Βασλάβ Νιζίνσκι

Το Μουσείο Ορσέ του Παρισιού διοργανώνει σε συνεργασία με το Μουσείο Χορού της Στοκχόλμης, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας και τον Τζον Νόιμαγερ, διευθυντή του Μπαλέτου του Αμβούργου, μεγάλη έκθεση προς τιμήν της πιο εκθαμβωτικής και ταυτόχρονα οριακής προσωπικότητας της χορευτικής τέχνης

Τα ενθύμια ενός μύθου

Τι κάνει τον μύθο του Νιζίνσκι (1889-1950) αναλλοίωτο στο πέρασμα του χρόνου ώστε να προστρέχουμε σε αυτόν με κάθε αφορμή; Το 1989 αφορμή ήταν τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, πέρυσι η έκδοση του πλήρους, μη λογοκριμένου Ημερολογίου του. Το 2000, στα 50 χρόνια από τον θάνατό του, ήλθε η έκθεση στο Μουσείο Ορσέ να τον επαναφέρει στο προσκήνιο εστιάζοντας κυρίως στον Νιζίνσκι ως προσωπικότητα της χορευτικής τέχνης και λιγότερο στην ανθρώπινη πλευρά του. Αυτός ο μεγάλος καλλιτέχνης των αρχών του 20ού αιώνα που άφηνε εκστατικούς τους συγχρόνους του, ο αποκαλούμενος θεός του χορού, συμπίπτει βεβαίως με την προσωπικότητα που στην έλξη της από το Απόλυτο έμελλε να ραγίσει στο κατώφλι της τρέλας, να αποσυρθεί από τη σκηνή και να περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη σιωπή πεθαίνοντας στο Λονδίνο το 1950.
Τι απομένει από αυτά τα μυθικά χρόνια, με τον Νιζίνσκι άπιαστο Πουλί της Φωτιάς και Φαύνο να γράφει την πιο λαμπρή σελίδα στην ιστορία των Ρωσικών Μπαλέτων;
Η αινιγματική προσωπικότητά του μας καλεί εκ νέου να ξεδιπλώσουμε το νήμα με μόνους οδηγούς τις μαρτυρίες των συγχρόνων του, τα εικαστικά έργα ­ πίνακες, παστέλ, σχέδια, γκραβούρες, γλυπτά ­ και, το κυριότερο, τις φωτογραφίες που τον αναπαριστούν.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι για τον Τζον Νόιμαγερ, όπως και για άλλους, η συλλεκτική μανία γύρω από τον Νιζίνσκι ξεκίνησε με μια φωτογραφία του από το Φάσμα του Ρόδου, εικόνα που γίνεται αληθινή εμμονή με την ακατάλυτη γοητεία που ασκεί διαχρονικά.
Απουσία άλλων ντοκουμέντων του χορού του, οι φωτογραφίες του Νιζίνσκι από διαφορετικούς ρόλους που ερμήνευσε με τα Ρωσικά Μπαλέτα αποδεικνύονται πολύτιμο υλικό. Η εξαιρετική τους ποιότητα υπονοεί την «πανταχού παρουσία» της καλλιτεχνικής διεύθυνσης του Ντιάγκιλεφ ενώ η μαγική φιγούρα του Νιζίνσκι τις απογειώνει. Η επιτυχία μιας τέτοιας στατικής χορευτικής πόζας δεν σχετίζεται απλώς με τη φωτογένεια του πρωταγωνιστή. Υποχρεωτική είναι η μνεία του καταλόγου στο κείμενο του κορυφαίου αμερικανού συγγραφέα και κριτικού του χορού Edwin Denby (1901-1983) με τις Σημειώσεις για τις φωτογραφίες του Νιζίνσκι. Οι λεπτομερέστατες αναφορές του στη σωματική διάπλαση του Νιζίνσκι δεν έχουν σχολαστικό χαρακτήρα, αντιθέτως συμβάλλουν στην εμβάθυνση και στην ερμηνεία της περίφημης αλτικότητάς του, στη ζωογόνο πνοή που καταφέρνει να εμφυσήσει και στις πλέον στατικές πόζες του. Ο Νιζίνσκι ήταν μικρόσωμος, με έναν ιδιαίτερα εκφραστικό λαιμό και, όπως αποδεικνύουν οι φωτογραφίες, με έντονο μυϊκό σύστημα στα πόδια, αμιλλώμενος σαφώς τους αθλητές της εποχής του. Η μοναδική του ικανότητα να μεταμορφώνεται για τις ανάγκες του εκάστοτε ρόλου κατέπλησσε το κοινό καθώς κατάφερνε να μετασχηματίζει μπρος στα μάτια τους τη μυϊκή του μάζα σε διαφορετικές προσωπικότητες, άλλοτε αιθέριες, άλλοτε εξωτικές, όλες όμως τόσο φυσικά ερωτικές που έκανε τους συγχρόνους του να μιλούν για «ζωικό μαγνητισμό». Οπως καταλήγει ο Ντένμπι πολύ εύστοχα στο σχετικό κείμενό του, «μέσα στην ακινησία τους οι φωτογραφίες του Νιζίνσκι έχουν περισσότερη ζωντάνια απ' ό,τι οι χοροί που βλέπουμε σήμερα στη σκηνή. Υπάρχουν για να μας θυμίζουν τι μπορεί να είναι ο χορός, δημιουργούν το μέτρο για το τι μπορεί να προσδοκά ο θεατής και να επιδιώκει ο χορευτής. Νομίζω πως δίνουν στον αποθαρρημένο εραστή αυτής της τέχνης πίστη ότι ο χορός είναι μια σοβαρή ανθρώπινη δραστηριότητα». Οπως έγραψε ο Van Vechten το 1916, «ο χορός του έχει την ποιότητα της αδιάσπαστης συνέχειας της μουσικής, την ισορροπία της μεγάλης ζωγραφικής, το νόημα της ποιοτικής λογοτεχνίας και τη συγκίνηση που ενυπάρχει σε όλες αυτές τις τέχνες».
Η πρώτη και η δεύτερη εποχή των Ρωσικών Μπαλέτων στο Παρίσι μεταξύ 1909 και 1914 είναι ένας θρίαμβος και αυτός είναι εκ των πραγμάτων ο πρωταγωνιστής του: από το Φάσμα του Ρόδου, το Καρναβάλι, τη Σεχραζάντ ή τον Πετρούσκα ως τις δικές του δημιουργίες στο Απομεσήμερο ενός Φαύνου και τα Παιχνίδια, σε μουσική του συγχρόνου του Ζορζ Ντεμπυσί. Η υπερβατική παρουσία του στη σκηνή θα εμπνεύσει διαφορετικούς καλλιτέχνες της εποχής: Ροντέν, Σαγκάλ, Κοκόσκα, Μοντιλιάνι, Κοκτό, Μαλαρμέ, Βαλερί, Γέιτς, Ελιοτ, Σεφέρης. Στην έκθεση του Ορσέ εκτίθενται μεταξύ άλλων πίνακες του Μπακστ, του Κοκόσκα, γλυπτά του Ροντέν και σχέδια του Μοντιλιάνι και του Μαγιόλ.
Αν δεχθούμε τον ορισμό της ιδιοφυΐας από τον Καντ («Η ιδιοφυΐα δημιουργεί πρωτότυπα και υποδειγματικά έργα υπερβαίνοντας τους κανόνες»), τότε ο Βασλάβ Νιζίνσκι υπήρξε ένας ιδιοφυής χορευτής αλλά και χορογράφος. Υστερα από μισό αιώνα παρακμής του ανδρικού χορού στο κλασικό μπαλέτο ήρθε με τις εμφανίσεις του να ανατρέψει το σκηνικό, ενώ λίγο αργότερα από τον ρόλο του χορογράφου ανοίγει νέους δρόμους με το νεωτεριστικό του πνεύμα ­ η χορογραφία του για την Ιεροτελεστία της Ανοιξης (1913) θα τον τοποθετήσει ανάμεσα στους πρωτεργάτες του μοντερνισμού. Αρκεί να σκεφθεί κανείς ότι ένας καθαρόαιμος κλασικός χορευτής σαν αυτόν αντιμετώπισε πρωτόγνωρα τη χορογραφία ­ κεφάλι χαλαρό, κινήσεις βίαιες, γόνατα και πόδια στραμμένα προς τα μέσα ­ καθοδηγούμενος από την πρωτοποριακή παρτιτούρα του Στραβίνσκι και αποφεύγοντας κάθε είδους περιττή επίδειξη δεξιοτεχνίας που δεν θα υπηρετούσε τη βαθύτερη αλήθεια του έργου.
Ανατροπών συνέχεια καθώς την ίδια χρονιά ο απροσδόκητος γάμος του με τη Ρομόλα ντε Πούλσκι πυροδοτεί τη ζήλια και την οργή του Ντιάγκιλεφ, με αποτέλεσμα να τον αποπέμψει από τα Ρωσικά Μπαλέτα. Αυτό το γεγονός σηματοδοτεί μόνο την αρχή για τα δύσκολα χρόνια που θα ακολουθήσουν αλλά και τα Ρωσικά Μπαλέτα δεν είναι ίδια πια χωρίς αυτόν. «Οποιος είδε τον Νιζίνσκι να χορεύει μένει για πάντα πιο φτωχός από την απουσία του» παρατηρούσε η Anna de Noailles.
Από τον Νοέμβριο του 1917 μαζί με τη γυναίκα του και τη μικρή τους κόρη Κύρα εγκαθίστανται στο Σεν Μορίτς της Ελβετίας όπου ζουν σχετικά απομονωμένοι ενώ ο πόλεμος μαίνεται γύρω τους. Τότε ξεκινά να ζωγραφίζει μια σειρά παστέλ με κεντρικό μοτίβο τον κύκλο ανάμεσα σε άλλες γεωμετρικές φόρμες στην οποία εντάσσει πρόσωπα και σώματα.
Τον Ιανουάριο του 1919, λίγο προτού χορέψει για τελευταία φορά και σε ένα διάστημα επτά εβδομάδων, γράφει τα τέσσερα τετράδια Ημερολογίου του, τη μοναδική σωζόμενη γραπτή μαρτυρία του για την επερχόμενη ψύχωση. Θα ακολουθήσει ο εγκλεισμός του σε ψυχιατρικό άσυλο.
Το Ημερολόγιό του εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1936 με πολλές περικοπές από τη σύζυγό του και μόνο το 1995 κυκλοφόρησαν σε γαλλική μετάφραση τρία από τα τέσσερα τετράδια χωρίς περικοπές από τις εκδόσεις Actes Sud. Πρόσφατα και παράλληλα προς την έκθεση κυκλοφόρησε η νέα γαλλική έκδοση με ενσωματωμένο και το τέταρτο ημερολόγιό του.
Η καριέρα του Βάσλαβ Νιζίνσκι ήταν ένα διαρκές παιχνίδι στα όρια της εκκεντρικότητας. Ως χορευτής άνοιξε τον δρόμο για τους διαδόχους του αναβαθμίζοντας τους ανδρικούς ρόλους. Ως χορογράφος μετακινήθηκε από την κυριαρχούσα ως τότε παράδοση του μπαλέτου προκειμένου να δημιουργήσει την πρώτη μοντέρνα χορογραφία. Στο τέλος, η σχιζοφρένεια «ταρακούνησε» το κέντρο της ύπαρξής του. Ο περισσότερος κόσμος ωστόσο διατήρησε στον νου του μια ρομαντική άποψη για τον Νιζίνσκι: αυτήν του θεϊκού χορευτή, η καριέρα του οποίου ωστόσο διακόπηκε στην ακμή της λόγω τρέλας.
Ο Βάσλαβ Νιζίνσκι γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1888 στο Κίεβο της Ουκρανίας, στη διάρκεια μιας περιοδείας των επίσης χορευτών γονιών του. Δέκα χρόνια αργότερα έγινε δεκτός στην Αυτοκρατορική Σχολή Χορού της Αγίας Πετρούπολης και αμέσως μετά την αποφοίτησή του, το 1907, προσελήφθη στο θέατρο Μαριίνσκι. Ηταν μικροκαμωμένος, ντροπαλός και εσωστρεφής, εν τούτοις το κοινό λάτρευε την απαράμιλλη τεχνική και τα «ουράνια» άλματά του. Καθώς κινούνταν στην υψηλή κοινωνία της πόλης, κάποια στιγμή στη διάρκεια μιας κοινωνικής εκδήλωσης γνώρισε τον Σέργιο Ντιαγκίλεφ και έγινε προστατευόμενός του. Από εκείνη τη στιγμή, ο Ντιαγκίλεφ παρακολουθούσε κάθε του κίνηση είτε επάνω είτε κάτω από τη σκηνή. Βεβαιωνόταν ότι ο Νιζίνσκι διάβαζε τα σωστά βιβλία, επισκεπτόταν μουσεία και αίθουσες τέχνης, παρακολουθούσε συναυλίες προκειμένου να βελτιώσει την κουλτούρα του. Στη διάρκεια των διακοπών του ο Νιζίνσκι ταξίδεψε με τον μέντορά του στο Παρίσι όπου χόρεψε τον πρωταγωνιστικό ρόλο στη «Συλφίδα» δίπλα στην Αννα Πάβλοβα το 1909. Συνέχισε να συμμετέχει στα Ρωσικά Μπαλέτα του Ντιαγκίλεφ και μετά, παρά το ότι η μυθική χορεύτρια είχε εγκαταλείψει το σχήμα επειδή θεωρούσε ότι ευνοούνταν περισσότερο οι άνδρες χορευτές. Παρά το ότι έκτοτε ο Νιζίνσκι χόρεψε με πολλές παρτενέρ συνδέθηκε ιδιαίτερα με την Ταμάρα Καρσάβινα.
Σύμφωνα με κάποιες ιστορίες χορού, ο Νιζίνσκι χόρεψε με την περίφημη Ιζαντόρα Ντάνκαν στο Παρίσι και επηρεάστηκε από αυτήν τόσο ως χορευτής όσο και ως χορογράφος. Οι δημιουργίες του συχνά ήρθαν σε διάσταση με την κλασική παιδεία του. Το 1913, τα Ρωσικά Μπαλέτα περιόδευσαν στη Νότια Αμερική. Επρόκειτο για μια περιοδεία την οποία δεν ακολούθησε ο Ντιαγκίλεφ εξαιτίας του φόβου του για τα υπερατλαντικά ταξίδια. Μακριά από την επιτήρηση του μέντορά του, ο Νιζίνσκι ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε μια ουγγαρέζα χορεύτρια, τη Ρομόλα ντε Πούλτσκι. Ο γάμος τους έγινε στο Μπουένος Αϊρες. Μόλις το σχήμα επέστρεψε στην Ευρώπη, ο Ντιαγκίλεφ, σε μια έκρηξη ζήλιας, τους απέλυσε και τους δύο.
Στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ο Νιζίνσκι, ρώσος πολίτης, εγκαταστάθηκε στην Ουγγαρία. Ο Ντιαγκίλεφ κατάφερε να τον πείσει να λάβει μέρος σε μια νέα περιοδεία του σχήματός του στη Βόρεια Αμερική αυτή τη φορά, όπου ο Νιζίνσκι χορογράφησε και ερμήνευσε τον πρωταγωνιστικό ρόλο στον Till Eulenspiegel. Τα σημάδια της παράνοιάς του ωστόσο άρχισαν να γίνονται αντιληπτά. Φοβόταν τους άλλους χορευτές και παρουσίαζε διάφορες εμμονές. Ο Νιζίνσκι έζησε πολλά χρόνια σε διάφορα ψυχιατρεία. Το 1947 μετακόμισε στο Λονδίνο όπου η αγαπημένη του σύζυγος τον φρόντισε ως τον θάνατό του το 1950. Ο συνδυασμός της δεξιοτεχνίας του με την υποκριτική του δεινότητα και το εν γένει ύφος του τον «κατέγραψαν» ως τον διασημότερο άνδρα χορευτή του 20ού αιώνα.
Πηγή: TO BHMA