτησε για πολύ μιας και κατάλαβε από νωρίς ότι η μουσική είναι αυτό με το οποίο είναι προορισμένος να ασχοληθεί.

Εκτός από την δική του προσωπική πορεία, το τελευταίο διάστημα δίνει το βήμα σε νέους καλλιτέχνες να αναδείξουν τη δουλειά τους μέσα από projects που έχει αναλάβει.

Ο ίδιος μιλά αναλυτικά για τις πρωτοβουλίες αυτές σε μια αποκλειστική συνέντευξη στο Χ-τύπο και την Ιφιγένεια Μπελή, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται στις σημαντικότερες στιγμές της καριέρας του, την τελευταία του επιτυχία “Παγκόσμιος Δαίμονας”, αλλά και στην προσπάθειά του να παραμείνει αισιόδοξος μέσα στην πανδημία.

 

Απ’ όσα έχουμε διαβάσει η καλλιτεχνική σας πορεία ξεκίνησε από πολύ νωρίς. Παρόλα αυτά ποια θα λέγατε εσείς ότι ήταν η στιγμή που καταλάβατε ότι θέλετε να ασχοληθείτε με τη μουσική;

Ως παιδί μουσικής οικογένειας είχα από πολύ νωρίς τα πρώτα ερεθίσματα στη μουσική. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ξεκινήσω τις σπουδές μου στο βιολί σε ηλικία 7 ετών στο Ωδείο Αθηνών. Στη διάρκεια των σπουδών μου υπήρξε μια περίοδος που αμφιταλαντεύτηκα ανάμεσα στo μπάσκετ και τη μουσική. Βλέπετε, η κατάκτηση του Ευρωμπάσκετ το 1987 από την εθνική μας ομάδα έδωσε ένα τεράστιο κίνητρο στα νεαρά παιδιά τότε να ασχοληθούν με τον αθλητισμό και ειδικά με το μπάσκετ. Η στιγμή που έπρεπε να επιλέξω ήρθε στην εφηβεία μου όταν η δασκάλα μου στο βιολί μου ξεκαθάρισε πως πρέπει να διαλέξω ανάμεσα στα δύο καθώς οι ενδεχόμενοι τραυματισμοί στα χέρια αλλά και το σφίξιμο των καρπών δεν θα επέτρεπαν την περαιτέρω εξέλιξή μου στο δύσκολο και απαιτητικό αυτό όργανο. Η είσοδός μου παράλληλα στο μουσικό λύκειο σφράγισε την επιλογή μου στο να ασχοληθώ με αυτό που αγαπούσα περισσότερο, τη μουσική. Ήμουν 15 χρονών.

Αντίστοιχα ποια δουλειά σας πιστεύετε ότι ήταν αυτή που σας σύστησε στο πιο ευρύ κοινό;

Νομίζω ότι ο πρώτος μου ορχηστρικός δίσκος με τίτλο Spiritual Icons που κυκλοφόρησε το 2005 με σύστησε σ’ ένα ευρύ κοινό τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το άλμπουμ υπήρξε υποψήφιο το 2006 στα βραβεία Αρίων στην κατηγορία του καλύτερου ορχηστρικού δίσκου. Με αφορμή τη σύνθεσή μου After Paros Island προέκυψε και η εμφάνισή μου το 2006 σ’ ένα από τα μεγαλύτερα μουσικά φεστιβάλ του Ηνωμένου Βασιλείου. Ο λόγος για το Big Chill Festival όπου εμφανίστηκαν καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο και παρακολούθησαν πάνω από 40.000 θεατές.

Ο ήχος σας θα μπορούσαμε να πούμε πως παρουσιάζει μια ποικιλία γενικότερα. Ποια είναι τα δικά σας ακούσματα και από που αντλείτε έμπνευση;

Τα ακούσματα ποικίλουν και αγγίζουν ένα ευρύ φάσμα μουσικής όπως κλασσική μουσική (που είναι η βάση όλων), τζαζ, ροκ, lounge, funk αλλά και την παραδοσιακή μας μουσική. Πηγή έμπνευσης φυσικά αποτελούν για μένα σπουδαίοι ξένοι και Έλληνες μουσικοί αλλά και σύγχρονοι συνθέτες που αξίζει να ανακαλύπτουμε και να τους μελετάμε συνεχώς. Σίγουρα η ενασχόλησή μου με διάφορα είδη μουσικής τόσο ως ερμηνευτή αλλά και ως συνθέτη αποτελεί από μόνη της έμπνευση για νέες μουσικές προκλήσεις και εξερευνήσεις.

Είναι γεγονός ότι έχετε συνεργαστεί με κορυφαία ονόματα της ελληνικής μουσικής σκηνής. Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε κάποια από αυτές ως την πιο αξιοσημείωτη για σας;

Θεωρώ ότι η συνεργασία με τον Νίκο Μαμαγκάκη υπήρξε μια από τις πιο ξεχωριστές στιγμές της καλλιτεχνικής μου πορείας. Δεν μπορώ όμως να μην αναφέρω τα χρόνια που υπήρξα μέλος της Ορχήστρας των Χρωμάτων του Μάνου Χατζιδάκι καθώς έζησα μοναδικές στιγμές και γνώρισα σπουδαίους ανθρώπους. Επίσης η πολύχρονη θητεία μου στους “Άγαμους Θύτες” μου προσέφερε δυνατές συγκινήσεις αλλά και τη δυνατότητα να γνωρίσω καλλιτέχνες και από τον κόσμο του θεάτρου. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω κάποια συνεργασία ως την πιο αξιοσημείωτη μιας και αισθάνομαι όλες τις παραπάνω εξίσου σημαντικές στη μουσική σταδιοδρομία μου μέχρι στιγμής.

