«ή ρ’ αύτις πολεμόν τε κακόν και φύλοπιν αινήν/ όρσομεν, ή φιλότητα μετ’ αμφοτέροισι βάλωμεν».(Ιλιάδα, Δ, 15-16)
Ο Όμηρος καταγράφει τον προβληματισμό των θεών για το εάν θα έπρεπε να ενσπείρουν τον πόλεμο ή τη φιλία μεταξύ Ελλήνων και Τρώων (*βάλωμεν).
«αλλ’ ου τις εδυνήσατε ποιμένα λαών/ ουτάσαι ουδέ βαλείν»/ «χώσατο δ’ Έκτωρ,/ όττι ρα οι βέλος ωκύ ετώσιον έκφυγε χειρός».(Ιλιάδα)
Ο αγαπημένος ήρωας του Ομήρου αλλά και των θεών, ο Έκτωρ, εμφανίζεται να είναι άτρωτος (ουδέ βαλείν) από τους εχρθούς του, ενώ από την άλλη πλευρά περιγράφεται ως θυμωμένος διότι το ταχύ βέλος του έφυγε ματαίως από το χέρι του (βέλος).
Το αρχαιοπρεπές ρήμα βάλλω(βάλλομαι) στον Όμηρο αλλά και στους άλλους συγγραφείς ανευρίσκεται με την έννοια του χτυπώ ή επιτίθεμαι ή πλήττω. Στη νεοελληνική γλώσσα και στην καθημερινή μας επικοινωνία χρησιμοποιείται μεταφορικά, όπως: διαβάλλω – συκοφαντώ ή κατηγορώ κάποιον, καταφέρομαι εναντίον κάποιου, φραστικά – με λόγια, όπως: Ο πρωθυπουργός βάλλεται πανταχόθεν για την οικονομική του πολιτική.
Ωστόσο τα παράγωγά του εμπλουτίζουν τον λόγον μας, είτε με την κυριολεκτική είτε με την μεταφορική τους σημασία…
«Το περιβάλλον του πρωθυπουργού διέψευσε τις πληροφορίες για επικείμενο ανασχηματισμό. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος θεωρεί υπερβολικές τις αιτιάσεις της αντιπολίτευσης για καθυστέρηση του κυβερνητικού έργου. Τα βέλη όμως της κριτικής πλήττουν και τον ίδιο τον πρωθυπουργό και τον κατηγορούν για αθέτηση υποσχέσεων και αναβλητικότητα στη λήψη σκληρών μέτρων για την οικονομία».
Το ρήμα *βάλλω εμφανίζεται με τα εξής θέματα στις παράγωγες λέξεις: α. θ. *βαλ-(βάλλω, βαλτός…), β. θ. *βολ-(βολή…), γ. θ. *βελ-(βέβληκα, βέλος…) και δ. θ. *βλη-(βέβλημαι, βλήμα…). Τα δύο –λλ εμφανίζονται μόνο στον Ενεστώτα (βαλ-j-ω) και στον Παρατατικό (έβαλλον). Οι παράγωγες λέξεις έχουν στο θέμα τους μόνο ένα *λ.
Οι εξακολουθητικοί, δηλαδή, χρόνοι (Ενεστώτας, Παρατατικός, διαρκής Μέλλοντας) γράφονται με δύο *λ, ενώ οι στιγμιαίοι (Αόριστος, Παρακείμενος…) με ένα *λ.
Από το θέμα *βαλ- προέρχονται πολλά σύνθετα του βάλλω: α.«Ο κατήγορος κακώς με διέβαλε στους φίλους μου», β.«Ο πρόεδρος του δικαστηρίου ανέβαλε την εκδίκαση της υπόθεσης», γ.«Οι υποψήφιοι καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες για την εισαγωγή τους στα Α.Ε.Ι.», δ.«Ο υπεύθυνος της γιορτής μετέβαλε το αρχικό πρόγραμμα λόγω τεχνικών δυσκολιών», ε.«Ο πρωθυπουργός περιβάλλει με εμπιστοσύνη τον διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος», στ.«Ο διευθυντής του Ο.Π.Α.Π. υπέβαλε την παραίτησή του στον αρμόδιο υπουργό», ζ.«Ο πρόεδρος του δικαστηρίου απέβαλε από την αίθουσα τους φωνασκούντες πολίτες – ακροατές της δίκης».
Από το θέμα *βολ-προέρχονται οι λέξεις: βολή, βόλι, προβολή, αμφιβολία, έμβολο, εμβόλιο, υπερβολικός, βολίδα. α.«Οι άδικες βολές δεν αγγίζουν την ηθική του δημάρχου», β.«Η προβολή άσεμνων ταινιών απαγορεύεται με ειδικό νόμο», γ.«Η αμφιβολία αποτελεί τον κινητήριο μοχλό του πολιτισμού», δ.«Ο τρίτος κόσμος έχει ανάγκη από παιδικά εμβόλια», ε.«Το έμβολο της μηχανής υπέστη βλάβη ανεπανόρθωτη».
Από το θέμα *βελ- παράγονται οι λέξεις: βέλος, εμβέλεια. α.«Η ομάδα μας δέχτηκε τα πάρθια (απροσδόκητα) βέλη των αντιπάλων», β.«Η εμβέλεια του σταθμού μας είναι μικρή», γ.«Το βεληνεκές του συγκεκριμένου όπλου είναι μικόρ», δ.«δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια…».
Από το θέμα *βλη-προέρχονται οι λέξεις: βλήμα, μεταβλητός–τητα, υποβλητικός, αμετάβλητος, διαβλητός, απόβλητος. α.«Η περιοχή επλήγη από βλήματα όλμου», β.«Η μεταβλητότητα της κατάστασης εμπνέει ανησυχία στους οικονομικούς κύκλους», γ.«Η επιβλητική παρουσία του επιστήμονα δημιούργησε ένα κλίμα ευφορίας στο συνέδριο», δ.«Ο υπουργός θεώρησε διαβλητές τις διαδικασίες του διαγωνισμού και τον ακύρωσε», ε.«Τα πυρηνικά απόβλητα είναι επικίνδυνα για την υγεία των ανθρώπων».
Ο λόγος μας είναι, επίσης, εμπλουτισμένος από φράσεις του ρήματος βάλλω: α.«Τα έβαλε μαζί μου», β.«Εξ οικείων τα βέλη», γ.«Επιτέλους έβαλε μυαλό», δ. «Άφησέ τον, έχει βλήμα στο μυαλό», ε.«Να προσέχεις ό,τι σου λέω και να τα βάλεις καλά στο νου σου», στ.«Αυτός τελικά αποδείχτηκε βαλτός…», ζ.«Η Ε.Π.Ο. όρισε την 20η Ιανουαρίου ως εμβόλιμη αγωνιστική».
«Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω»
Η εμβληματική αυτή φράση ανήκει στον Ιησού με την οποία κατήγγειλε την υποκρισία των Γραμματέων και Φαρισαίων. Η χριστιανική αυτή ρήση υπόρρητα διδάσκει την αυτοκριτική και τη συλλογική μας ευθύνη.
Το Πάρθιον βέλος
«Τι περιμένει κανείς από τέρατα, τέρατα! Έφευγε ρίπτων το Πάρθιον βέλος του ο νυκτόβιος τραγουδιστής».
Κάπως έτσι ο Παπαδιαμάντης στο έργο του «Θεοπόντι» αναφέρεται στο Πάρθιον βέλος υπονοώντας το απροσδόκητο, αιφνιδιαστικό και μη αναμενόμενο χτύπημα. Η φράση παραπέμπει στην ιδιότυπη πολεμική τακτική των Πάρθων. (Διάβαζε σχετικά το άρθρο «Το πόθεν των λέξεων», blog ΙΔΕΟπολις)
Απόλλων: Εκηβόλος και Ιοβόλος
Οι αρχαίοι ονόμαζαν τον θεό Απόλλωνα με τα παραπάνω επίθετα επειδή θεωρούσαν ότι αυτός ρίχνει μακριά τα δηλητηριώδη βέλη του: «στέμματ’ έχων εν χερσίν εκηβόλου Απόλλωνος»// «τισειαν Δαναοί εμά δάκρυα σοίσι βέλεσσιν»// «μετά δε ιόν εηκε»// «αυτάρ έπειτ’ αυτοίσι βέλος εχεπευκές εφιείς βαλλ’», (Ιλιάδα). Σε αυτούς τους στίχους κυριαρχεί η οργή και η δύναμη του Απόλλωνα που εκφράζεται με τους διάφορους τύπους του *βάλλω(εκηβόλου, βέλεσιν, βέλος, βαλλ’).
Ο Οιδίποδας «τυφλωμένος» από την μοίρα του δεν βρίσκει κανένα «στοιχείο» (σύμβολον) που να τον ενοχοποιεί για την πατροκτονία μέχρι να οδηγηθεί στην αυτοτύφλωσή του: «μη έχων τι σύμβολον».
Το σύμβολον
Η έννοια του συμβόλου (συν+βάλλω) ποικίλλει. Έχουμε: «το Σύμβολον της Πίστεως/ Η σημαία μας είναι το σύμβολο της ελευθερίας». Ο οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν είπε για το Ευρώ: «Το Ευρώ είναι ο θρίαμβος ενός συμβόλου έναντι της ουσίας» υπονοώντας πως το ευρωπαϊκό νόμισμα θα κάνει την ευρωπαϊκή ενοποίηση μη αναστρέψιμη.
* Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου