Αναξιμένης ο Μιλήσιος
«Αήρ και πολλαπλοί κόσμοι»
Για
τον μαθητή του
Αναξίμανδρου, Αναξιμένη, ο αήρ ήταν η αχανής υλική
μάζα -που βρισκόταν σε συνεχή κίνηση, όπως ακριβώς το
άπειρο του Αναξίμανδρου- στην οποίαν αναγόταν γενετικά
καθετί που υπήρχε.
«Ο Αναξιμένης ήταν Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος, ο τρίτος
στη διαδοχή Μιλήσιος φιλόσοφος, ήταν γιος του
Ευρύστρατου και μαθητής του
Αναξίμανδρου. Δραστηριοποιήθηκε στο δεύτερο μισό του
6ου π.κ.ε. αιώνα και πέθανε πιθανώς σε ηλικία 60 χρονών
κατά την 63η Ολυμπιάδα (528-525 π.κ.ε.). Για τον βίο και
τις δραστηριότητες του Αναξιμένoυς γνωρίζουμε ελάχιστα
πράγματα. Οι περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή και το
έργο του βασίζονται στον Θεόφραστο, που διασώζεται
περιληπτικά από τον Σιμπλίκιο. Αποσπάσματα της
φιλοσοφίας του βρίσκονται σε κείμενα του Αριστοτέλη, του
Πλούταρχου, του Ιππόλυτου και του Αέτιου.
Ο Αναξιμένης αποδεχόταν κι αυτός, όπως όλοι οι άλλοι
Ίωνες φιλόσοφοι, την βασική μονιστική αρχή της Ιωνικής
Σχολής ότι τα πάντα πηγάζουν από μία αρχή και τελικά
καταλήγουν σ’ αυτήν. Σύμφωνα με τις απόψεις του μεγάλου
Έλληνα φιλοσόφου, αρχή των πάντων ήταν ο αέρας, που κατ’
αυτόν ήταν άπειρος, δηλαδή απροσδιόριστος και αιώνιος. Ο
αήρ ήταν η αχανής υλική μάζα στην οποίαν αναγόταν
γενετικά καθετί που υπήρχε. Αυτό ακριβώς επισημαίνει ο
Ψευδο-Πλούταρχος: «Αναξιμένην δε φασι την των όλων αρχήν
τον αέρα ειπείν και τούτον είναι τω μεν μεγέθει άπειρον,
ταις δε περί αυτόν ποιότησιν ωρισμένον» {[Plut.] Strom.
3 (D 579)}.
«Αήρ και πολλαπλοί κόσμοι»
Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει για τον Αναξιμένη ότι,
εκτός από μαθητής του Αναξίμανδρου (610-540 π.κ.ε.),
υπήρξε και μαθητής του Παρμενίδη (540-470 π.κ.ε.) – δεν
αντιστοιχούν, όμως, σωστά οι ημερομηνίες–, ενώ
επισημαίνει ότι θεωρούσε τον αέρα ως πρώτη αρχή:
«Αναξιμένης Ευρυστράτου, Μιλήσιος ήκουσεν
Αναξιμάνδρου, ένιοι δε και Παρμενίδου φασίν ακούσαι
αυτόν. ούτος αρχήν αέρα είπεν και το άπειρον. Κινείσθαι
δε τα άστρα ουχ υπό γην, αλλά περί γην. κέχρηταί τε
λέξει Ιάδι απλή και απερίττω» (Φιλοσόφων Βίοι ΙΙ, 3).
Ο Ήλιος, η Σελήνη και όλα τα άστρα δεν περνούν κάτω,
αλλά γύρω από τη Γη. Αυτό σημαίνει ότι ο Αναξιμένης
«σχεδίασε» μια εικόνα του Κόσμου όχι σφαιρική, όπως
πρότεινε ο δάσκαλός του Αναξίμανδρος, αλλά μάλλον
ημισφαιρική.
Ο αέρας του Αναξιμένη βρισκόταν σε συνεχή κίνηση, όπως
ακριβώς το άπειρο του Αναξίμανδρου. Τελικά από αυτή την
αέναη κίνηση του αέρα δημιουργήθηκε όλη η ποικιλία
φαινομένων και πραγμάτων. Από τον αέρα μέσω της αραίωσης
προερχόταν το πυρ, ενώ μέσω της συμπύκνωσης του αέρα
δημιουργήθηκαν τα ύδατα και η γη.
Πράγματι, ο Αναξιμένης θεωρούσε ως καθοριστική υλική
αρχή της Δημιουργίας τον αέρα:
«Τον τα πάντα περιλαμβάνοντα και συνέχοντα και δι
ἀραιώσεως και πυκνώσεως πάντα τα ορατά και αισθητά
παράγοντα».
Γένεσις και φθορά κόσμων διαδέχονται ακατάπαυστα η
μία την άλλη. Ο Αναξιμένης πρέσβευε, όπως και ο
Αναξίμανδρος, ότι ο Κόσμος μας δεν ήταν ο μοναδικός που
υπήρχε. Ταυτόχρονα υποστήριζε ότι η αχανής μάζα του αέρα
περιείχε αναρίθμητους Κόσμους που συνεχώς γεννιούνταν
και πέθαιναν, επιστρέφοντας στο αρχικό άπειρο
(νεφέλωμα;).
Μολονότι ο Αναξιμένης, υιοθέτησε το «άπειρον» του
Αναξίμανδρου για να προσδιορίσει μ’ αυτό την βασική αρχή
του, τον αέρα, εντούτοις δεν ακολούθησε την άποψη του
προκατόχου του ως προς τα παράγωγά του πρωταρχικού αυτού
υλικού στοιχείου. Αυτό σημαίνει ότι, ενώ στον
Αναξίμανδρο έχουμε διαδοχή κόσμων, η φιλοσοφική σκέψη
του Αναξιμένη μας οδηγεί στην ταυτόχρονη πολλαπλότητα
κόσμων. Φαίνεται πως ο Αναξιμένης υπερκέρασε την
φιλοσοφική άποψη του διδασκάλου του και επέφερε αισθητή
βελτίωση στο κοσμολογικό σύστημα του Αναξίμανδρου.
Η άποψή του αυτή αντικατοπτρίζει σύγχρονες απόψεις της
Αστροφυσικής για άπειρους υπεραισθητούς κόσμους, που
συνυπάρχουν με τον δικό μας, αλλά δεν γίνονται αισθητοί
από εμάς. Επίσης, στην φιλοσοφία του παραλλήλισε τον
Κόσμο και το άτομο, τον αέρα και την ψυχή, πράγμα που
φαίνεται στην μόνη φράση που επιζεί από το έργο του:
«Οίον η ψυχή, φησίν, η ημετέρα αήρ ούσα συγκρατεί ημάς,
και όλον τον κόσμον πνεύμα και αήρ περιέχει» [(Αέτ. I 3,
4 (D. 278)].
Αυτή η πρόταση περιέχει το σπέρμα της διδασκαλίας της
Φυσικής για τον μακρόκοσμο και τον μικρόκοσμο, η οποία
διαμορφώθηκε πολύ πολύ αργότερα.
Αυτό ακριβώς θέλουμε να δείξουμε επιμένοντας στην θέση
μας ότι ο 17ος αιώνας και οι μετέπειτα δύο αιώνες δεν
ήταν τίποτε άλλο από μία ρήξη, μια επικράτηση της
Μηχανοκρατίας και, για λίγους αιώνες, του περιορισμένου
μοντέλου της Νευτώνειας-Ευκλείδειας επιστήμης, ενώ
ουσιαστικά η μη αισθητή γεωμετρία του Riemann είναι
εκείνη η οποία περιγράφει αυτό ακριβώς που πίστευαν και
πρέσβευαν οι περισσότεροι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι.
Η κίνηση: Το πυρ, όπως ήδη αναφέραμε, παράγεται
από την μάνωση (αραίωση) του αέρα, ενώ το νερό και η γη
από την συμπύκνωσή του. Αντίθετη διεργασία παρέχει και
πάλι τον αέρα. Η κίνηση, κατά τον Αναξιμένη, είναι
έμφυτη ιδιότητα της αεριώδους ύλης και με την επενέργειά
της επιτυγχάνονται τόσο η αραίωση όσο και η πύκνωση.
Δηλαδή ο Αναξιμένης πίστευε ότι από τον αέρα, μέσω μιας
διαδικασίας πύκνωσης και αραίωσης, δημιουργήθηκαν το
πυρ, το νερό και η γη.
Από τον αέρα διαχωρίστηκαν με πύκνωση τα βαριά σώματα
που κατευθύνθηκαν προς τα κάτω και σχημάτισαν την Γη.
Μια αντίθετη διαδικασία, μέσω της αραίωσης, σχημάτισε τα
ελαφρά σώματα. Αυτά οδηγήθηκαν προς τα επάνω και
δημιούργησαν τα άστρα και τον Ήλιο. Η κίνηση των σωμάτων
προέκυπτε από την διαφορά στο βάρος και την θερμότητά
τους. Τέλος, η συνοχή τους οφειλόταν στον πυκνό και
ψυχρό αέρα, τον οποίο περιείχαν τα σώματα αυτά.
Πολύ πιθανόν, όπως διατείνονται πολλοί μελετητές του
έργου του, η κίνηση που περιγράφει ο Αναξιμένης να
αντικατοπτρίζει την περιστροφική κίνηση. Η περί άξονα,
λοιπόν, κίνηση δίνει γένεση σε όλα τα σώματα, τα οποία
αφού διανύσουν και τερματίσουν τον βίο τους, διαλύονται
μέσω της διαδικασίας της αραιώσεως.
Γη και δημιουργία: Στην δημιουργία που
βρισκόμαστε, πρώτη δημιουργήθηκε η Γη από συμπύκνωση του
αεριώδους περιβλήματός της. Επειδή δε στον αέρα
-καλύτερα απ’ όλα τα σώματα- συγκρατούνται εκείνα που
έχουν μεγάλη επιφάνεια, γι’ αυτόν τον λόγο η Γη
παρομοιάζεται με τεράστιο πλατύ δίσκο μεγάλης έκτασης. Η
Γη ήταν «πλατεία επ ἀέρος οχουμένη», δηλαδή είναι μία
πεπλατυσμένη επιφάνεια, η οποία ακινητεί στο κέντρο του
Σύμπαντος, στηριζόμενη στον αέρα.
Ο Αριστοτέλης (Περί Ουρανού Β, 294b, 13-17) ανέφερε ότι
ο Αναξιμένης, όπως ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος,
θεωρούσαν πως αιτία της ακινησίας της Γης ήταν το πλατύ
σχήμα της:
«Αναξιμένης δε και Αναξαγόρας και Δημόκριτος το
πλάτος αίτιον είναί φασι του μένειν αυτήν. Ου γαρ
τέμνειν, αλλ ἐπιπωμάζειν τον αέρα τον κάτωθεν, όπερ
φαίνεται τα πλάτος έχοντα των σωμάτων ποιείν ταύτα γαρ
και προς τους ανέμους έχει δυσκινήτως δια την
αντέρεισιν» (Αριστοτ. Περί Ουρανού Β, 294b, 13-17).
Ο Αναξιμένης, ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος ισχυρίζονται
πως αιτία της ακινησίας είναι το πλατύ σχήμα της (γης).
Δεν κόβει, αλλά σκεπάζει σαν καπάκι τον αέρα από κάτω
της, πράγμα που φαίνεται να κάνουν τα σώματα με το
πλάτος. Αυτά δυσκολεύονται να τα κινήσουν ακόμα και οι
άνεμοι, λόγω της αντίστασης.
Πράγματι, ο Αναξιμένης ο Μιλήσιος, θεωρούσε, σύμφωνα με
τον Πλούταρχο, ότι η Γη ήταν πλατιά και πως ο Ήλιος, η
Σελήνη, όπως και όλοι οι αστέρες, προήλθαν από τον
πλανήτη μας: «Πιλομένου δε του αέρος πρώτην
γεγενήσθαι λέγει την γην πλατείαν μάλα· διο και κατά
λόγον αυτήν εποχείσθαι τω αέρι· και τον ήλιον και την
σελήνην και τα λοιπά άστρα την αρχήν της γενέσεως έχειν
εκ γης. Αποφαίνεται γουν τον ήλιον γην, δια δε την
οξείαν κίνησιν και μαλ ἱκανῶς θερμήν ταύτην καύσιν
λαβείν» {[Plut.] Strom. 3 (D 579) ‹ I, 6}.
Την ίδια πληροφορία βρίσκουμε και στον Ιππόλυτο, ο
οποίος χαρακτηριστικά αναφέρει: «Την δε γην πλατείαν
είναι επ ἀέρος οχουμένην, ομοίως δε και ήλιον και
σελήνην και τα άλλα άστρα πάντα πύρινα όντα εποχείσθαι
τω αέρι δια πλάτος. Γεγονέναι δε τα άστρα εκ της γης δια
το την ικμάδα εκ ταύτης ανίστασθαι» [Hippol. Ref. I, 7,
4-5 (D. 560 W11)].
Όσον αφορά το σχήμα του πλανήτη μας, αναφέρεται ότι η
Γη, που δημιουργήθηκε από την συμπύκνωση του αεριώδους
περικαλύμματός της, ήταν επίπεδη και στηριζόταν στον
αέρα (Πλούταρχ. «Στρωματείς» Ι, 6 και Ιππόλυτος, «Κατά
πασών των αιρέσεων έλεγχος» Ι, 7).
Ο Αέτιος γράφει ότι ο Αναξιμένης υποστήριζε πως η Γη,
χάρη στο επίπεδο σχήμα της, επέπλεε στον αέρα, ο οποίος
πληρούσε όλο τον χώρο του Σύμπαντος. Στον τελευταίο
κρυστάλλινο ουρανό, που αποτελεί την εξώτατη ως προς την
Γη στιβάδα τροχιών, βρίσκονται οι αστέρες σαν καρφιά και
περιφέρονται έτσι γύρω από την Γη: «Αναξιμένης
πυρίνην μεν την φύσιν των άστρων, περιέχειν δε τινα και
γεώδη σώματα συμπεριφερόμενα τούτοις αόρατα» [Αέτ. II,
13, 10, (D. 342)].
«Αναξιμένης ήλων δίκην καταπεπηγέναι τα άστρα τω
κρυσταλλοειδεί. Ένιοι [;] δε πέταλα είναι πύρινα ώσπερ
ζωγραφήματα» [Αέτ. ΙΙ, 14, 3, (D. 344)], και
«Αναξιμένης ουχ υπό γην, αλλά περί αυτήν στρέφεσθαι
τους αστέρες» [Αέτ. II, 16, 6, (D. 346)].
Η Γη, λοιπόν, σύμφωνα με τον Αναξιμένη, ήταν ένα επίπεδο
σώμα που αιωρούνταν στον αέρα και στηριζόταν πάνω σ’
αυτόν.
Όσον αφορά τον Ήλιο, ο Αναξιμένης πίστευε πως προήλθε
από την Γη, ήταν όμοιος μ’ αυτήν, «πλάτος ως πέταλον» [Αέτ.
II, 23, 1, (D. 352)] και ότι απέκτησε μεγάλη θερμότητα,
λόγω της γρήγορης κίνησής του [Πλούταρχ. «Στρωματείς» Ι,
6 και Στρωματείς I, 3 (D. 579)]. Πρώτη, λοιπόν,
σχηματίστηκε η Γη και κατόπιν τα άστρα και οι πλανήτες,
που αποτελούσαν το πεπερασμένο Σύμπαν, εντός του οποίου
υπήρχε ένα πλήθος σκοτεινών σωμάτων.
Η φιλοσοφία του Αναξιμένη: Ουσιαστικά δύο ήταν οι
βασικές έννοιες της φιλοσοφίας του Αναξιμένη, που
καθόρισαν την συμβολή του στην επιστήμη.
Αφενός μεν η έννοια του αέρα σαν κάτι το αόρατο,
αφετέρου δε η θέση του ότι όλα τα είδη έχουν μία κοινή
καταγωγή. Πράγματι, στην καθαρή προκοσμική του κατάσταση
ο αέρας ήταν αόρατος χωρίς εσωτερική διάρθρωση και χωρίς
ποιοτικά χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να κάνουν αισθητή την
ύπαρξή του. Γίνεται αισθητός μόνο με την κοσμογονική και
κοσμολογική του λειτουργία, όταν η θερμοκρασία και η
υγρασία του υπόκεινται σε μεταβολές (ποιοτικός
μετασχηματισμός).
Μ’ αυτές τις βασικές φιλοσοφικές έννοιες του Αναξιμένη,
η Σχολή της Μιλήτου πρόσφερε στην επιστήμη συγκεκριμένη
επιστημονική Κοσμολογία. Επίσης, ο καθαρός λόγος του
Αναξιμένη και το ότι εισήγαγε το ποσοτικό κριτήριο για
τις ποιοτικές διαφορές τον κάνουν πρόδρομο της «λογικής
εξήγησης». Ο Αναξιμένης ήταν ο πρώτος φυσιοδίφης, ο
οποίος σε κάθε υλική μεταβολή έβλεπε μία αληθινή αιτία.
Πρώτος επίσης διέκρινε τους απλανείς αστέρες από τους
πλανήτες και έδωσε την φυσική εξήγηση των ηλιακών και
των σεληνιακών εκλείψεων.
Για τον Ήλιο ο Αναξιμένης αναφέρει, πως προήλθε από τη
Γη, πως έχει σχήμα όμοιο με αυτήν αλλά πως απέκτησε
μεγάλη θερμότητα λόγω της γρήγορης κίνησής του.
Ωστόσο, είναι γεγονός ότι ο Αναξιμένης, παρά την
καθαρότητα της φιλοσοφικής σκέψης του, δεν χρησιμοποίησε
το εργαλείο των μαθηματικών^ αυτό το βασικό βήμα προς
τον ορθολογισμό, όπως θα δούμε στην συνέχεια, το κάνουν
οι Πυθαγόρειοι.
Βιβλιογραφία
Θεοδοσίου Στράτος: Η εκθρόνιση της Γης – Η διαπάλη του
γεωκεντρικού με το ηλιοκεντρικό σύστημα. Εκδόσεις
Δίαυλος, Αθήνα, 2007.
ΑΝΙΧΝΕΥΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΣ ΠΕΠΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου