«Τι τε χρη ταύτα λέγεσθαι;».(Ιλ., Ν 275)
Κάθε προσπάθεια να καταγραφούν τα πολλαπλά επίπεδα των σημασιών του ρήματος «λέγω» και των παραγώγων του (ουσιαστικά, επίθετα…) θα κατέληγε σε μία ατέρμονη αναζήτηση παραδειγμάτων από τον προφορικό και γραπτό λόγο. Λέξεις που δεν υποψιαζόμαστε πως το ριζικό τους σύστημα βρίσκεται στη ρίζα *λεγ, όπως: λέχος, λόχος, έπος, ρήμα, λέκτορας, απόρρητο, άλογον, συνέπεια… μας ξαφνιάζουν με την ετυμολογία τους.
Οι πρωτογενείς σημασίες του λέγω είναι τρεις: α. αποκοιμίζω, πλαγιάζω, βάλλω κάποιον να κοιμηθεί (θέμα, λεχ-λέχος, λόχος, λέκτρον), β. τακτοποιώ, συλλέγω και γ. ομιλώ, αφηγούμαι, διακηρύσσω (θέμα, λέγ-). Η σημασία γ(ομιλώ…) κυριαρχεί στο νεοελληνικό λόγο και υπάρχει ένα πλήθος λέξεων που προέρχονται από τα τρία θέματα (λεγ-, ρη-, επ-).
Από το θέμα *λεγ- προέρχονται οι λέξεις: Λόγος, λέξη και όλα τα σύνθετά τους, (όπως λεξικό, λεξιπενία, δυσλεξία, λογική, διάλογος, λογιστής, λογοτέχνης, λογοδοσία, λογομαχία).
Τα παραδείγματα είναι πολλά και αναδεικνύουν το ευρύτατο γλωσσικό πεδίο χρήσης και εφαρμογής όλων των λέξεων που παράγονται από το θέμα λεγ-. «Ο λόγος του μάγεψε το ακροατήριο», «Και ο Λόγος σαρξ εγένετο», «οι λέξεις είναι φορείς νοημάτων», «πολλοί είναι εκείνοι που καταλογίζουν ευθύνες στην εικόνα για το φαινόμενο της λεξιπενίας», «Η δυσλεξία έχει επιπτώσεις στη μάθηση», «Ο διάλογος αποτελεί βασικό πυλώνα της δημοκρατίας», «Οι συζητητές οδηγήθηκαν σε μία επικίνδυνη λογομαχία».
«μύθων τε ρητήρ έργων τε πρηκτήρ».(Ιλ. Ι. 443)
Από το θέμα ρη- (ρηθήσομαι, ερρήθην) παράγονται οι λέξεις: ρήμα, ρήτρα, άρρητος, ρήτορας, ρητό, ρητός, επίρρημα. «Τα μεταβατικά ρήματα λαμβάνουν αντικείμενο», «όλα έγιναν σύμφωνα με τα θεϊκά ρήματα» (θεϊκά λόγια), «Η συμφωνία προβλέπει ποινική ρήτρα στην περίπτωση που δεν αποδοθεί το έργο στις καθορισμένες ημερομηνίες», «ο υπουργός δήλωσε ρητά πως δεν αλλάζει η εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης» (απερίφραστα), «εικώνειμί της αρρήτου δόξης σου…» (ανείπωτης…), «Ο Δημοσθένης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ρήτορες της αρχαιότητας», «Στα αρχαία ρητά είναι ενσωματωμένη η αρχαιελληνική σοφία» (γνωμικά…).
«Ει μεν σοι υπάρχει φύσει ρητορικώ είναι, έσει ρήτωρ ελλόγιμος∙ προσλαβών επιστήμην τε και μελέτην»
(Αν διαθέτεις φυσική ευγλωττία, θα γίνεις αξιόλογος ρήτορας, προσθέτοντας σ’ αυτήν γνώση και άσκηση, Πλάτ. Φαίδρος, 269d)
Τέλος, από το θέμα *επ- (είπον, ειπόμην) παράγονται οι λέξεις: έπος, επικός. Η λέξη έπος χρησιμοποιείται με διαφορετικές σημασίες: «έπεα πτερόεντα» (λόγια του αέρα), «αμ’ έπος, αμ’ έργον» (μόλις το είπε το έκανε), «συνελόντι δ’ ειπείν» (για να μιλήσουμε σύντομα), «Η σφαγή των νηπίων αποδίδεται στον Ηρώδη» [βρέφη, μωρά νήπιον<νη (αρνητικό μόριο) + έπος (λόγος)], «Τα έπη του Ομήρου ενέπνευσαν πολλούς ποιητές» (μεγάλα σε έκταση ποιήματα), «Το έπος των Ελλήνων στα Αλβανικά βουνά κατά το 1940 προκάλεσε το θαυμασμό των Ευρωπαίων» (ηρωική πράξη).
«Ως έπος ειπείν».(για να το πούμε έτσι)
Στο πλήθος δε, των σημασιών της έννοιας Λόγος μπορούν να ξεχωρίσουν οι παρακάτω: «Εκδόθηκαν σε βιβλίο όλοι οι λόγοι του Ελ. Βενιζέλου» (ομιλίες), «ο διευθυντής εξέθεσε τους λόγους για τα σκληρά μέτρα που έλαβε» (αιτίες), «δεν θα το έκανα αυτό επ’ ουδενί λόγω» (καθόλου), «ο λόγος αποτελεί την πηγή κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς» (σκέψη) και «ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ Ο ΛΟΓΟΣ…» (ο Θεός).
Η κυριαρχία, λοιπόν, του λέγω και των παραγώγων του στον λόγο μας αισθητοποιεί τη δύναμη του λόγου τόσο στις διαπροσωπικές μας σχέσεις όσο και στις κοινωνικές ή στην λειτουργία της δημοκρατίας. Η δύναμη των λέξεων είναι καταφανής στην πειθώ με την επικουρία των επιχειρημάτων και των συλλογισμών. Γι’ αυτό και στην αρχαία Αθήνα λειτουργούσαν ως επαγγελματίες οι λογογράφοι και ρητοροδιδάσκαλοι. Η πολιτική επιβίωση και ανέλιξη ενός Αθηναίου ήταν συνάρτηση της ευγλωττίας του. Οι σοφιστές ήταν οι βασικοί εκπρόσωποι της τέχνης του λόγου.
«Και τον ήττω λόγον κρείττω ποιείν… το Πρωταγόρου επάγγελμα»
(Ο Πρωταγόρας υποσχόταν ότι μπορεί να καταστήσει πειστικό ένα ασθενές επιχείρημα, Αριστοτ. Ρητορ. 1402a)
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που δεσπόζουν στην επικοινωνία μας λέξεις παράγωγες του λέγω, αφού ο λόγος με όλες τις σημασιολογικές του αποχρώσεις υπάρχει και ενοικεί σε όλες τις πνευματικές, κοινωνικές και ηθικές μας δραστηριότητες. Η ορθοέπεια και η γλωσσική καλλιέπεια διαχρονικά θεωρούνται αρετές σε έναν άνθρωπο. Εξάλλου είναι πλεονέκτημα σε έναν άνθρωπο να υποστηρίζει και να θεμελιώνει τις απόψεις του διαρρήδην, χωρίς περιστροφές και υπεκφυγές. Να λέμε την γνώμη μας ρητά… χωρίς να κρύβουμε ή να μασάμε λόγια.
Ακόμη και στα μαθηματικά που κυριαρχούν τα σημεία και οι αριθμοί υπάρχει ο διαχωρισμός σε ρητούς και άρρητους. Στις συμφωνίες υπάρχει ειδική ρήτρα σε περίπτωση που κάποιος παραβιάσει κάποιους όρους της. Εξάλλου πολλοί φιλόλογοι συμβουλεύουν τους μαθητές τους να τελειώνουν την έκθεσή τους με κάποιο ηχηρό ρητό.
Τη σχέση λόγων και πράξεων τόνισε εμφαντικά ο Κ. Καραμανλής με το παροιμιώδες «Στην πολιτική υπάρχουν πράγματα που λέγονται αλλά δεν γίνονται και πράγματα που γίνονται αλλά δεν λέγονται». Παντού, λοιπόν, λόγια, λέξεις, ρήματα και έπη. Γι’ αυτό ο Πλάτωνας πλέκοντας το εγκώμιο της Αθήνας διαπίστωνε την παρουσία των «ειδικών» της λέξης και του λόγου (ρήτορες, λογογράφοι και ρητοροδιδάσκαλοι).
«Αθήναζε… ου της Ελλάδος πλείστη εστίν εξουσία του λέγειν»
(Στην Αθήνα, όπου υπήρχε η περισσότερη – μεγαλύτερη εξουσία του λόγου από όλη την Ελλάδα)
* Στη στήλη αυτή ¨ΓΛΩΣΣΟδρόμιον" θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.