 

Ποιος είναι ο «Παγκόσμιος Δαίμονας» για τον οποίο μιλάτε στην τελευταία επιτυχία σας;

Ο “Παγκόσμιος Δαίμονας” είναι η προσωποποίηση της αγωνίας που κατατρέχει χιλιάδες ανθρώπους που έχουν ανοιχτά μέτωπα με πιστωτικά ιδρύματα αλλά και ο ασφυκτικός κλοιός που σφίγγει ολοένα και περισσότερο όλα αυτά τα χρόνια της οικονομικής κρίσης τη χώρα μας. Είναι οι θυσίες που καλούμαστε να κάνουμε εμείς και τα παιδιά μας προκειμένου να ζήσουμε ένα καλύτερο αύριο που δυστυχώς δεν έρχεται. Είναι τα παιδιά που μεταναστεύουν από τη χώρα μας για να βιοποριστούν στο εξωτερικό ακολουθώντας τα όνειρά τους μιας και αυτό δεν είναι εφικτό στη χώρα που γεννήθηκαν.

Ο «Παγκόσμιος δαίμονας» της πανδημίας πώς σας έχει επηρεάσει;

Προσπαθώ να βλέπω τη θετική πλευρά (αν θεωρήσουμε ότι υπάρχει). Όλους αυτούς τους μήνες που απέχουμε από τις εμφανίσεις και τις παραστάσεις επιδιώκω να επικοινωνώ περισσότερο με φίλους και συναδέλφους. Διαβάζω βιβλία και περνάω χρόνο αρκετά στο studio έτσι ώστε να καταγράφω μελωδίες ή ιδέες μουσικές που θα μπορέσω να τις επεξεργαστώ σε δεύτερο χρόνο. Επίσης διατηρώ την αισιοδοξία μου και ανυπομονώ να τελειώσει ο εφιάλτης που έχει στοιχίσει εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές ανά την υφήλιο.

 

Τελευταία συμμετέχετε και σε ένα project ανάδειξης νέων στιχουργών μαζί με τον Χ. Αηδόνη. Πώς κύλησε αυτή η συνεργασία με όλους αυτούς τους καλλιτέχνες είτε είναι ερμηνευτές, είτε νέοι στιχουργοί;

Η αναζήτηση νέων ταλέντων και η ανάγκη να ακουστούν φωνές που δεν έχουν τη δυνατότητα ή τον τρόπο να αναδείξουν τη δουλειά τους ήταν και είναι το κύριο κίνητρο μας. Οι συνεργασίες που προέκυψαν μας γέμισαν δύναμη και αισιοδοξία. Είναι πολύ συγκινητικό να βλέπεις ότι στην εποχή της καραντίνας υπάρχουν άνθρωποι που θέλουν να επικοινωνήσουν μέσα από την τέχνη και το τραγούδι με ποικίλους τρόπους χωρίς να τους σταματά το εμπόδιο της πανδημίας. Μέχρι στιγμής έχουμε συστήσει 10 νέους στιχουργούς στο κοινό και συνεχίζουμε. Έχουμε κλείσει 1 χρόνο εκπομπών και έχουμε μελοποιήσει ήδη 10 τραγούδια. Θέλω να ευχαριστήσω για την αγάπη και τη στήριξη όλους τους ερμηνευτές που ανταποκρίθηκαν αμέσως στο κάλεσμά μας ξεκινώντας από τον Μ. Στόκα, τον Γ. Σαββιδάκη, τη Φ. Δάρρα, τον Μ. Τσέρτο, την Κ. Κούκα, τον Δ. Λιόλιο, τον Β. Γιαννάκη, τη Δ. Ολυμπίου, τον Δ. Μπάση και τον Β. Καζούλη (με σειρά συνεργασίας). Φυσικά ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους τους μουσικούς που αγκάλιασαν την προσπάθειά μας αλλά και στην κριτική επιτροπή που απαρτίζεται από τους Όλ. Βλαχοπούλου, Γ. Λεκάκη, Κ. Μπαλαχούτη, Δ. Λιόλιο, Ν. Θρασυβούλου και Γ. Μακρυγιάννη.

Γύρω από το ίδιο θέμα περιστρέφεται και η ραδιοφωνική σας εκπομπή «Μεταξύ σοβαρού και αστείου», όπου διεξάγετε και πολλούς διαγωνισμούς για στιχουργούς. Μπορούμε να περιμένουμε κάποια αλλαγή στη θεματολογία στο μέλλον ή είναι μια «συνταγή» που θέλετε να διατηρήσετε;

Συζητάμε αρκετά πράγματα ως προς τη διαδικασία και τη διεξαγωγή της εκπομπής από τη νέα περίοδο. Μια σκέψη μας είναι να αναδείξουμε και νέες φωνές μαζί με τους νέους στιχουργούς. Κάτι που θα δημιουργήσει μια θεμέλια σχέση για ένα μελλοντικό μουσικό οικοδόμημα. Μπορούμε να πούμε ότι, εκτός από την ανάδειξη νέων στιχουργών, έχουμε δημιουργήσει μια πύλη καλλιτεχνών μέσα από την οποία δίνεται η δυνατότητα σε ανθρώπους της τέχνης να συστηθούν, να καταθέσουν και να ανταλλάξουν ιδέες. Μέχρι στιγμής έχουμε γνωρίσει 350 νέους στιχουργούς και στις διαδικασίες ψηφοφορίας του κοινού για το καλύτερο στιχούργημα συμμετείχαν πάνω από 50.000 ψηφοφόροι από 50 χώρες!

Ποια είναι τα σχέδιά σας για το μέλλον;

Προς το παρόν ευελπιστώ να επιστρέψουμε στο φυσικό μας χώρο το συντομότερο δυνατό. Πολλή μουσική και κάποιες εμφανίσεις, οι οποίες θα ανακοινωθούν μόλις ξεκαθαρίσει το τοπίο με τους περιορισμούς που αφορούν τον κλάδο μας, είναι στα μελλοντικά μου σχέδια. Να ευχηθώ σε όλο τον κόσμο υγεία και ενότητα.

ΠΗΓΗ: https://www.xtypos.gr/

Προμηθέας – Χριστός: Οι πάσχοντες «θεοί». Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 

α. «τόνδε προς πέτραις/ υψηλοκρήμνοις τον λεωργόν οχμάσαι/ αδαμαντίνων δεσμών εν αρρήκτοις πέδαις» (Αισχύλος «Προμηθεύς Δεσμώτης», στ. 4-6, τον πανούργο τούτον να τον καρφώσεις εκεί πάνω στα βράχια τ’ αψηλόγκρεμνα, δεμένον μ’ ατσάλινα δεσμά που να μη σπάνε).

β. «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου ο εν ύδασιν την γην κρεμάσας» (Από τα πάθη του Χριστού, Μ. Πέμπτη και Παρασκευή).

Στη μυθολογία και στη θρησκεία πολλών λαών ανευρίσκεται η εικόνα του «πάσχοντα ανθρώπου» ή και Θεού. Οι άνθρωποι αρέσκονται να πιστεύουν πως κάποιος άνθρωπος ή θεός τους προστατεύει ή και τους σώζει. Τα πάθη τους δεν επιβεβαιώνουν μόνο το μέγεθος της θυσίας και της προσφοράς τους αλλά και την εγγενή αδυναμία των ανθρώπων να υπερβούν το φόβο και την αγωνία που απορρέουν από τη συνειδητοποίηση της περατότητάς τους (θνητά όντα).

«Θνητούς γ’ έπαυσα μη προδέρκεσθαι μόρον»(απελευθέρωσα τους θνητούς απο το φόβο του θανάτου) (Αισχύλου «Προμηθέας Δεσμώτης»)// «Θανάτω θάνατον πατήσας… ο σταυρόν υπομείνας και τον θάνατον καταργήσας», (Υμνολογία του Μ. Σαββάτου).

Τόσο ο Προμηθέας όσο και ο Χριστός προβάλλουν εμφαντικά ότι απομάκρυναν τον άνθρωπο (απελευθέρωσαν;) από το φόβο του θανάτου. Όχι βέβαια ότι ανέτρεψαν τους φυσικούς νόμους, αλλά ότι έδωσαν στο ανθρώπινο γένος τη δυνατότητα να υπερβαίνει το διαρκή φόβο της θνητότητάς του. Το θεμελιακό αυτό χαρακτηριστικό γνώρισμα της ανθρώπινης ύπαρξης δεν το έσβησαν με την «αθανασία», αλλά με τα κατάλληλα δώρα που δεν είναι άλλα από τη γνώση – αποδοχή της αντικειμενικής πραγματικότητας και την αυτογνωσία. Ο άνθρωπος μόνον όταν γνωρίζει και αποδέχεται την αλήθεια μπορεί να την διαχειριστεί επ’ ωφελεία του.

Ωστόσο η ταύτιση της «προσφοράς» προς τον άνθρωπο συνοδεύτηκε από το φρικτό μαρτύριο του Προμηθέα κι από τον σταυρικό «θάνατο» του Χριστού. Αυτό το παράλληλο πάθος καταδεικνύει την διαχρονική ανάγκη του θνητού ανθρώπου να πιστεύει πως η σωτηρία του είναι προϊόν κάποιου «πάσχοντος θεού». Τέτοια στοιχεία θρησκευτικού συγκρητισμού μπορούμε να βρούμε πολλά στα αρχαία και εκκλησιαστικά κείμενα. Ανεξάρτητα από το εάν τα ευρήματα αυτά παραβιάζουν τους κανόνες του ορθολογισμού (ως πυρηνικού στοιχείου του ευρωπαϊκού διαφωτισμού), είναι σημαντικό για τον άνθρωπο να γνωρίζει τις αντιλήψεις που προηγήθηκαν για τη «θυσία» - πάθη των θεών του.

Μεσσιανικές προσδοκίες

Οι μεσσιανικές προσδοκίες πλάθουν ιστορίες που αφηγούνται τον ηρωισμό ανδρών, ημίθεων ή και θεών που υποφέρουν πολλά για χάρη των ανθρώπων. Οι πρωταγωνιστές τέτοιων πράξεων που αγγίζουν τα όρια της αυτοθυσίας χαρακτηρίζονται από μια απέραντη αγάπη για τους ανθρώπους και πασχίζουν για τη σωτηρία τους ή και την πρόοδό τους. Συγκρούονται με δυνάμεις υπέρτερες ή και αντιμάχονται την κακότητα κάποιων ανθρώπων που απεργάζονται την πτώση και τη δουλεία των συνανθρώπων τους.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ερμηνεύεται η ψυχολογία των ανθρώπων να περιμένουν κάποιο μεσσία για να τους απαλλάξει από τις ενοχές, τις φοβίες και τα λάθη τους και να τους βοηθήσει να νιώσουν σίγουροι για τον εαυτό τους και το μέλλον τους. Γι’ αυτό και δυσκολεύονται σε μια ύστερη φάση να ξεχωρίσουν το μυθικό στοιχείο από το πραγματικό και το ορθολογικό. Η πίστη θεριεύει και συνδράμει καταλυτικά στη βίωση ενός αισθήματος ασφάλειας που απελευθερώνει τη θέληση για επιβίωση και δημιουργία. Νιώθει προστατευμένος από μια δύναμη στον αγώνα του να αντέξει τα δεινά που απορρέουν από τις πολυποίκιλες αναγκαιότητες (βιολογικές, κοινωνικές…).

Τα πάθη του Προμηθέα και του Χριστού

Ιδανικοί ενσαρκωτές όλων των παραπάνω εικόνων και σκέψεων δύο εμβληματικά πρόσωπα που τα πάθη και η εκούσια θυσία τους σημάδεψαν την πνευματική και ηθική πορεία του ανθρώπου και του κόσμου. Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ και ο ΧΡΙΣΤΟΣ. Ένας ημίθεος – Τιτάνας κι ένας «Θεός». Πολλά είναι τα στοιχεία που τους ενώνουν όπως πολλά είναι κι αυτά που τους διαφοροποιούν. Το βασικό κοινό σημείο και των δυο είναι ότι συνενώνουν το θεϊκό και το ανθρώπινο στοιχείο: Ίσως, όμως, το στοιχείο που τους κατέστησε σύμβολο παγκόσμιο και πανανθρώπινο είναι τα πάθη τους για χάρη του ανθρώπου.

Ο Προμηθέας καρφωμένος στον Καύκασο, ο Χριστός σταυρωμένος στο Γολγοθά. Ο συμβολισμός είναι φανερός. Είναι η καρφωμένη και σταυρωμένη ανθρωπότητα, που πρέπει να απαλλαγεί από τα δεσμά της που άλλοι χάλκευσαν γι’ αυτήν ή και η «ίδια» με τα λάθη και την απρονοησία της. Προμηθέας και Χριστός πληρώνουν το τίμημα της αγάπης – προσφοράς τους στον αιώνιο άνθρωπο. Ο Προμηθέας εξομολογητικά δηλώνει: «Θνητοίς γαρ γέρα/ πορών ανάγκαις ταίσδ’ ενέζευγμαι τάλας˙», (Αισχύλος, «Προμηθεύς Δεσμώτης»,107…) - (Για τα δώρα/ που έδωσα στους ανθρώπους, μπήκα ο δόλιος/ σε τέτοια βάσανα).

Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης παρουσιάζει το Χριστό ως «ίδε ο αμνός του Θεού ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου» (Α,29) και «Ούτω γαρ ηγάπησεν ο Θεός τον κόσμον, ώστε τον υιόν αυτού τον μονογενή έδωκεν, ίνα πας ο πιστεύων εις αυτόν μη απόληται, αλλ’έχη ζωήν αιώνιον. Ου γαρ απέστειλεν ο Θεός τον υιόν αυτού εις τον κόσμον ίνα κρίνη τον κόσμον, αλλ’ ίνα σωθή ο κόσμος δι’ αυτού» (Γ, 16-17). Η αγάπη, λοιπόν, προς τον κόσμο και η σωτηρία αυτού συνιστούν τη βασική αιτία των παθών του Χριστού.

Και οι δυο, Προμηθέας και Χριστός, υφίστανται τα πάνδεινα, χωρίς παράπονα, γογγυσμό ή μίσος για τους διώκτες: «οράτε δεσμώτην με δύσποτμον Θεόν/….δια την λίαν φιλότητα βροτών» (Κοιτάχτε με δεσμώτη το βαριόμοιρο θεό,/… γιατί τους ανθρώπους αγάπησα τόσο, Αισχύλος, «Προμηθέας Δεσμώτης»στ 119-120,123) διακηρύσσει ο Προμηθέας, κι ας ένιωθε κάπως προδομένος από τους ανθρώπους και τους άλλους τιτάνες.

Η προδοσία

Το παράπονο του Προμηθέα αποδίδει με γλαφυρότητα ο Κ. Βάρναλης στο «φως που καίει» (Ο Μονόλογος του Μώμου): 

«Τους έσωσα κ’ εγώ μια φορά και πρόκοψα!… Έκλεψα τη φωτιά από τον Όλυμπο και τους την έφερα. Τους έδωσα το λογικό και τη γλώσσα. Τους ανέβασα ψηλά, ίσαμε τους θεούς. Κι αφτοί με προδώσανε».

Ανάλογη και η προδοσία του Χριστού από το μαθητή του Ιούδα «Και έτι αυτού λαλούντος ιδού Ιούδας…ο δε παραδιδούς αυτόν έδωκεν αυτοίς σημείον λέγων˙ ον αν φιλήσω, αυτός εστί, κρατήσατε αυτόν….», (Ματθαίος, ΚΣΤ 47-49). Την προδοσία του Ιούδα ακολούθησε η προδοσία και η εγκατάλειψη από τον όχλο «οι δε περισσώς έκραζον λέγοντες˙ σταυρωθήτω», (Ματθαίος, ΚΖ 24) και «οι δε εκραύγασαν˙άρον, άρον, σταύρωσον αυτόν», (Ιωάννης, Ιθ 16).

Προμηθέας και Χριστός βάδισαν προς το Πάθος με συνείδηση, γνωρίζοντας τα πάντα κι γι’ αυτό δε λυγίζουν: «Ευ ‘γω ταύτα πάντ’ ηπιστάμην,/ εκών άκων ήμαρτον, ουκ αρνήσομαι˙/ θνητοίς αρήγων αυτός ηυρόμην πόνους», (Αισχύλος «Προμηθέας Δεσμώτης» 277-79, «Πολύ καλά τα γνώριζα όλα αυτά˙/ Το ‘θελα κι έφταιξα, ναι, δεν τ’ αρνιέμαι,/ και βρήκα συμφορές θνητούς βοηθώντας»).

Αλλά και ο ίδιος ο Χριστός προοικονόμησε το τέλος του και προϊδέασε τους μαθητές του γι’ αυτό: «Και ήρξατο διδάσκειν αυτούς ότι δει τον υιόν του ανθρώπου πολλά παθείν, και αποδοκιμασθήναι… και αποκτανθήναι, και μετά τρεις ημέρας αναστήναι», (Μάρκος, Η 32).  Ωστόσο, παντού διέβλεπε, ακόμη και στους μαθητές του, πως ο όχλος δεν είχε πειστεί για την ταυτότητα και το έργο – διδασκαλία του «τίνα με λέγουσιν οι άνθρωποι είναι;», (Μάρκος, Η28).

Το μεγαλείο και των δυο «πασχόντων» συνίσταται στο γεγονός ότι γνώριζαν το τέλος το οποίο αντιμετώπισαν ως μια αναγκαιότητα: «πάντα προυξεπίσταμαι/ σκεθρώς τα μέλλοντα, ουδέ μοι ποταίνιον,/ πήμ’ ουδέν ήξει. Την πεπρωμένην δε χρη/ αίσαν φέρειν ως ράτσα, γιγνώσκονθ’ ότι/ το της ανάγκης έστ’ αδήριτον σθένος», (Καλά τα ξέρω όλα… Πρέπει την τύχη τη μοιρόγραφτη ο καθένας… να βαστάζει, μια και το ξέρει πόσο ανίκητη είναι της Ανάγκης η δύναμη», Αισχύλος «Προμηθεύς Δεσμώτης», 101-105).

Ο Χριστός έδειξε την αδυναμία του μόνον λίγο πριν εκπνεύσει λέγοντας το: «ηλί, ηλί, λαμά σαβαχθανί; Τούτ’ έστ’, Θεέ μου Θεέ μου, ινατί με εγκατέλιπες;» (Ματθαίος, ΚΖ47). Ο ανθρώπινος θάνατος του Χριστού επισημαίνεται κι από τον υμνογράφο του Επιταφίου θρήνου: «Ως βροτός μεν θνήσκεις εκουσίως, Σωτήρ, ως Θεός δε τους θνητούς εξανέστησας εκ μνημάτων και βυθού αμαρτιών».

Ο συμβολισμός

Γενικότερα, περιδιαβαίνοντες το μύθο του Προμηθέα (Ησίοδος, Αισχύλος, Βάρναλης) μπορούμε να ανιχνεύσουμε σε αυτόν το σύμβολο του αγώνα του ανθρώπου ενάντια σε εκείνες τις δυνάμεις που τον κρατούν δέσμιο. Ο Προμηθέας εκπροσωπεί την Ηθική Ελευθερία και τη βαθιά επιθυμία του ανθρώπου για πρόοδο σε όλα τα επίπεδα (Υλικό, Πνευματικό…). Η πορεία, βέβαια, προς τη γνώση και την πρόοδο δεν συμβαίνει πάντα «ατιμωρητί». Ο άνθρωπος πρωταγωνιστής «πάσχει» και παθιάζεται.

Γνωρίζει, δηλαδή, πως η μετάβαση από το «βασίλειο της αναγκαιότητας» στο «βασίλειο της ελευθερίας» προϋποθέτει συνειδητοποίηση των ορίων των ανθρώπων αλλά και των θυσιών. Ο Προμηθέας ενσαρκώνει σε απόλυτο βαθμό αυτή τη συνειδητοποίηση. Εξάλλου η «πράξη που γεννά βάσανα» είναι παράλληλα «πράξη που γεννά ευτυχία».

Ο Χριστός στέκεται συγκαταβατικός απέναντι σε αυτούς που τον αδικούν και τους συγχωρεί «άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασιν τι ποιούσιν». Είναι η έκφραση μιας αγάπης χωρίς όρους και όρια. Μια αγάπη που τόσο ο Προμηθέας όσο και ο Φρόιντ δεν αναγνωρίζουν. Σχετικά ο Προμηθέας διακηρύσσει «απλώ λόγω τους πάντας εχθαίρω θεούς,/ όσοι παθόντες ευ κακούσι μ’ εκδίκως».

Ο Βάρναλης στο «φως που καίει» παρουσιάζει τον Προμηθέα και το Χριστό να διαφωνούν σε πολλά και ο ένας να μην κατανοεί τη θυσία και τα παθήματα του άλλου. Ο Προμηθέας με τα δώρα στους ανθρώπους απέβλεπε στο λογικό του ανθρώπου (φωτιά, γλώσσα…), ενώ ο Χριστός στην αγάπη – καρδιά. Στη θέση – απάντηση του Προμηθέα «Αφτά δεν είναι λογικά πράματα!», ο Χριστός απαντά «Όσο ξανοίγεται η σκέψη, τόσο πιο στενέβουν οι καρδιές. Κι ο άνθρωπος χάνεται» (Κ. Βάρναλης, «το φως που καίει»).

Ωστόσο, το τέλος – θάνατος και των δυο συνοδεύουν τρομερά φυσικά γεγονότα «χθων σεσάλευται./ βρυχία δ’ ηχώ παραμυκάται/ βροντής», (Αισχύλος, «Προμηθεύς Δεσμώτης» 1095) και «…και η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν..», (Ιωάννης, ΚΖ 52).

Πιο ανθρώπινος και πιο επιθετικός ο Προμηθέας υπερασπιζόμενος τα δίκαια του αιώνια «πάσχοντος» ανθρώπου ομολογεί με ένα ανθρώπινα δραματικό τρόπο: 

«ω μητρός εμής σέβας, ω πάντων/ αιθήρ κοινόν

φάος ειλίσσων,/ εσοράς ως έκδικα πάσχω»

(κοιτάξτε πόσο άδικα πάσχω).

 ΙΔΕΟπολις

Αντιγόνη vs Κρέων: Πολιτικές αναφορές. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Ήδ’ εστίν η σώζουσα και ταύτης έπι/ πλέοντες ορθής

τους φίλους ποιούμεθα»1

(Κρέων)

Κάθε φορά που οι αμφισβητίες της κρατικής εξουσίας αρνούνται να πειθαρχήσουν και στο δίκαιο που απορρέει από αυτήν οι θεωρητικοί της πολιτικής συμπεριφοράς καταφεύγουν στις απαρχές αυτού του φαινομένου, όπως αυτό αναδείχτηκε από το φιλοσοφικό λόγο και τις συγκρούσεις των ηρώων στις τραγωδίες. Κι αυτό γιατί τόσο οι φιλόσοφοι – και ιδιαίτερα οι σοφιστές – όσο και οι τραγωδοί κατόρθωσαν να «παγιδεύσουν» τα διαχρονικά θέματα όχι μόνον της πολιτικής κοινωνίας αλλά και της ανθρώπινης ζωής.

Όσο κι αν η δημοκρατία απέκτησε στις μέρες μας παγκόσμιες διαστάσεις και όλοι ομνύουν στο όνομά της, εντούτοις δεν απουσιάζουν και οι ενστάσεις ή και οι διαφωνίες για το κύρος της εξουσίας και για τις προϋποθέσεις απονομιμοποίησής της και πολιτικής ανυπακοής. Σε κάθε εποχή υφέρπει μία πάλη ανάμεσα στο παλιό (συντηρητικό) και στο νέο (προοδευτικό).

Η κατάχρηση της εξουσίας, η αλαζονεία του ανθρώπου και η σύγκρουση ανάμεσα στη βία του κράτους και στην ελεύθερη βούληση του πολίτη – ως στοιχείου αυτοπροσδιορισμού – είναι το κληροδότημα των αρχαίων τραγωδιών. Κληροδότημα που καθορίζει και σήμερα τους αξιολογικούς και ερμηνευτικούς μας κώδικες για θέματα που ταλανίζουν τις σύγχρονες πολιτικές κοινωνίες. Ένα από τα θέματα είναι και το κριτήριο με το οποίο αποτιμάται η ανθρώπινη πράξη. Δηλαδή με το κριτήριο της νομιμότητας (δίκαιο της εξουσίας) ή της ηθικότητας(η ηθική ως έκφραση της θεϊκής βούλησης) πρέπει να αξιολογούνται οι ανθρώπινες πράξεις; Το χρέος προς το σύνολο – κράτος είναι αξιολογικά υπέρτερο από το χρέος προς το άτομο; Διαχρονικά ερωτήματα και διλήμματα.

 

Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή

Η τραγωδία του Σοφοκλή «Αντιγόνη» αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του αρχαίου λόγου και χρησιμοποιήθηκε όσο κανένα άλλο κείμενο για να καταγγελθεί από τη μία πλευρά η αυταρχικότητα της εξουσίας (Κρέων) κι από την άλλη να προβληθεί η αξία της ανυπακοής (Αντιγόνη) απέναντι στην κρατική εξουσία. Παρουσιάστηκε κι ερμηνεύτηκε η στάση της Αντιγόνης ως πράξη δημοκρατική και επαναστατική και έγινε σύμβολο αγωνιστικότητας.

Η σύγκρουση Κρέοντα και Αντιγόνης παραπέμπει στην αιώνια σύγκρουση των δύο όρων του διωνύμου Άτομο – Αυταρχικό κράτος. Το άτομο διεκδικεί το δικαίωμα της αυτονομίας και της ελεύθερης βούλησης απέναντι στη δύναμη και τη θεσμοποιημένη βία του Κράτους. Υποστηρίζεται πως η τραγωδία «Αντιγόνη» εμπερικλείει όλη την επιχειρηματολογία για το δίκαιο της «Ηθικότητας» μιας πράξης (Αντιγόνη – ταφή νεκρού) και για το δίκαιο μιας νόμιμης πράξης (Διαταγή Κρέοντα) αλλά όχι και υποχρεωτικά ηθικής.

Όλες οι παραπάνω ερμηνείες οδήγησαν σε ανεπίτρεπτες ή αυθαίρετες γενικεύσεις με αποτέλεσμα στη συνείδηση του μέσου αναγνώστη να λειτουργεί το σχήμα: Αντιγόνη, η γυναίκα ηρωίδα (η καλή) και Κρέων, ο κακός… Η ιδεολογική εκμετάλλευση πολλών τραγωδιών οδηγεί αναπόφευκτα σε ερμηνευτικές αυθαιρεσίες και ακρότητες κατατάσσοντας άλλους ήρωες των τραγωδιών στο πάνθεο των ιδεολογικά προοδευτικών – επαναστατών (Προμηθέας – Αντιγόνη) κι άλλους στο χώρο των συντηρητικών (Κρέων).

 

Ωστόσο απέναντι στην τραγωδία – είτε ως αναγνώστες είτε ως θεατές – πρέπει να στεκόμαστε με έναν υψηλού επιπέδου θεωρητικό εξοπλισμό απαλλαγμένο από ερμηνευτικές απολυτότητες και μανιχαϊσμούς. Οι τραγωδίες ήταν και παραμένουν διδάγματα ηθικής πολιτικής και βιοθεωρίας με σκοπό το φρονηματισμό των πολιτών.

 

Νομιμότητα vs  Ηθικότητα

Ειδικότερα η τραγωδία «Αντιγόνη» είναι ένα έργο τέλεια ζυγισμένο ανάμεσα σε ένα Κρέοντα που αντιπροσώπευε την ορθολογιστική σκέψη του ηγεμόνα για την αδιασάλευτη τάξη της πόλης και μια Αντιγόνη με πίστη ακλόνητη στην παραδοσιακή ηθική. Δομικό στοιχείο της τραγωδίας αλλά και αφετηριακό σημείο της δράσης είναι αναμφισβήτητα το κήρυγμα – διαταγή του Κρέοντα (Στίχ. 195-211, απαγόρευση ταφής του Πολυνείκη: «εάν δ’ αυτόν άθαπτον δέμας και εδεστόν προς οιωνών και προς κυνών αικισθέντ’ ιδείν»2). Απέναντι στο κήρυγμα αυτοπροσδιορίζονται όλοι οι ήρωες, τόσο σε ηθικό όσο και σε ιδεολογικό – πολιτικό επίπεδο. 

Οι βασικοί ήρωες, Αντιγόνη και Κρέων, συγκρούονται και οχυρώνονται με φανατισμό στις δικές τους αλήθειες – θέσεις. Ωστόσο, η κορυφαία σύγκρουση επιτελείται στους στίχους 441-523 που θεωρούνται μνημείο λόγου – επιχειρηματολογίας: «Και φημί δράσαι… λέγειν θ’ ά βούλεται». Μέσα από τη σύγκρουση αυτή αναδύονται όχι μόνο οι δύο διαφορετικοί χαρακτήρες αλλά περισσότερο η ιδεολογία των δύο πρωταγωνιστών του έργου.

Η μεν Αντιγόνη υπερασπίζεται με πάθος τους άγραφους νόμους και το εθιμικό δίκαιο. Με το ίδιο πάθος ο Κρέοντας υπερασπίζεται τους γραπτούς νόμους και το ανθρώπινο δίκαιο. Η Αντιγόνη μάχεται για τους αιώνιους ηθικούς νόμους, ενώ ο Κρέοντας για την ανθρώπινη νομιμότητα. Γενικά ο διάλογος των δύο ηρώων αισθητοποιεί τον εγκλωβισμό και των δύο σε απόλυτες θέσεις, στοιχείο που τους οδηγεί στην Ύβρη. Δεν είναι τυχαίο ότι το τέλος της τραγωδίας βρίσκει και τους δύο ηττημένους.

Η Αντιγόνη φαίνεται να κερδίζει τις εντυπώσεις και την συμπάθεια με την τόλμη της και την αποφασιστικότητά της, αν λάβουμε υπόψη και τη θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα. Προσωποποιεί με την στάση της την αντίσταση στην εξουσία. Από την άλλη πλευρά, όμως, και ο Κρέοντας – όσο κι αν φαίνεται σκληρός και πείσμων – εντυπωσιάζει με την καθαρότητα των θέσεών του και με την αποφασιστικότητα στην υπεράσπιση του ανθρώπου, ως υποκειμένου της ιστορίας. Κάπου μάς παραπέμπει στο «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» του Πρωταγόρα.

Έχουμε την αιώνια σύγκρουση ανάμεσα στην Ηθικότητα και στη Νομιμότητα μιας πράξης και στο δίλημμα, αν μία πράξη νόμιμη είναι και ηθική.

 

Το δίκαιο του Ατόμου vs Το δίκαιο της Πόλης

Βέβαια, ο Σοφοκλής μέσα από τη σύγκρουση των δύο ηρώων δεν ήθελε να μοιράσει τους ρόλους του τύπου «ο καλός» και «ο κακός», γιατί αυτό θα αναιρούσε την ίδια την ποιότητα της τραγωδίας. Η Αντιγόνη υπερασπίζεται με πάθος τα δικαιώματα του νεκρού αδελφού της, ενώ ο Κρέων το δίκαιο της πόλης. Δύσκολα θα μπορούσε να κατηγορήσει κάποιος τον Κρέοντα για τη σταθερή εμμονή του στο ανθρώπινο δίκαιο και στο συλλογικό συμφέρον (πατρίδα).

«Άλλ’ όστις εύνους τήδε τη πόλει, θανών και ζων ομοίως εξ εμού τιμήσεται»3

(Στίχοι 210-211)

Ο χαρακτηρισμός της Αντιγόνης ως επαναστάτριας και προοδευτικής είναι μάλλον προϊόν λανθασμένης ερμηνείας της τραγωδίας. Αν κάποιος δικαιούται να χαρακτηριστεί προοδευτικός αυτός είναι ο Κρέοντας, γιατί είναι αυτός που εμφανίζεται πιστός όχι σε μια ασαφή θεϊκή θέληση – βούληση αλλά στους νόμους και στο δίκαιο του ανθρώπινου νου και της πόλης.

Ο Κρέων εκπροσωπεί την ώριμη φάση οργάνωσης της «πολιτικής κοινωνίας», ενώ η Αντιγόνη προβάλλει ως συντηρητικό κατάλοιπο μιας πρωτόγονης και φυλετικής κοινωνίας (δεσμοί αίματος). Ο Κρέων μυθοποιεί και προσωποποιεί τον ορθό λόγο, ενώ η Αντιγόνη τις πρωτόγονες δυνάμεις και τις διάφορες θεϊκές και μυστικιστικές δοξασίες «άγραπτα κασφαλή θεών» (Στίχ. 452). Ο Κρέων εκπροσωπεί το πέρασμα από το Μύθο στο Λόγο, ενώ η Αντιγόνη τη στενοκέφαλη εμμονή της σε παρωχημένες μορφές ερμηνείας του κόσμου.

Την πρόοδο, την εξέλιξη και τον πολιτισμό τον εκπροσωπεί η ανθρώπινη λογική, ενώ το παρελθόν και τη στασιμότητα οι θεϊκές δοξασίες. Η υποταγή στη θεϊκή βούληση συνιστά μία παραίτηση από το δικαίωμα του ανθρώπου να ορίσει αυτός τα όρια και τους όρους – κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης. Το ανθρώπινο δίκαιο και ο ανθρώπινος νόμος ως προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού και αυτορρύθμισης της κοινωνίας (αυτόνομη κοινωνία) αποτελούσε για τις παραδοσιακές – συντηρητικές κοινωνίες «ύβρη».

Ο Κρέων, ως φορέας του νέου κόσμου, αγωνίζεται σε πολλά επίπεδα και μάχεται το παλιό που βρυχάται. Η δημοκρατική Αθήνα είναι μία πραγματικότητα που οι συντηρητικοί δεν θέλουν να αποδεχτούν.

Ο Δίας και οι πιστοί του αρχίζουν να τρέμουν μπροστά στις νέες αλήθειες που διακηρύσσουν οι σοφιστές, ο Αναξαγόρας και ιδιαίτερα ο Πρωταγόρας. Ο Περικλής (πολιτικό υποκείμενο) κυριαρχεί στη δημοκρατική Αθήνα. Οι συντηρητικοί προσβλέπουν στην παλινόρθωση του παλιού.

Ο Κρέων υπερβάλλει με την απολυτότητά του στο ανθρώπινο δίκαιο (όσο κι αν το θεμελιώνει λογικά). Η Αντιγόνη – κακόφωνη μονωδία του δικαίου που απορρέει από την αδελφική σχέση (Στίχ. 900-904) – υπερβάλλει με την απόλυτη προσήλωση στο θεϊκό δίκαιο. Γι’ αυτό και στο τέλος της τραγωδίας και οι δύο ήρωες υποφέρουν (η Αντιγόνη νεκρή, ο Κρέοντας πολλαπλά χτυπημένος «πότμο δυσκόμιστο εισήλατο»). Η κάθαρση επήλθε (Μοίρα ακράτητη μπήκε στο νου μου).

Γι’ αυτό και ο Σοφοκλής με τα λόγια του χορού υπενθυμίζει το ρόλο της λογικής και του μέτρου.

«Πολλώ το φρονείν ευδαιμονίας πρώτον υπάρχει»4

Η ηθική και η νομική τάξη

Στην τραγωδία συγκρούεται η παραδοσιακή ηθική τάξη με τη νέα ανθρώπινη νομική τάξη. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Μπορούν να συνυπάρξουν η παραδοσιακή ηθική τάξη με τους θεσπισμένους νόμους και το δίκαιο της πόλης; Σε ποιο βαθμό το ανθρώπινο δίκαιο στο όνομα του συμφέροντος της πόλης μπορεί να παραβιάζει περιοχές της προσωπικής ηθικής; Νομιμοποιητικός παράγοντας των ανθρώπινων επιλογών και πράξεων ποιος μπορεί να θεωρηθεί, το ανθρώπινο – κρατικό δίκαιο ή το θεϊκό δίκαιο;

Πολλές φορές δίκαιο και ηθική δεν παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές, αντίθετα μάλιστα το δίκαιο  υποχρεώνεται να επικυρώσει τις ισχύουσες ηθικές αντιλήψεις μιας κοινωνίας. Πολλές φορές, όμως, το ανθρώπινο δίκαιο διαμορφώνει εκείνες τις συνθήκες για την ανάπτυξη μιας νέας ηθικής συμπεριφοράς ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας. Ωστόσο δίκαιο και ηθική δεν πρέπει να θεωρούνται εννοιολογικά ταυτόσημα. Λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία και αλληλονοηματοδοτούνται.

Οι Σοφόκλειοι ήρωες κινούνται στα όρια της ορθολογικής τάξης των πραγμάτων – όπως την υφαίνουν οι ιδέες των σοφιστών – και της παλιάς αριστοκρατικής ηθικής (φυλετικές κοινωνίες). Ο Σοφοκλής προσπαθεί να ορίσει το νέο πρότυπο του ιδανικού πολίτη με αναφορές στον «Υψίπολιν» και τον «Άπολιν».

«νόμους παρείρων χθονὸς θεῶν τ᾽ ἔνορκον δίκαν ὑψίπολις· ἄπολις ὅτῳ τὸ μὴ καλὸν ξύνεστι τόλμας χάριν»5

(Στίχοι 368-371)

Η Ευβουλία…

Ο Σοφοκλής φαίνεται να κινείται καθαρά προς το χώρο των νέων ιδεών που εκφράζουν οι σοφιστές (σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας, προβολή της δύναμης του λόγου…), αλλά αδυνατεί να απεμπλακεί με απόλυτο τρόπο από την αριστοκρατική ηθική. Ένα μεγάλο κομμάτι της αθηναϊκής κοινωνίας (όπως και σήμερα…) αντλεί δύναμη από το παλιό και το δοκιμασμένο.

Το ζητούμενο είναι η Ευβουλία ως προϋπόθεση της πολιτικής συμπεριφοράς του ανθρώπου.

α.«Όσω κράτιστον κτημάτων Ευβουλία»6

(Σοφοκλής)

β.«Όσωπερ, οίμαι, μη φρονείν πλείστη βλάβη»7

(Σοφοκλής)

γ.«Το δε μάθημα έστιν ευβουλία περί των οικείων, όπως αν άριστα την αυτού οικίαν διοικοί και περί των της πόλεων, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη και πράττειν και λέγειν»8

(Πλάτων, «Πρωταγόρας»)

 

­Σημειώσεις:

1..    1.    Αυτή η πόλη είναι που μας σώζει, κι αν πλέουμε το πλοίο πάνω σ’ αυτήν, όσο είναι σώα, μόνον τότε μπορούμε να αποκτούμε τους φίλους μας.

2.     2.     Να αφήσουν αυτόν (Πολυνείκη) άθαπτον και τροφή για τα όρνια και τα σκυλιά.

3.    3.    Αλλά όποιος είναι ευνοϊκός στην πόλη αυτή νεκρός ή ζωντανός όμοια θα τιμηθεί από εμένα.

4.     4.  Η φρόνηση είναι το πρώτο καλό για την ευτυχία.

5.    5.   Όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο και του θεού το δίκαιο… άξιος πολίτης… όποιος προτιμά το άδικο αλήτης και φυγάς.

6.     6.  Το πιο ισχυρό απόκτημα είναι η σωστή σκέψη – απόφαση.

7.    7.   Όπως και η λανθασμένη σκέψη είναι το μεγαλύτερο κακό.

8.   8.  Το μάθημά μου είναι ευβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων τόσο για θέματα που αφορούν τα οικεία, την ιδιωτική ζωή, πως δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οίκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα.

 ΙΔΕΟπολις