«Δεν υπάρχει λέξη που να έχει πάρει μεγαλύτερο αριθμό διαφορετικών νοημάτων από την ελευθερία».
Η θέση αυτή αποτελεί μια επισήμανση του Μοντεσκιέ από την περίοδο του Διαφωτισμού. Όλα τα δημοκρατικά αλλά και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα επικαλούνται την Ελευθερία ως την απόλυτη ανθρώπινη και κοινωνική αξία. Οι σημασιολογικές αποχρώσεις της ελευθερίας είναι πάμπολλες και προσδιορίζονται κάθε φορά από τις πολιτικές σκοπιμότητες, τις κοινωνικές διεργασίες, τις οικονομικές σχολές, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις φιλοσοφικές σχολές. Από το αρχαιοελληνικό «φύσις ουδένα δούλον πεποίηκεν, Θεός πάντας ελευθέρους αφήκε» (Αλκιδάμας), τη διακήρυξη του Ρουσσώ «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού βρίσκεται αλυσοδεμένος», το «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι» (άρθρο 1, Διακήρυξη των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων) φθάσαμε στο σύνθημα του Υπουργείου Αλήθειας: «Ο πόλεμος είναι ειρήνη/ Η ελευθερία είναι σκλαβιά/ Η άγνοια είναι δύναμη» (Όργουελ, 1984).
Πολλοί είναι εκείνοι που ορίζουν την ελευθερία σε σχέση με τα αντίθετά της και με όσα στοιχεία (γεγονότα, θεσμοί, αντικειμενική πραγματικότητα) την αναιρούν. Άλλοι προβάλλουν ως αναιρετικό στοιχείο της ελευθερίας την «αναγκαιότητα» (σε όλες τις αποχρώσεις της – φυσική, κοινωνική). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι φυσικοί – συμπαντικοί νόμοι, οι γονιδιακές εξαρτήσεις και οι κοινωνικές δεσμεύσεις. Όλα αυτά συνθέτουν ένα πλέγμα εξαρτήσεων που ακυρώνουν τα βάθρα της πραγματικής ανθρώπινης ελευθερίας. Άλλοι ορίζουν την ελευθερία ως μια αντίθεση – άρνηση της δουλείας και του εξαναγκασμού. Στην ομάδα αυτή ανήκουν όλοι εκείνοι οι παράγοντες που πηγάζουν από καταπιεστικά καθεστώτα, από θεοκρατικά συστήματα διακυβέρνησης κι από κοινωνικές επιταγές που περιχαρακώνουν σε στενά πλαίσια την ελευθερία του ατόμου, που αναζητά τρόπους αντίστασης και απόδρασης. Οι παράγοντες – εξαναγκασμοί αυτοί αρνούνται το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού και εξοβελίζουν κάθε στοιχείο της «ιδιωτικής σφαίρας» και της ατομικότητας.
Υπάρχουν κι εκείνοι, όμως, που ορίζουν την ελευθερία ως μια εσωτερική και πνευματική κατάσταση. Αυτή η ελευθερία ανάγεται στη σφαίρα της εσωτερικότητας και εκδηλώνεται όχι ως ανεξαρτησία από κάτι εξωγενές – εξωτερικό εμπόδιο αλλά ως αυτονομία και ικανότητα αυτοπροσδιορισμού. Η υπέρβαση του κομφορμισμού, της αλλοτρίωσης, της ματαιοδοξίας και η αποδέσμευση από την ανάγκη αποδοχής – επιβεβαίωσης από τους άλλους (κοινή γνώμη). Ο Στούαρτ Μιλ θεωρεί πως η ελευθερία απειλείται συνεχώς από την ενυπάρχουσα στα άτομα τάση να συμμορφωθεί στις επιταγές της κοινής γνώμης, που λειτουργούν ως «μηχανές ηθικής καταπίεσης». Το αυθεντικό Εγώ εξεγείρεται και αντιστέκεται στην «τρομοκρατία» της κοινής γνώμης υπερασπίζοντας την ατομικότητά του. Γιατί ό,τι συνθλίβει την ατομικότητα, είναι δεσποτισμός – με όποιο όνομα κι αν εμφανίζεται.
Ένας άλλος προβληματισμός που αναπτύσσεται είναι αυτός που κινείται στην εξουσία των αναγκών εις βάρος της ελευθερίας του ανθρώπου ως πολυδιάστατης οντότητας. Η καθημερινή εμπειρία επιβεβαιώνει τη θέση πως οι ανάγκες του ανθρώπου – ιδιαίτερα οι υλικές- δεσμεύουν την ελευθερία του και τον βυθίζουν σε μια νέα μορφή δουλείας. Οι υλικές ανάγκες συνοδεύουν τον άνθρωπο από τα πρώτα βήματά του στον πλανήτη. Αυτές οριοθετούσαν την ύπαρξή του, νοηματοδοτούσαν τη ζωή του, διαμόρφωναν τη συμπεριφορά του και γενικά καθόριζαν την πορεία του στο πέρασμα του χρόνου. Φαίνεται, όμως, πως και σήμερα η εικόνα δεν άλλαξε και πολύ, παρόλο που η τεχνολογία παρέχει πλήθος δυνατοτήτων για ικανοποίηση αρκετών αναγκών. Η σύγχρονη καταναλωτική βουλιμία παραμερίζοντας τις πνευματικές και ηθικές αξίες έδωσε προτεραιότητα και αποκλειστικότητα στις υλικές αξίες. Αυτές με τη σειρά τους γεννούν και διογκώνουν τις υλικές ανάγκες, που καθημερινά πολλαπλασιάζονται.
Η ύπαρξη, όμως, οποιασδήποτε ανάγκης έρχεται σε αντίθεση με την έννοια της ελευθερίας, αφού ανάγκη σημαίνει αιχμαλωσία κα υποταγή του ανθρώπου σε δύναμη που δεν μπορεί να ελέγξει. Αντίθετα, η ελευθερία προϋποθέτει την απαλλαγή κι αποδέσμευση από ανάγκες και πάθη. Στο βαθμό, λοιπόν, που οι ανάγκες του ανθρώπου δημιουργούν ή και τροφοδοτούν το αίσθημα της στέρησης και του ανικανοποίητου, τότε εύκολα αποδεχόμαστε το κύρος της άποψης που οι ανάγκες αναιρούν την ελευθερία του ανθρώπου. Θα αποτελούσε ασυγχώρητη εθελοτυφλία κι αυταπάτη αν νομίζαμε πως ο άνθρωπος υπάρχει και ζει ανεξάρτητα από την «αιτιολογική αλληλουχία» των αναγκών.
Στην παραπάνω θέση (ανάγκες vs ελευθερία) αντιπαρατίθεται η άποψη που επιχειρηματολογεί υπέρ του θετικού ρόλου των αναγκών στην κατάκτηση της ελευθερίας. Οι ανάγκες – σύμφωνα με την αιρετική αυτή άποψη- αποτελούν αναμφισβήτητα τον κύριο παράγοντα που ενεργοποιεί τον εσωτερικό κόσμο για την ικανοποίησή τους. Η ευρηματικότητα, η πρωτοβουλία, η θέληση, η υπομονή, η αντοχή και πολλές άλλες ψυχικές και πνευματικές αρετές καλλιεργούνται μέσα από την προσπάθεια του ανθρώπου να ικανοποιήσεις τις ανάγκες του. Αυτή, δε, η προσπάθεια έχει ως αποτέλεσμα και την υπέρβαση ή έλεγχο πολλών αδύνατων πτυχών της φύσης του και ως ένα σημείο την πλήρη αποδέσμευση απ’ αυτές. Ο άνθρωπος, δηλαδή, τότε και μόνο θεωρείται ελεύθερος, όταν κατορθώνει να περιορίσει στο ελάχιστο το ρόλο των αδυναμιών της φύσης του και να ενεργοποιεί – εξωτερικεύει όλες τις θετικές πτυχές – αρετές του.
Εξάλλου ο ίδιος ο πολιτισμός φαίνεται να είναι αποτέλεσμα – προϊόν της προσπάθειας και του αγώνα του ανθρώπου για ικανοποίηση πρωτίστως των βιολογικών του αναγκών και γενικότερα των αναγκών που έχουν σχέση και με τις άλλες συνιστώσες της φύσης του. Ο άνθρωπος μέσα στον παράδεισο δεν ήταν ελεύθερος, γιατί δεν υπήρχαν ανάγκες ή επειδή τις ανάγκες του, ως βιολογικού όντος, τις ικανοποιούσε η φύση (Θεός). Η έκπτωση του ανθρώπου από τον παράδεισο σήμανε και τη συνειδητοποίηση ότι η μελλοντική του πορεία θα καθοριζόταν από τον ασφυκτικό κλοιό των αναγκών και κατ’ ακολουθία από τον τρόπο και το μέγεθος αποδέσμευσής του απ’ αυτές. Ο αγώνας του ανθρώπου έκτοτε ήταν ένας αγώνας με εμπόδια και «ιδρώτα» για ικανοποίηση εκείνων των αναγκών που είχαν άμεση σχέση με τους βασικούς όρους της ύπαρξής του. Ικανοποιώντας τις ανάγκες δημιούργησε ταυτόχρονα πολιτισμό, εξασφαλίζοντας έτσι τις προϋποθέσεις για μια πραγματική ελευθερία. Κι αυτό γιατί όσο δεν υπήρχαν ανάγκες, ο άνθρωπος ήταν καθηλωμένος σε μια πρωτόγονη κατάσταση, όπου επικρατούσε η ελευθερία των ενστίκτων. Οι ανάγκες που εμφανίστηκαν στην ιστορική πορεία του ανθρώπου λειτούργησαν ως πυροκροτητές της δράσης και με αυτήν την έννοια το άτομο μετασχηματίζεται σε υποκείμενο της ιστορίας, άρα και σε ελεύθερο και αυτεξούσιο όν. «Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος ξεχωρίζει από το ζώο όταν επιχειρεί να παράγει ο ίδιος τα μέσα επιβίωσής του. Η παραγωγή αυτή δεν εξαρτάται μόνο από τη φύση αλλά επίσης και από τα συγκεκριμένα μέσα παραγωγής. Επενεργώντας πάνω στην υπό διαμόρφωση ύλη, ο άνθρωπος διαμορφώνεται ο ίδιος: η παραγωγή και οι τρόποι παραγωγής επιφέρουν ένα ανταποδοτικό αποτέλεσμα στον παραγωγό. Έτσι, διαμορφώνεται ένας δεσμός ανάμεσα στην παραγωγή, την κοινωνική δομή και το πολιτικό σύστημα» (Frederic Laupies “Η ελευθερία”). Οι ανάγκες, λοιπόν, και η ικανοποίησή τους ανέδειξαν τη δύναμη – θέληση του ανθρώπου για αυτοκυριαρχία και ελευθερία. Η υπέρβαση των αναγκών – αναγκαιότητας οδηγεί στη βίωση της ελευθερίας ως του απόλυτου αγαθού
«Το αληθινό βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει εκεί που σταματά η αναγκαιότητα» (Μαρξ).
Όλα τα παραπάνω (οι διαφορετικές θεωρήσεις για τη σχέση Ανάγκης και Ελευθερίας) καθιστά αναγκαία μια άλλη πτυχή της ελευθερίας που συνιστά και τη βαθύτερη ουσία της την ανοχή και το σεβασμό της ακεραιότητας του ατόμου, της ετερότητας και του πλουραλισμού αλλά και της ικανότητας να ζούμε ειρηνικά με τη «διαφωνία» χωρίς να στιγματίζουμε τα υποκείμενα αυτής. Τότε η ελευθερία θα αποκτήσει και ηθική αξία.
Γιατί «η προάσπιση της ελευθερίας ως μορφής του ανθρώπου πρέπει να είναι ασυνθηκολόγητη˙ όμως η χρήση της δεν μπορεί να είναι απολυτοποιημένη» (Frederic Laupies).
Ηλίας Γιαννακόπουλος
Φιλόλογος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου