Οδός ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Τρικάλων: Μία “γλωσσική αγγλοκρατία” (Η Γλώσσα ποιεί Ήθος). Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Eάν η γλώσσα αποτελούσε ένα μέσον επικοινωνίας, πρόβλημα δεν θα υπήρχε. Συμβαίνει, όμως, να αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέας ηθικών αξιών. Προσκτάται η γλώσσα στο μάκρος των αιώνων ένα ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις” (Ελύτης).

          Η γλώσσα – λέξεις δεν συνιστούν μόνον εργαλείο επικοινωνίας, δεν αποτελούν μόνον το πυρηνικό στοιχείο της ταυτότητάς μας (ατομικής και εθνικής), δεν λειτουργούν μόνον ως ενοποιητικό στοιχείο μεταξύ των μελών μιας κοινότητας ανθρώπων, δεν αποκαλύπτουν-προσδιορίζουν μόνον τον τρόπο του “σκέπτεσθαι”, δεν συμβάλλουν μόνον στην πνευματική τελείωση του υποκειμένου, δεν συνδράμουν μόνον στην πληρέστερη κατανόηση και ερμηνεία της πραγματικότητας, αλλά συνυφαίνουν και τα βασικά στοιχεία της πολιτικής διαπαιδαγώγησης ενός λαού.

                                                     Γλώσσα και Ήθος

              Κατεξοχήν, όμως, η  γλώσσα-λέξεις  ως πολυδύναμο εκφραστικό μέσο διευκολύνει την ηθική συγκρότηση του ατόμου αλλά και την δόμηση του ηθικού κώδικα μιας κοινότητας. Κι αυτό γιατί η γλώσσα-λέξεις δεν διαμορφώνουν μόνον τους όρους έκφρασης των διανοημάτων και της επικοινωνίας της γλωσσικής κοινότητας αλλά και της ηθικής συμπεριφοράς της. Αυτό αισθητοποιείται σε όλο το φάσμα της πνευματικής και κοινωνικής αλληλεπίδρασης όπου τα άτομα δεν λειτουργούν μόνον ως αυτόνομες μονάδες-οντότητες, αλλά και ως εστίες στις οποίες επωάζεται το ατομικό και το κοινωνικό ήθος.

                 “ Το μεν ουν ήθος τούνομα λαβείν φησίν από του έθους”.

            Μπορεί για τον Αριστοτέλη το “ήθος” ως έννοια να έλκει την καταγωγή του από την λέξη έθος = συνήθεια, ωστόσο στην πορεία του χρόνου εμπλουτίστηκε ποικιλοτρόπως. Στον Όμηρο σήμαινε την εσωτερική διάθεση, το φρόνημα. Αργότερα δήλωνε την ηθική πράξη, την ηθική επιλογή-αρτίωση, το εσωτερικό κάλλος και γενικότερα τον παγιωμένο τρόπο συμπεριφοράς και κοσμοθεωρίας.

               Οι σχέσεις μεταξύ Έθους και Ήθους (συνήθεια > χαρακτήρας) είναι σχέσεις αιτιοκρατίας (αίτιο > αποτέλεσμα). Η συνήθεια, δηλαδή, που καλλιεργείται με τον χρόνο διαμορφώνει και συγκροτεί την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου.

                                  “ Ήθος ανθρώπω δαίμων”( Ηράκλειτος).

           Μπορεί το ήθος ενός ανθρώπου να προσδιορίζει και την μοίρα του, αλλά εκείνο που χρήζει ανάλυσης είναι οι παράγοντες που το κτίζουν. Σε αυτούς εκτός από την προδιάθεση του ατόμου ανήκουν οι κοινωνικές συνθήκες, οι φιλοσοφικές θεωρήσεις, οι πολιτικές πεποιθήσεις, οι θρησκευτικοί κανόνες, το πολιτισμικό περιβάλλον, ο επιστημονικός και τεχνολογικός περίγυρος και φυσικά το θεσμικό και νομικό πλαίσιο μιας χώρας-κοινωνίας.

                                             Οι ξενόγλωσσες Επιγραφές

         Στους παραπάνω παράγοντες που διαμορφώνουν το ανθρώπινο ήθος θα μπορούσε να προστεθεί αναμφίβολα και το ευρύτερο γεωγραφικό περιβάλλον με συγκεκριμένη εστίαση στον πολεοδομικό σχεδιασμό μιας πόλης (δρόμοι…). Ειδικότερη αναφορά και σχολιασμό χρειάζεται η επίδραση της γλώσσας των πινακίδων και επιγραφών των καταστημάτων και επιχειρήσεων στους δρόμους και στο ευρύτερο πολεοδομικό περιβάλλον. Όσο κι αν προκαλεί την απορία του αναγνώστη η σχέση πινακίδα- επιγραφή > γλώσσα > ήθος, εντούτοις συνιστά μία πραγματικότητα, αφού όπως τονίστηκε και στην αρχή, η δύναμη της γλώσσας και της λέξης είναι μεγάλη και πολυποίκιλη.

             Το θέμα-πρόβλημα των ξενόγλωσσων επιγραφών-πινακίδων στους δρόμους μιας πόλης είναι παλιό κι απασχολεί κατά καιρούς όχι μόνον τους γλωσσολόγους και τους λάτρεις της Ελληνικής Γλώσσας, αλλά και άλλους επιστήμονες που νοιάζονται όχι μόνον για την ”ελληνικότητα” αλλά και για την γενικότερη διαπαιδαγώγηση του μελλοντικού Έλληνα πολίτη. Η υποχρέωση για την δήλωση του εμπορεύματος και της ταυτότητας ενός καταστήματος στην ελληνική γλώσσα προβλέπεται από σχετικούς νόμους και διατάξεις που ωστόσο δεν εφαρμόζονται ή ατονούν στην εφαρμογή τους. Από τους πρώτους νόμους σχετικά με τις ελληνόγλωσσες επιγραφές είναι κι αυτός του Ελευθερίου Βενιζέλου του 1931,5117,άρθρο 10.

           Είναι γνωστό τόσο στον εμπορικό κόσμο όσο και στους αγοραστές-πελάτες πως οι επιγραφές των καταστημάτων αποτελούν κομβικό στοιχείο της ταυτότητας και της εικόνας-ποιότητάς τους. Κι αυτό γιατί οι επιγραφές-πινακίδες-ταμπέλες των καταστημάτων αποτελούν το πρώτο σημείο επαφής των καταναλωτών με οποιαδήποτε επιχείρηση, κατάστημα ή προϊόν. Στόχος των πινακίδων - με την σχετική πάντα γλωσσική επιλογή- είναι να ενημερώσουν το κοινό, αλλά πρωτίστως να ελκύσουν το ενδιαφέρον του. Η καλαισθησία και η γλωσσική πρωτοτυπία μιας πινακίδας αποτελούν το πυρηνικό στοιχείο της εστίασης του βλέμματος και του ενδιαφέροντος στο συγκεκριμένο προϊόν ή κατάστημα.

           Στο όνομα αυτής της λειτουργίας –σκοπιμότητας των ιδιοκτητών των καταστημάτων οι δρόμοι των πόλεών μας γέμισαν από πλήθος επιγραφών-πινακίδων με ξενόγλωσσους όρους. Ίσως το χειρότερο να είναι ότι απωλέσαμε το γλωσσικό μας αισθητήριο και πλάσαμε λέξεις του τύπου:  Σουβλακερί,  γυράδικο, φαστφουντάδικο…

          Αυτή η ευρύτατη χρήση ξενόγλωσσων επιγραφών δεν φανερώνει μόνον την ξενομανία μας και τον φόβο μας μην φανούμε οπισθοδρομικοί, αλλά και την εσφαλμένη εντύπωση-πεποίθηση πως ο καταναλωτής εντυπωσιάζεται περισσότερο από την ξενόγλωσση γραφή-επιγραφή με απώτατο στόχο την προτίμηση του συγκεκριμένου προϊόντος ή καταστήματος.

             Έτσι οι δρόμοι μας κυριαρχούνται από ξενόγλωσσες επιγραφές που δεν αποκαλύπτουν μόνον το γλωσσικό μας σύμπλεγμα κατωτερότητας, αλλά και την ανάγκη μας για κοινωνική αναγνώριση μέσα από την χρήση-κατάχρηση ξενόγλωσσων όρων σε κάθε επίπεδο της επικοινωνίας μας. Πολλοί μιλούν για μία sui generis “γλωσσική αγγλοκρατία” των δρόμων μας. Πιστεύουν πως η εμπορική επιτυχία βαδίζει παράλληλα με την ξενόγλωσση επιγραφή, όπως ο νέος που προσπαθεί να γίνει αποδεκτός από την ομάδα του γράφοντας και μιλώντας μόνον αγγλικά. Οποία ψευδαίσθηση!

        Ο Αδαμάντιος Κοραής το είπε καθαρά:

   “ Η από τους ξένους δάνεισις ή να το είπω  καθαρώτερα,  ψωμοζήτησις λέξεων και φράσεων… δίδει και παντελούς απαιδευσίας ή ν και ηλιθιότητος υπόληψιν”.

           Αλήθεια τι προσφέρουν περισσότερο στους καταστηματάρχες οι διάφοροι ξενόγλωσσοι όροι, όπως: delivery,take away,click away, black Friday, hair style, fool hall… από αντίστοιχους ελληνικούς όρους; Ο εθνικός μας γλωσσολόγος Γ. Μπαμπινιώτης θεωρεί πως αυτή η ιδιότυπη γλωσσική αγγλοκρατία οφείλεται στην δική μας “ακηδία” (ολιγωρία, μιμητισμό, ξενομανία, πολιτισμική αδιαφορία..).

              Και  για  να προλάβω τυχόν ενστάσεις και αντιρρήσεις δηλώνω πως δεν είμαι οπαδός της γλωσσικής ξενηλασίας. Είναι λάθος να φτάσουμε στο άλλο άκρο της απόλυτης απαγόρευσης των ξενόγλωσσων όρων. Χρειάζεται μία ισορροπία και λελογισμένη χρήση των ξενόγλωσσων όρων, τόσο στην επικοινωνία μας όσο και στις πινακίδες-επιγραφές των καταστημάτων. Οι μανιχαϊσμοί και  οι απολυτότητες σε αυτές τις περιπτώσεις είναι άκρως επιζήμιες.

                                 Η οδός Ασκληπιού της πόλης των Τρικάλων

         Τα Τρίκαλα, ως έξυπνη πόλη, ευτύχησαν να έχουν ένα σωστό πολεοδομικό σχέδιο που αναδεικνύει τις ομορφιές και την λειτουργικότητα της πόλης. Η οδός Ασκληπιού ( Πεζόδρομος) θεωρείται ο κατεξοχήν πολυσύχναστος και εμπορικότερος δρόμος της πόλης των Τρικάλων. Ως όνομα παραπέμπει  ευθέως στον μέγιστο των ιατρών της αρχαιότητας, τον Ασκληπιό, έστω κι αν ερίζουν πολλές πόλεις και χωριά για την ιδιαίτερη πατρίδα του (Πιάλεια…). 

          Μία περιδιάβαση, όμως, της συγκεκριμένης οδού ίσως θα μάς απογοήτευε και θα μάς γέμιζε με μελαγχολία εξαιτίας του πλήθους των ξενόγλωσσων επιγραφών και πινακίδων των καταστημάτων. Η συντριπτική πλειοψηφία (αγγίζει το 95%) των καταστημάτων (εμπορικά, καφέ…) έχει ξενόγλωσσες επιγραφές. Την ελληνικότητα του δρόμου την διασώζουν τα κτίρια της Τράπεζας Πειραιώς και του Δημαρχείου. Η “γλωσσική  αγγλοκρατία” - περί εποικισμού πρόκειται - των πινακίδων βλάπτει τόσο την αισθητική του δρόμου, όσο και  της πόλης γενικότερα.

        Πολύ δε περισσότερο ανησυχητικό είναι ότι οι ξενόγλωσσες επιγραφές εθίζουν τους κατοίκους σε μία συμπεριφορά ξενομανίας και απαξίωσης της ελληνικής γλώσσας. Η ζημιά είναι ακόμη μεγαλύτερη για τους θαμώνες των καταστημάτων café, όπου συχνάζει η νεολαία.       Μία νεολαία που καθημερινά εθισμένη στους ξενόγλωσσους όρους του κινητού και των Η/Υ αδυνατεί να διαπαιδαγωγηθεί στην αισθητική και το ήθος της ελληνικής γλώσσας. Το τελειωτικό χτύπημα το δίνουν και οι ξενόγλωσσες επιγραφές στους χώρους-καταστήματα της ψυχαγωγίας της πόλης μας.

                      κ. Δήμαρχε  και  κ. Καταστηματάρχες

          Θα μπορούσατε από κοινού να αναλάβετε μία πρωτοβουλία για αντικατάσταση όλων των ξενόγλωσσων επιγραφών με αντίστοιχες ελληνόγλωσσες. Οι γνωστές εταιρείες καταστημάτων μπορούν να βρουν τρόπους απόδοσης και στην ελληνική γλώσσα της φίρμας και των προσόντων τους.

          Μία πόλη θα ήταν “έξυπνη”, αν σε όλες τις επιγραφές κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα. Θα ήταν η απόλυτη διαφήμιση της πόλης μας και θα προκαλούσε σωρεία συζητήσεων γι αυτήν την επιλογή της. Η πρόταση-προτροπή αυτή είναι  άμεσα εφαρμόσιμη  αφού το οικονομικό κόστος θα είναι ελάχιστο. Από την άλλη πλευρά ένας δρόμος ή όλοι οι δρόμοι της πόλης με ελληνόγλωσσες επιγραφές θα προκαλούσε ισχυρή εντύπωση και ίσως θα εύρισκε μιμητές και σε άλλες ελληνικές πόλεις.

       Εξάλλου όπως προείπα και στη αρχή του άρθρου μου η γλώσσα-σύμφωνα και με τον Ελύτη – ποιεί και διαμορφώνει το  ήθος ενός λαού.

                       Σκεφτείτε το και τολμήστε το

         Θα είναι μία διακονία στην ελληνική γλώσσα και στην αισθητική της πόλης. Κι αυτό γιατί όπως είπε και ο Γκόρκι:

                      “ Η αισθητική είναι η ηθική του μέλλοντος”

                κ. Δήμαρχε

          Όπως ίσως γνωρίζετε στην σιδερένια πεζογέφυρα της Φρανγκφούρτης  δεσπόζει μία ελληνόγλωσση πινακίδα-επιγραφή με τον στίχο του Ομήρου «Πλέων επί οίνοπα πόντον επ αλλοθρόους ανθρώπους» (Πλέοντας μέσα στο μελανό πέλαγος με αλλόγλωσσους ανθρώπους).Αν οι Γερμανοί για συμβολικούς λόγους προτίμησαν μία ελληνική επιγραφή ,εμείς ως πόλη  γιατί να μην τιμήσουμε την γλώσσα μας στις επιγραφές και πινακίδες των καταστημάτων;

         Τα λόγια του Ελύτη από την ομιλία του στην απονομή του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1969  ηχούν ακόμη και μάς διδάσκουν:

      “Είμαστε οι μόνοι σε ολόκληρη την Ευρώπη που έχουμε το προνόμιο να λέμε τον ουρανό “ουρανό” και τη θάλασσα “θάλασσα” όπως την έλεγαν ο Όμηρος και ο Πλάτωνας πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Δεν είναι λίγο αυτό. Η γλώσσα δεν είναι μόνον ένα μέσον επικοινωνίας. Κουβαλάει την ψυχή του λαού μας κι όλη του  την ιστορία και όλη του την ευγένεια”.  

     *Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα της Ελληνικής Γλώσσας

 

H “Γλώσσα” των νέων: Ένας γλωσσικός “αντικομφορμισμός” ή λεξιπενία; Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 “ Tο να κάνεις την γλώσσα ενός έθνους φτωχότερη κατά μία λέξη είναι σαν να κάνεις το “σκέπτεσθαι” του έθνους φτωχότερο κατά μία έννοια”.

         Προσφιλές θέμα τόσο του έντυπου όσο και του ηλεκτρονικού τύπου είναι η “ γλώσσα” των νέων. Στα δημοσιεύματα προβάλλονται απόψεις και θέσεις σχετικές με την ιδιαιτερότητα της γλωσσικής έκφρασης και επικοινωνίας μεταξύ των νέων .Άλλοι καταγράφουν - αξιολογούν το γλωσσικό ιδίωμα των νέων ως μία γλωσσική εκκεντρικότητα κι άλλοι ως λεξιπενία.

         Ιδιαίτερα αιχμηροί στην κριτική τους είναι οι γνωστοί γλωσσαμύντορες και άτομα προχωρημένης ηλικίας που άγχονται και αγωνιούν τόσο για την καθαρότητα της ελληνικής γλώσσας όσο και για το μέλλον της σε ένα περιβάλλον που ευνοεί τον συνθηματικό και στερεότυπο λόγο. Στην αξιολόγηση και κριτική τους οι παραπάνω ομάδες θεωρούν ως θέσφατο την “γλωσσική ομοιογένεια” και γι αυτό απορρίπτουν ως γλωσσική παρέκκλιση κάθε νεολογισμό ή νεωτερικότητα των νέων στην γλωσσική τους επικοινωνία.

        Ωστόσο η αλήθεια βρίσκεται κάπου αλλού και δεν δικαιολογούνται οι ανησυχίες του τύπου ”οι νέοι μας φτώχυναν γλωσσικά”.H γλωσσική αργκό, ο συνθηματικός λόγος, οι νεολογισμοί και οι τυχόν γραμματικές ή συντακτικές παραβιάσεις δεν αισθητοποιούν υποχρεωτικά και την γλωσσική πενία των νέων μας .Όλα τα παραπάνω υποδηλώνουν την έντονη επιθυμία των νέων για πρωτοτυπία που θα τους κάνει ξεχωριστούς.

        Εξάλλου αυτή η αναζήτηση της πρωτοτυπίας εκδηλώνεται και σε άλλα πεδία, όπως στις ακραίες μορφές εμφάνισης ή ακόμα και ιδεολογίας. Απώτατος στόχος όλων αυτών η ανάγκη για ανεξαρτητοποίηση και ένταξη σε ομάδες συνομηλίκων από όπου προσδοκάται η αναγνώριση ως αναγκαία προϋπόθεση για την αυτοεπιβεβαίωσή τους.

          Μία σύντομη αναφορά-ανάλυση των αιτιών της γλωσσικής ιδιαιτερότητας των νέων θα βοηθούσε στην κατανόηση και ερμηνεία του φαινομένου και θα μάς προστάτευε από άστοχες κινδυνολογίες  Οι αιτίες αυτές ανιχνεύονται τόσο στη φύση του νέου (ενδογενείς), όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον (εξωγενείς).      

                                      Η ανάγκη δόμησης μιας Ταυτότητας

      Πρωτίστως η ιδιαιτερότητα του λεξιλογίου των νέων διαμορφώνεται από την φυσική ανάγκη  για δόμηση της  τ α  υ τ  ό τ η τ ά ς  τους. Η αναζήτηση μιας ταυτότητας συνιστά καθολικό νόμο για την ανθρώπινη ύπαρξη και εξαιτίας αυτού ο νέος δοκιμάζει πολλούς τρόπους δόμησής της. Σε αυτούς ανήκει και το λεξιλόγιο που επιλέγει ως εκφραστικό μέσο. Κι αυτό γιατί οι λέξεις που επιλέγει συγκροτούν τον τρόπο που κατανοεί την πραγματικότητα αλλά και την βαθιά του επιθυμία να την υπερβεί με στόχο την δόμηση μιας άλλης που θα υπηρετεί τις ανάγκες του και θα δίνει διέξοδο στις ανησυχίες του.

           Εξάλλου οι λέξεις ως φορείς νοημάτων και σκέψης βοηθούν το νέο να αυτοπροσδιοριστεί ως λογικό ον και να εκφράσει με σαφήνεια το κοινωνικό του στοιχείο. Έτσι το λεξιλόγιο των νέων αποκαλύπτει και συμπυκνώνει την πνευματικότητά τους αλλά και την ανάγκη πλήρωσης της κοινωνικότητάς τους ως των αναγκαίων βάθρων της ταυτότητάς τους.

                             Η ανάγκη για Πρωτοτυπία και νεωτερισμό

            Συναφές με το παραπάνω  αίτιο είναι κι αυτό της τάσης του νέου για πρωτοτυπία και νεωτερισμό. Ο νέος στο βαθμό που είναι “απροσάρμοστος” αναζητά νέους δρόμους με νέα μέσα. Απορρίπτει τα παραδοσιακά σχήματα (ιδεολογικά ,ηθικά),θρυμματίζει τις ακλόνητες αλήθειες(στερεότυπα) και υιοθετεί ρηξικέλευθες μεθόδους στην προσπάθειά του να νιώσε το ”Εγώ” τoυ.

           Οτιδήποτε  παλιό το εκλαμβάνει ως “φυλακή” και αγωνίζεται να αποδεσμευτεί από τις αναγκαιότητες των “δεδομένων” που του επέβαλαν οι  “άλλοι”. Θέλει ,με άλλα λόγια, να βιώσει το διαφορετικό όχι μόνον με την εμφάνιση ή τον τρόπο συμπεριφοράς του, αλλά και με τον τρόπο με τον οποίο κοινωνεί-εξωτερικεύει την σκέψη του, τα συναισθήματά του και τις επιθυμίες του. Ο αποτελεσματικότερος τρόπος, λοιπόν, τρόπος να εκφράσει όλα αυτά και να νιώσει πρωτότυπος, διαφορετικός και ξεχωριστός είναι οι λέξεις του.

                                         Η τάση για Αμφισβήτηση

        Στους ενδογενείς παράγοντες του γλωσσικού ιδιώματος των νέων μπορεί να προστεθεί και η έμφυτη τάση τους για αμφισβήτηση. Ο νέος, δηλαδή, διεκδικεί ένα δικό του κόσμο που χτίζεται πάνω στα ερείπια του παλιού. Το παλιό ο νέος το κρίνει αυστηρά, χρησιμοποιώντας οξείς γλωσσικούς χαρακτηρισμούς και το καινούριο το δομεί με όρους-έννοιες που σκιαγραφούν μία  ιδεαλιστική και εξιδανικευμένη κοινωνία.

             Έτσι η τάση για αμφισβήτηση δεν συνιστά μόνον μία πνευματική λειτουργία, αλλά συμπυκνώνει και τον τρόπο που αυτή εξωτερικεύεται. Όσο, όμως, άστοχο είναι η αμφισβήτηση των νέων να ολοκληρώνεται μόνον γλωσσικά, άλλο τόσο αναγκαίο είναι τα νέα πράγματα να ειπωθούν με νέες λέξεις. Γιατί η αμφισβήτηση δεν συνιστά και δεν φανερώνει μόνον μια υπολανθάνουσα “πνευματική ανταρσία”, αλλά διαμορφώνει και το κλίμα μέσα στο οποίο ο νέος αποκτά αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση.

         Εξάλλου πολλές φορές ακόμη και οι “γλωσσικές συγκρούσεις” ή ακρότητες  επωάζουν ένα κλίμα αυτοεπιβεβαίωσης για το νέο που τόσο ανάγκη το έχει.

                                    Η ανάγκη για Ένταξη στην ομάδα

        Θα ήταν παράλειψη, ωστόσο, στον κατάλογο των ενδογενών αιτιών να μην αναπτυχθεί και η ανάγκη του νέου για ένταξη στην ομάδα .Η έντονη επιθυμία του νέου για ένταξη σε μια ομάδα συνομηλίκων συνοδεύεται κι από μία αναγκαία αποδοχή των όρων και κανόνων και φυσικά από την συμμόρφωση στον γλωσσικό κώδικα που υιοθετεί η ομάδα-παρέα.

          Οι νέοι στο όνομα του “συν-ανήκειν” κι ενός ακαθόριστου συναισθήματος-φόβου της “κοινωνικής αποδοχής” ή “κοινωνικής απόρριψης”, κατά περίπτωση, επιλέγουν έναν γλωσσικό κώδικα συνεννόησης και επικοινωνίας που αποκρυσταλλώνει τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες της ομάδας των συνομηλίκων. Εδώ οι όροι και οι κανόνες της γλωσσικής επικοινωνίας διαμορφώνονται από την ομάδα και τα μέλη της υποχρεωτικά τους αποδέχονται στο όνομα-ανάγκη της κοινωνικής αποδοχής.

         Στην περίπτωση αυτή η συμμόρφωση αποκτά θετικό περιεχόμενο και χαρίζει στο νέο το αναγκαίο για την θετική ψυχολογία του αίσθημα της κοινωνικής αναγνώρισης. Γενικά η ομάδα έχει και επιβάλλει το δικό της λεξιλόγιο που υφαίνει τις ανάγκες και αναζητήσεις της ομάδας.

        Επειδή ο νέος, όμως, ως οντότητα δεν υπάρχει και δεν αναπτύσσεται-δημιουργεί στο “κοινωνικό κενό”, είναι σωστό να ανιχνευτούν και να αναπτυχθούν κι εκείνοι οι παράγοντες που πηγάζουν από το κοινωνικό περιβάλλον κι ασκούν μία αδυσώπητη εξουσία και στο λεξιλόγιό του.

                                   Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης

         Πρώτιστος παράγοντας που διαμορφώνει το λεξιλόγιο των νέων στην εποχή μας είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτά επιβάλλουν τους δικούς τους όρους στην επικοινωνία και διαμορφώνουν το πλαίσιο και τους τρόπους της γλωσσικής έκφρασης των νέων. Στα μέσα αυτά κυριαρχούν ο απλοϊκός λόγος, η νοηματική ρηχότητα, η συνθηματολογία, οι στερεότυπες εκφράσεις και συντετμημένος λόγος.

           Η ανάγκη για ταχύτητα και η αποθέωση του πρακτικού δεν ευνοεί τον αναλυτικό λόγο και επιβάλλει την νοηματική αποβιταμίνωση. Οι νέοι στην επικοινωνία τους περισσότερο φωνασκούν και συνθηματολογούν και λιγότερο επιχειρηματολογούν. Οι κώδικες σύλληψης της πραγματικότητας και περιγραφής είναι ατροφικοί και ελλειπτικοί. Οι τεχνολογικές προδιαγραφές αυτών των μέσων ακυρώνουν την σύνθετη σκέψη και κατά συνέπεια επωάζουν ένα φτωχό και με λίγα σημαινόμενα λόγο. Είναι ένας κώδικας sui generis που προσπαθεί να επιβιώσει με την εικόνα και τα εξωγλωσσικά στοιχεία.

 

                                                      Η Ξενομανία

       Ένας άλλος παράγοντας που διαμορφώνει το γλωσσικό ιδίωμα των νέων είναι και η χρήση δάνειων λέξεων, γνωστή και ως ξενομανία. Η εισβολή της τεχνολογίας, η παγκοσμιοποιημένη επικοινωνία κι ένας διαφαινόμενος πολιτιστικός ιμπεριαλισμός αναδεικνύουν ως γλωσσική αξία-αυθεντία τους ξενικούς όρους. Απόρροια αυτού του φαινομένου η αποδοχή ως ατομικής αρετής και κοινωνικής αξίας η χρήση ξένων λέξεων.

           Όταν, όμως, η κοινωνική αναγνώριση και η αυτοεπιβεβαίωση είναι συνάρτηση του αριθμού των ξενικών όρων που χρησιμοποιεί ο νέος, τότε εύκολα καθίσταται κατανοητή η υπερπληθώρα των δάνειων λέξεων και η “ξενηλασία” όρων της μητρικής μας γλώσσας .Έτσι ο θαυμασμός προς κάθε τι ξένο ενεργοποιεί τους μιμητικούς μηχανισμούς του νέου που με έναν υπερβολικό και άκριτο τρόπο προσηλώνεται σε κάθε ξενικό στοιχείο, εξοστρακίζοντας έτσι την μητρική του γλώσσα.

                                            Ο  Πολιτικός Λόγος

          Εξίσου, όμως, σοβαρή είναι και η συμβολή του πολιτικού λόγου στην πτώχευση και ιδιομορφία του λεξιλογίου των νέων. Ο πολιτικός διάλογος τείνει να εκλείψει, τα πολιτικά επιχειρήματα σπανίζουν και ο ξύλινος λόγος δεσπόζει στην πολιτική αντιπαράθεση. Κυριαρχούν τα γλωσσικά στερεότυπα, οι ανούσιες κραυγές και τα εκκωφαντικά συνθήματα. Ο πολιτικός λόγος δεν απευθύνεται πλέον στην λογική του πολίτη, αλλά στο θυμικό του. Είναι λόγος λαϊκιστικός που στοχεύει στην χειραγώγηση και όχι στην πειθώ. Είναι λόγος που διαμορφώνει οπαδούς και όχι πολίτες.

          Έτσι ο νέος εθίζεται στην ρηχότητα των υποσχέσεων που εκμαυλίζουν τον πολίτη, θωπεύουν τον ναρκισσισμό του και αδυνατούν να εμπλουτίσουν την αυτογνωσία του δέκτη και  να καλλιεργήσουν τους γλωσσικούς κώδικες για μια πολλαπλή ανάγνωση και κατανόηση της πραγματικότητας .Έτσι ο νέος απογυμνωμένος από ιδεολογίες και πολιτικά οράματα συμβιβάζεται με τον κυρίαρχο ισοπεδωτικό γλωσσικό κώδικα που φτωχαίνει την πολιτική σκέψη και ασυναίσθητα τρέφει τον μονόλογο σε όλα τα επίπεδα της επικοινωνίας.

                                Η αποθέωση της Μαζικής Κουλτούρας

            Στον κύκλο των παραγόντων που συγκροτούν και διαμορφώνουν το λεξιλόγιο των νέων θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν τεχνολογία, η ψυχαγωγία, το χρησιμοθηρικό πνεύμα, η σύγχρονη μοναξιά, η ελλιπής γλωσσική καλλιέργεια, η μαζική κουλτούρα, η αποθέωση της χυδαιολογίας, οι δοξαστικοί του υβρεολογίου και η πολιτιστική καθίζηση .Όλα αυτά ροκανίζουν τον γλωσσικό πλούτο και προκρίνουν τον σύντομο και τυποποιημένο λόγο. Ένα λόγο που διευκολύνει την επικοινωνία του νέου με τους συνομήλικούς του, αλλά δυσκολεύει τη συνεννόηση με το περιβάλλον των ενηλίκων.

                                                          Επιμύθιον

           Όσοι καταστροφολογούν και κινδυνολογούν διογκώνουν τις συνέπειες του γλωσσικού κώδικα των νέων. Μιλούν για πνευματική ατροφία, για επικοινωνιακό κενό και για εθνική-γλωσσική αφυδάτωση ή και για αφελληνισμό. Ξεχνούν, ωστόσο, πως πάντοτε οι νέοι-φυσικός νόμος γαρ-αναζητούν δικό τους τρόπο να εκφράσουν το νέο κι αυτό που οραματίζονται. Αυτή η γλωσσική διαφοροποίηση δεν πρέπει να μάς τρομάζει γιατί υποδηλώνει με τον πιο εναργή τρόπο το θρυλούμενο “χάσμα γενεών”.To μόνο που επιβάλλεται ως χρέος  είναι η επαγρύπνηση όλων.

            Αν, λοιπόν, στο λεξιλόγιο των νέων διαβλέπουμε κάτι αρνητικό και υποψιαζόμαστε τους κινδύνους, οφείλουμε ως άτομα και γλωσσική κοινότητα να διαφυλάξουμε την ακεραιότητα της γλώσσας μας. Να διδάξουμε στους νέους την αξία της γλωσσικής ποικιλότητας, αλλά  και τον “γλωσσικό πατριωτισμό”.

              Να αναδείξουμε τον πρωταγωνιστικό ρόλο της γλώσσας στην πνευματική ανέλιξη του ατόμου και στην κοινωνική του ωρίμαση. Και αυτό γιατί στο βαθμό που η γλώσσα είναι το ”όχημα-ένδυμα της σκέψης” κάθε έκπτωση του γλωσσικού οργάνου συνοδεύεται κι από ανάλογα επικίνδυνα φαινόμενα στην ολοκλήρωση του νέου και στην ευρυθμία της κοινωνίας..

       Η γλώσσα είναι “αξία αφεαυτής” και αποτελεί το λογισμικό ενός λαού:

                            “Μάς λείπουν λέξεις, μάς λείπουν σκέψεις".

Μουντιάλ 2022:Το χρυσό μετάλλιο ανήκει στους Ιάπωνες Φιλάθλους. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 Τελικά το πιο αμφισβητούμενο Μουντιάλ ποδοσφαίρου δικαίωσε τους εμπνευστές και διοργανωτές του αλλά και δίδαξε πολλά σε πολλούς (παίκτες, προπονητές, παράγοντες ,θεατές…).

     Οι επικές νίκες –προκρίσεις της Ιαπωνίας και του Μαρόκου εις βάρος ομάδων που κυριαρχούσαν στο ποδοσφαιρικό στερέωμα επαναπροσδιόρισαν τα κριτήρια αξιολόγησης των ομάδων αλλά και των τεχνικών του αγώνα Η παραδοσιακή κατηγοριοποίηση των ομάδων του τύπου ”Ισχυρές-αδύναμες” τείνει να αμφισβητείται και όλοι πλέον συνειδητοποιούν πως κάθε αγώνας είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος.

           

        Τις ιδιαιτερότητες του φετινού Μουντιάλ συνέθεσαν εκτός των άλλων και οι πολιτικές παρεμβάσεις των ποδοσφαιριστών της Ιρανικής ομάδας-εναντίον του καθεστώτος της χώρας τους-αλλά και της Γερμανικής ομάδας που παρατάχθηκαν στο γήπεδο με “κλειστά στόματα” ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Κατάρ.

          Η πολιτικοποίηση του ποδοσφαίρου συνιστά ένα σύνηθες φαινόμενο ,αλλά στο φετινό τα περιστατικά ήταν πολλαπλά, δημόσια και έντονα. Ήδη την ώρα που γράφεται το άρθρο ξέσπασε το σκάνδαλο της  κ. Καιλή  για παράνομο χρηματισμό και διαφθορά στους κόλπους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με άμεσο εμπλεκόμενο και το Κατάρ.

         Τον κύκλο των πολιτικών σχολίων και παρεμβάσεων άνοιξε ο ίδιος ο πρόεδρος της FIFA, Τζιάνι Ινφαντίνο, που χωρίς περιστροφές τόλμησε να καταγγείλει την υποκρισία των Ευρωπαίων στο θέμα της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων .Ειδικότερα είπε:

    “Σήμερα νιώθω Καταριανός. Σήμερα νιώθω Άραβας. Σήμερα νιώθω Αφρικανός. Σήμερα νιώθω gay. Σήμερα νιώθω άτομο με ειδικές ανάγκες. Σήμερα νιώθω μετανάστης εργάτης…”// Είμαι Ευρωπαίος. Νομίζω πως για αυτά που έχουμε κάνει εμείς οι Ευρωπαίοι τα τελευταία 1000 χρόνια, θα έπρεπε να απολογούμαστε για τα επόμενα 1000 χρόνια πριν δώσουμε μαθήματα ηθικής στους ανθρώπους”.

                            Το μάθημα από τους Ιάπωνες

            Ωστόσο ,εκείνο που μας προξένησε μεγάλη εντύπωση και μας δίδαξε πολλά είναι η συμπεριφορά τόσο των φιλάθλων της εθνικής ομάδας της Ιαπωνίας όσο και του προπονητή και των παικτών της ομάδα. Μία συμπεριφορά που δεν σχετίζεται ούτε με τον γνωστό φανατισμό των γηπέδων, ούτε με τις ύβρεις, ούτε με τις φωτοβολίδες-πυροτεχνήματα ,ούτε και με τα σκουπίδια ή και τα αποκαΐδια (μερικές φορές) των κερκίδων.

            Έκπληκτοι οι θεατές και τηλεθεατές είδαν τους φιλάθλους της Ιαπωνίας μετά τον αγώνα της ομάδας τους να συλλέγουν τα σκουπίδια από τις κερκίδες αφήνοντας τον χώρο πιο καθαρό από ότι τον βρήκαν. Την ίδια συμπεριφορά-κίνηση είδαμε κι από τους ποδοσφαιριστές της Ιαπωνίας στα αποδυτήρια.

           Η αρχική έκπληξή μας έγινε σε λίγο θαυμασμός και ο αρχικός θαυμασμός επώασε τον προβληματισμό μας για την δική μας συμπεριφορά σε ανάλογες συνθήκες. Ένας προβληματισμός που ενεργοποίησε τους μηχανισμούς αυτογνωσίας μας και που στο τέλος πυροδότησε τα ενοχικά μας συναισθήματα για την ποιότητα του πολιτισμού και της παιδείας μας.

             Σε ένα άλλο επίπεδο οδηγούμαστε σε συγκρίσεις και συλλαμβάνουμε τον εαυτό μας, την κοινωνία μας και τον “πολιτισμό” μας να υπολείπεται κατά πολύ σε θέματα σεβασμού προς το περιβάλλον και την ανθρώπινη αισθητική.

         Βέβαια, όλοι γνωρίζουμε την πειθαρχία των Ιαπώνων τόσο στον χώρο εργασίας-ανθρώπινες μηχανές-όσο και στους κανόνες και αξίες που διέπουν την κοινωνική του ζωή. Οι δρόμοι ,το metro,τα αεροδρόμια, τα δημόσια κτήρια, η αγορά και το περιβάλλον αποτελούν τους αδιάψευστους  μάρτυρες της κοινωνικής ευταξίας που χαρακτηρίζει τόσο τον ιδιωτικό όσο και τον δημόσιο χώρο της Ιαπωνίας. Ένα ξεχασμένο σε κάποια θέση του πορτοφόλι metro ίσως να μην αποτελεί και αντικείμενο ιδιοποίησής του-κλοπής από κανέναν.

          Αν είναι, όμως ,κάποια συμπεριφορά των Ιαπώνων φιλάθλων που μάς ξάφνιασε ήταν και οι πανηγυρισμοί τους στην πρωτεύουσα της χώρας τους μετά την νίκη επί της Γερμανίας .Οι πανηγυρισμοί, δηλαδή, δεν προκάλεσαν κυκλοφορικό χάος-κομφούζιο γιατί απλούστατα σέβονταν το “πράσινο” των οδηγών ή των πεζών (σηματοδότες) και περιορίζονταν στα πεζοδρόμια.

     

       Η αξία της παραπάνω συμπεριφοράς καθίσταται πιο εναργής και ακαταμάχητο τεκμήριο της παιδείας των πολιτών της Ιαπωνίας, αν ανακαλέσουμε στην μνήμη μας παρόμοια φαινόμενα όπου μία ομάδα φιλάθλων ή απεργών αποκλείει  βασικές αρτηρίες και δρόμους της πρωτεύουσάς μας. Μόνον μελαγχολία μπορούμε να νιώσουμε.

                                          Παιδεία και Πολιτισμός

        Ίσως όλες οι παραπάνω συμπεριφορές των Ιαπώνων φιλάθλων και όχι μόνον να ερμηνεύονται από του Έλληνες ως υπερρεαλιστικές αφού απέχουν πολύ από τον δικό τους “πολιτισμό”. Δυστυχώς ο “πολιτισμός” μας σε όλες τις εκφάνσεις του χτίστηκε πάνω στο ναρκισσιστικό μας Εγώ, το αρπακτικό και αντικοινωνικό .Ένα Εγώ που υπερασπίζεται με περισσό πάθος τον ιδιωτικό του χώρο και αδιαφορεί πλήρως για τον δημόσιο. Τρέφεται με άλλα λόγια ο Homo idiot σε αντιδιαστολή με τον Homo Politicus που θέτει ως κέντρο του ενδιαφέροντός του τα κοινά…

         Για τον Έλληνα ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος είναι δύο ξεχωριστοί-ίσως και εχθρικοί-κύκλοι και όχι υπάλληλοι όπως θα έπρεπε. Στις κοινωνίες με πολιτισμό και παιδεία το γενικό συμφέρον-ευρύτερος κύκλος-προηγείται οντολογικά και αξιολογικά από το ατομικό συμφέρον-υπάλληλος κύκλος.

         Δείκτης πολιτισμού και παιδείας ενός λαού είναι η φροντίδα και η διακονία του γενικού καλού. Ο σεβασμός στο φυσικό περιβάλλον, η πειθαρχία στις κοινωνικές αρχές και αξίες, η αναγνώριση και αποδοχή της μοναδικότητας του συνανθρώπου και η ελευθερία- ευκαιρίες στην έκφραση της δημιουργικότητας συνιστούν το μωσαϊκό ενός ανώτερου και ποιοτικού πολιτισμού.

        Όλα, λοιπόν, είναι θέμα  και προϊόντα παιδείας. Η παιδεία ως μοχλός διαμόρφωσης των ανθρώπινων χαρακτήρων και συμπεριφορών δεν πρέπει να ασφυκτιά ούτε να ταυτίζεται υποχρεωτικά με την σχολική εκπαίδευση. Η παιδεία ως ευρύτερη έννοια παρέχεται από παντού: Οικογένεια, θεσμοί, νόμοι, ΜΜΕ, ήθος πολιτικών και κοινωνικές δράσεις.

         Η συμπεριφορά των Ιαπώνων φιλάθλων δεν συνιστά ένα αυτοφυές-γονιδιακό γνώρισμα, αλλά προϊόν μιας πολύχρονης παιδείας με κέντρο τον σεβασμό του δημόσιου χώρου. Τίποτα δεν αλλάζει και δεν χτίζεται χωρίς προσπάθεια και επιμονή.

                     

         Βλέποντας και ξαναβλέποντας τους Ιάπωνες φιλάθλους και ποδοσφαιριστές να καθαρίζουν  τις κερκίδες και τα αποδυτήρια θυμήθηκα μία σκηνή σε δημόσιο σχολείο που ως καθηγητής της τάξης προέτρεπα τους μαθητές μου να διατηρούν την αίθουσα καθαρή.Η απάντηση ενός μαθητή ήταν αποκαλυπτική της νοοτροπίας και της παιδείας της ελληνικής κοινωνίας. Παραθέτω αυτούσιο τον διάλογο για εξαγωγή συμπερασμάτων.

        “Παιδιά παρακαλώ πολύ να διατηρείτε την αίθουσα καθαρή .Έτσι σέβεστε και την εργασία της καθαρίστριας”// Μαθητής “ Μα κύριε αυτή είναι η δουλειά της.Γι αυτό φορολογούνται οι γονείς μας για να πληρώνονται οι καθαρίστριες”.

        Η δική μου η απάντηση ήταν μία απορία μία απέραντη σιωπή…Πώς να απαντήσεις και τι να πεις σε μία τέτοια σκέψη και νοοτροπία;

                                            Μια βαθιά υπόκλιση

       Διαβάζοντας και βλέποντας την βαθιά υπόκλιση του Ιάπωνα προπονητή της εθνικής ομάδα Χατζίμε Μοριγιάσου προς τους  φιλάθλους και την θερμή αγκαλιά του (παρηγορία) στον ποδοσφαιριστή Καορού Μιτόμα μόνο θαυμασμό μπορείς να νιώσεις και μια ατέλειωτη μελαγχολία για τα “καθ ημάς”.

     Άλλη χώρα, άλλα έθιμα ,άλλη παιδεία, άλλος πλανήτης, άλλοι άνθρωποι. Οι μπλε σαμουράι μάς δίδαξαν πολλά και με τις νίκες τους και με τις ήττες τους. Πολιτισμός και ευγένεια συμβαδίζουν στους Ιάπωνες. Έχουν τον δικό τους κώδικα πολεμικών τεχνών (Bushido) που τον μεταφέρουν και στις κοινωνικές και διαπροσωπικές τους σχέσεις.

     Μπορεί η μίμηση να είναι κάτι αρνητικό, αλλά ας παραμερίσουμε για λίγο αυτό το στερεότυπο κι ας πάρουμε κάτι ως άτομα και λαός από του Ιάπωνες.

      * Το τρόπαιο αυτής της διοργάνωσης είθε να το κατακτήσει η καλύτερη ομάδα στον τελικό.Ωστόσο το τρόπαιο-χρυσό μετάλλιο του Ήθους, της ευγένειας και του πολιτισμού το έχουν ήδη κατακτήσει οι Ιάπωνες φίλαθλοι.

 

Ηράκλειτος, Αριστοτέλης, Μαρξ: "Γεύμα" με τρεις Φιλοσόφους. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 “Το μυαλό δεν είναι δοχείο για να το γεμίσεις αλλά φλόγα για να την ανάψεις”.

      Έρχεται κάποια στιγμή στην ζωή σου που αναρωτιέσαι αν αυτό που είσαι ή που έγινες ήταν προϊόν δικών σου προσπαθειών και επιλογών ή αποτέλεσμα της επιρροής κάποιων εξωγενών παραγόντων. Αν δεχτείς πως οι εξωγενείς παράγοντες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην χάραξη της διαδρομής της ζωής σου, τότε αναζητάς αν αυτοί ήταν πρόσωπα ή κάποια συμβάντα(γεγονότα…).

       Επειδή η αναζήτηση είναι επίπονη και διακλαδίζεται σε πολλές ατραπούς ,θα εστιάσω μόνον στα πρόσωπα που στιγμάτισαν την πνευματική μου πορεία και κατ ακολουθία την απότοκη βιοθεωρία μου.

      Στα πρόσωπα που καθόρισαν άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε ασυνείδητα την πνευματική μου πορεία θα ήταν δύσκολο ή  αστοχία αν δεν συνυπολογίσω και κάποιους φιλοσόφους που με την σκέψη τους φώτισαν τα σκοτάδια μας και αποτέλεσαν την εύφλεκτη ύλη που πυροδότησε τα όνειρά μας και ενεργοποίησε την βούλησή μας.

        Όσο κι αν η έννοια του φιλοσόφου δεν μπορεί εύκολα να προσδιοριστεί νοηματικά, εν τούτοις θα επιχειρήσω μία καταγραφή κάποιων φιλοσόφων που διαμόρφωσαν τις βασικές συντεταγμένες της πνευματικής μου ταυτότητας και κοσμοθεωρίας.

      Για λόγους οικονομίας χώρου θα εστιάσω την καταγραφή σε τρεις φιλοσόφους, χωρίς να υποτιμάται η επίδραση των άλλων. Επειδή, όμως, το εύρος της σκέψης αυτών των φιλοσόφων είναι μεγάλο, θα περιοριστώ σε εκείνο το πεδίο που προκάλεσε το ενδιαφέρον μου και ως ένα βαθμό αποτέλεσε τον αναγκαίο π λ ο η γ ό της ζωής μου. Η σειρά καταγραφής είναι χρονολογική και όχι αξιολογική.

                           Ο Ηράκλειτος και η  “Παλίντροπος Αρμονίη”

     «Ου ξυνιάσιν όκως διαφερόμενον εαυτώ ομολογέει παλίντροπος αρμονίη όκωςπερ τόξου και λύρης»

   Ο Ηράκλειτος, ως σκοτεινός φιλόσοφος (αιμύλιος) διακήρυξε εμφαντικά πως η κοσμοποιός δύναμη του σύμπαντος είναι η “ Παλίντροπος  Αρμονία”. Αυτό σημαίνει πως η ισορροπία και η αρμονία ως κατάσταση είναι απότοκες των αντιθέτων και των συγκρούσεων. Οι περισσότεροι δεν καταλαβαίνουν (ου ξυνιάσιν) πως κάποια πράγματα ενώ διίστανται (διαφερόμενον), την ίδια στιγμή είναι η αρμονία των αντιθέτων. Είναι μία αρμονία κρυφή που δεν την βλέπουν οι περισσότεροι.

                                 “Αρμονίη αφανής φανερής κρείττων”

     

       Οι άνθρωποι αρέσκονται στον διαχωρισμό του καλού από το κακό, του δικαίου από το άδικο, της ειρήνης από τον πόλεμο. Ωστόσο όλα αυτά τα αντίθετα όπως και η ζωή μας, αλληλοκαθορίζονται και συντείνουν στην ενότητα- αρμονία. Τα αντίθετα συνυπάρχουν σε μία αδιαίρετη ενότητα και αλληλονοηματοδοτούνται. Οι αντιθέσεις και η παραγόμενη ενότητα-αρμονία-σύνθεση αυτών συνιστά την νομοτέλεια του κόσμου. Κανείς δεν θα μπορούσε να κατανοήσει την έννοια του δικαίου ,αν δεν υπήρξε το άδικο. Αυτή η διαλεκτική θεώρηση της ζωής και του κόσμου του εφέσιου φιλοσόφου προκάλεσε την δυσπιστία πολλών που δεν μπορούσαν να κατανοήσουν πως όλα “και γινόμενα πάντα κατ έριν και χρεών” (Όλα γίνονται σύμφωνα με τον ανταγωνισμό και την αναγκαιότητα).

                                   Ο Αριστοτέλης και η  “Εντελέχεια”

  “Ψυχή έστιν εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού δυνάμει ζωήν έχοντος” (Ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια φυσικού σώματος που έχει την δυνατότητα απόκτησης ζωής).

     Ο όρος εντελέχεια (εν+τέλος-σκοπός+έχω) συνιστά το δομικό στοιχείο του σταγειρίτη φιλοσόφου. Σύμφωνα με αυτόν τον όρο κάθε φυσικό οργανικό σώμα λαμβάνει την τελειωτική του μορφή(είδος),στο βαθμό που μέσα του υπάρχει ένα “τέλος”=σκοπός. Ο τελικός του σπόρου είναι το φυτό.

       Είναι η προδιαγεγραμμένη κίνηση από το “εν δυνάμει” στο “εν ενεργεία”. Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν ένα πράγμα είναι ό,τι είναι  “δυνάμει” της μορφής του. Μορφή είναι η αιτία ώστε κάτι να είναι αυτό το κάτι. Η τελική μορφή είναι η εξήγηση των πραγμάτων. Το μάρμαρο για να γίνει άγαλμα χρειάζεται το Υλικό αίτιο (μάρμαρο),το Ποιητικό αίτιο (το λάξευμα του αγαλματοποιού),το Τυπικό αίτιο (το αίτιο που εξηγεί το σχήμα που θα επιλεγεί για να γίνει το μάρμαρο άγαλμα και όχι σταυρός) και το Τελικό αίτιο (ο σκοπός για τον οποίο το μάρμαρο έγινε άγαλμα και όχι σταυρός).

          

      Συμπληρωματική έννοια με την "εντελέχεια” είναι και η έννοια “Τελεολογία”. Η αντίληψη ,δηλαδή ,ότι καθετί στον κόσμο αυτό δεν υπάρχει τυχαία, αλλά υπηρετεί έναν σκοπό(τέλος),τον οποίο και τείνει να εκπληρώσει. Κάθε πράξη, γεγονός, αντικείμενο, φυσικό σώμα, φαινόμενο υπακούει σε κάποια αιτία-σκοπό-τέλος.

     Για τον Αριστοτέλη η μεταβολή αποτελεί φυσική κατάσταση των πραγμάτων και πηγάζει από τις "δυνάμει” και εγγενείς ιδιότητές τους. Η φύση, λοιπόν, των όντων και του κόσμου καθορίζεται από το τέλος(σκοπός). Το “τέλος”, δηλαδή, το “ου ένεκα” είναι αυτό που δίνει την τελική μορφή σε κάτι που είναι και η βέλτιστη ως “ πληρότητα”. Όταν το “ον” φθάσει στην τελική του μορφή, την πληρότητα, τότε είναι και “αύταρκες”.

                               “Η δε αυτάρκεια και τέλος και βέλτιστον”.

                                   Ο Μαρξ και το κάλεσμα για επανάσταση

        “Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σε αυτήν την επανάσταση τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους έχουν να κερδίσουν έναν  ολόκληρο κόσμο” (κομμουνιστικό μανιφέστο).

     Το κομμουνιστικό μανιφέστο των Μαρξ και Ένγκελς(1848) είναι το κείμενο με την μεγαλύτερη ίσως επιρροή στον κόσμο των ιδεών και όχι μόνον Ο Μαρξ με πυξίδα και εργαλείο την “πάλη των τάξεων” και τον Ιστορικό Υλισμό προσπάθησε να ερμηνεύσει την εξέλιξη του κόσμου. Θεωρούσε πως η επανάσταση των εργατών και του προλεταριάτου θα άλλαζε ριζικά την μορφή του κόσμου και γι αυτό στην τελευταία φράση του μανιφέστου διατυπώνει την πρόταση-κάλεσμα-προτροπή

                               “Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε”

    To σύνθημα αυτό απευθύνεται στους καταπιεσμένους εργάτες της υφηλίου και τους καλεί σε μια επανάσταση ενάντια στην αδικία και την ταξική εκμετάλλευση. Μέσα από την αποφθεγματική αυτή φράση εκφράζεται η επιθυμία για μία παγκόσμια συσπείρωση όλων των αδικημένων με στόχο την οικονομική τους ελευθερία, την κοινωνική τους απελευθέρωση και την πολιτική τους συνειδητοποίηση.

       Το σύνθημα αυτό αισθητοποιεί την κοινή μοίρα όλων των εργατών, που είναι θύματα των μηχανισμών και της ταξικής δομής του καπιταλιστικού συστήματος .Η εκμετάλλευση, η καταπίεση και η αλλοτρίωση δεν έχουν σύνορα και όπως και  το όραμα για μια κοινωνία ισότητας και ανθρωπιάς (αταξική κοινωνία). Στην συλλογική προσπάθεια και στον κοινό αγώνα βρίσκεται η αλλαγή του κόσμου.

                                   “Η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού”

        Ο Μαρξ πιστεύοντας ότι ανακάλυψε τους νόμους εξέλιξης της κοινωνίας και του κόσμου ανέστρεψε την πυραμίδα του δασκάλου του, του Έγελου, και στην βάση της έβαλε τον οικονομικό παράγοντα αντί των ιδεών. Οι ιδεολογίες, η τέχνη και η θρησκεία είναι βασικά στοιχεί του εποικοδομήματος.

     Με βάση αυτήν την λογική θεώρησε πως ή θρησκεία λειτουργεί ως υπνωτικό του λαού. Ίσως η φράση αυτή να είναι ο πιο διαδεδομένος αφορισμός της φιλοσοφίας.

     Η θέση –αφορισμός αυτός του Μαρξ υποδηλώνει τον ρόλο της θρησκείας στον αποπροσανατολισμό του ανθρώπου και στη νάρκωση του πνεύματός του. Με άλλα λόγια, η θρησκεία επιτάσσοντας την πίστη εθίζει το άτομο σε ανορθολογικές ερμηνείες της πραγματικότητας

     Επιπρόσθετα, η θρησκεία, σύμφωνα πάντα με την θέση του Μαρξ-προϊόν της ανασφάλειας του ανθρώπου λειτουργεί ως θεραπευτική ουσία σε εκείνους που βιώνουν κατά δραματικό τρόπο την σύγχυση, την αβεβαιότητα και την ρευστότητα της ζωής τους .Η θρησκεία ,δηλαδή, στομώνει την κρίση, αδυνατίζει την σκέψη και γενικότερα διαβρώνει κάθε μηχανισμό ορθολογισμού.

     Ο κομμουνισμός ,ως εφαρμογή των θεωριών του Μαρξ, κατέρρευσε ως σύστημα  το 1989. Ίσως η ιστορία του μέλλοντος θα κρίνει αν ο Μαρξ ερμήνευσε λανθασμένα τον κόσμο ή η εφαρμογή των θεωριών του ήταν λανθασμένη. Η αταξική κοινωνία παραμένει ακόμη ένα όραμα για του οπαδούς του.

                                       Η συνάντηση των τριών φιλοσόφων

     Σε μια υποθετική συνάντηση Αριστοτέλη και Μαρξ ίσως θα αποτελούσε αντικείμενο διαλόγου αν ο άνθρωπος ως κοινωνικό ον ενδιαφέρεται περισσότερο για τα δικά του πράγματα (κέρδος, ικανοποίηση ατομικού συμφέροντος) και λιγότερο για τα κοινά. Εξάλλου ο άνθρωπος-σύμφωνα με τον Αριστοτέλη –γειτνιάζει περισσότερο μάλλον με το θηρίο παρά με τον θεό.

       

       Ίσως, όμως, ο Μαρξ θα αντέτεινε πως οι εγγενείς ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης να αμβλύνονται στο βαθμό που αλλάζουν και οι κοινωνικές συνθήκες (αταξική κοινωνία, απουσία ιδιοκτησίας).”Ο άνθρωπος είναι το σύνολο των σχέσεών του” .Κοινό σημείο και των δύο ο Έγελος  ,αφού αυτός πήρε πολλά από τον Αριστοτέλη και τον Ηράκλειτο (διαλεκτική) και δίδαξε περισσότερα στον Μαρξ.

      Σε έναν άλλον υποθετικό διάλογο ανάμεσα στον Ηράκλειτο και τον Μαρξ θα διαπιστώναμε πως η έννοια της διαλεκτικής (Θέση-Αντίθεση-Σύνθεση) είναι κοινή και στους δύο. Η διαφορά τους είναι στις λεπτομέρειες στο βαθμό που ο Μαρξ θεμελίωσε την θεωρία του στον ματεριαλισμό και διαλεκτικό υλισμό ως κινητήριων δυνάμεων για την αλλαγή του κόσμου. Ο Μαρξ τόνισε πως η “βία είναι η μαμή της ιστορίας”, ενώ ο Ηράκλειτος αιώνες πριν είχε επισημάνει πως  “πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστίν”.

        Όχι ότι και δύο προκρίνουν την βία ως αναγκαίο στοιχείο εξέλιξης του πολιτισμού. Οι δύο στοχαστές απλά καταγράφουν την βιωμένη ιστορική πραγματικότητα.

         

      Ωστόσο ,σε αυτήν την υποθετική συνάντηση των τριών φιλοσόφων ίσως ο Μαρξ να τόνιζε πως αξιολογικά υπέρτερον και πρότερον είναι η αλλαγή του κόσμου και όχι μόνον η ερμηνεία του, όπως μέχρι τώρα έκαναν οι φιλόσοφοι.

        “Οι φιλόσοφοι έχουν απλώς ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε”.

            *Ίσως στην παρέα των φιλοσόφων-πλοηγών της σκέψης μου και της ζωής μου θα μπορούσαν να είναι και ο Πρωταγόρας ( πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος), ο Επίκουρος ( λάθε βιώσας),ο Νίτσε (Η θέληση για δύναμη-Ζαρατούστρα) και ο Καντ (Κατηγορική  Προσταγή).

                           ** Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας.