ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Το Πάρθιον βέλος και ο Εκηβόλος Απόλλων. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «ή ρ’ αύτις πολεμόν τε κακόν και φύλοπιν αινήν/ όρσομεν, ή φιλότητα μετ’ αμφοτέροισι βάλωμεν».(Ιλιάδα, Δ, 15-16)

Ο Όμηρος καταγράφει τον προβληματισμό των θεών για το εάν θα έπρεπε να ενσπείρουν τον πόλεμο ή τη φιλία μεταξύ Ελλήνων και Τρώων (*βάλωμεν).

«αλλ’ ου τις εδυνήσατε ποιμένα λαών/ ουτάσαι ουδέ βαλείν»/ «χώσατο δ’ Έκτωρ,/ όττι ρα οι βέλος ωκύ ετώσιον έκφυγε χειρός».(Ιλιάδα)

Ο αγαπημένος ήρωας του Ομήρου αλλά και των θεών, ο Έκτωρ, εμφανίζεται να είναι άτρωτος (ουδέ βαλείν) από τους εχρθούς του, ενώ από την άλλη πλευρά περιγράφεται ως θυμωμένος διότι το ταχύ βέλος του έφυγε ματαίως από το χέρι του (βέλος).

Το αρχαιοπρεπές ρήμα βάλλω(βάλλομαι) στον Όμηρο αλλά και στους άλλους συγγραφείς ανευρίσκεται με την έννοια του χτυπώ ή επιτίθεμαι ή πλήττω. Στη νεοελληνική γλώσσα και στην καθημερινή μας επικοινωνία χρησιμοποιείται μεταφορικά, όπως: διαβάλλω – συκοφαντώ ή κατηγορώ κάποιον, καταφέρομαι εναντίον κάποιου, φραστικά – με λόγια, όπως: Ο πρωθυπουργός βάλλεται πανταχόθεν για την οικονομική του πολιτική.

Ωστόσο τα παράγωγά του εμπλουτίζουν τον λόγον μας, είτε με την κυριολεκτική είτε με την μεταφορική τους σημασία…

«Το περιβάλλον του πρωθυπουργού διέψευσε τις πληροφορίες για επικείμενο ανασχηματισμό. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος θεωρεί υπερβολικές τις αιτιάσεις της αντιπολίτευσης για καθυστέρηση του κυβερνητικού έργου. Τα βέλη όμως της κριτικής πλήττουν και τον ίδιο τον πρωθυπουργό και τον κατηγορούν για αθέτηση υποσχέσεων και αναβλητικότητα στη λήψη σκληρών μέτρων για την οικονομία».

 Το ρήμα *βάλλω εμφανίζεται με τα εξής θέματα στις παράγωγες λέξεις: α. θ. *βαλ-(βάλλω, βαλτός…), β. θ. *βολ-(βολή…), γ. θ. *βελ-(βέβληκα, βέλος…) και δ. θ. *βλη-(βέβλημαι, βλήμα…). Τα δύο –λλ εμφανίζονται μόνο στον Ενεστώτα (βαλ-j-ω) και στον Παρατατικό (έβαλλον). Οι παράγωγες λέξεις έχουν στο θέμα τους μόνο ένα *λ.

Οι εξακολουθητικοί, δηλαδή, χρόνοι (Ενεστώτας, Παρατατικός, διαρκής Μέλλοντας) γράφονται με δύο *λ, ενώ οι στιγμιαίοι (Αόριστος, Παρακείμενος…) με ένα *λ.

Από το θέμα *βαλ- προέρχονται πολλά σύνθετα του βάλλω: α.«Ο κατήγορος κακώς με διέβαλε στους φίλους μου», β.«Ο πρόεδρος του δικαστηρίου ανέβαλε την εκδίκαση της υπόθεσης», γ.«Οι υποψήφιοι καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες για την εισαγωγή τους στα Α.Ε.Ι.», δ.«Ο υπεύθυνος της γιορτής μετέβαλε το αρχικό πρόγραμμα λόγω τεχνικών δυσκολιών», ε.«Ο πρωθυπουργός περιβάλλει με εμπιστοσύνη τον διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος», στ.«Ο διευθυντής του Ο.Π.Α.Π. υπέβαλε την παραίτησή του στον αρμόδιο υπουργό», ζ.«Ο πρόεδρος του δικαστηρίου απέβαλε από την αίθουσα τους φωνασκούντες πολίτες – ακροατές της δίκης».

Από το θέμα *βολ-προέρχονται οι λέξεις: βολή, βόλι, προβολή, αμφιβολία, έμβολο, εμβόλιο, υπερβολικός, βολίδα. α.«Οι άδικες βολές δεν αγγίζουν την ηθική του δημάρχου», β.«Η προβολή άσεμνων ταινιών απαγορεύεται με ειδικό νόμο», γ.«Η αμφιβολία αποτελεί τον κινητήριο μοχλό του πολιτισμού», δ.«Ο τρίτος κόσμος έχει ανάγκη από παιδικά εμβόλια», ε.«Το έμβολο της μηχανής υπέστη βλάβη ανεπανόρθωτη».

Από το θέμα *βελ- παράγονται οι λέξεις: βέλος, εμβέλεια. α.«Η ομάδα μας δέχτηκε τα πάρθια (απροσδόκητα) βέλη των αντιπάλων», β.«Η εμβέλεια του σταθμού μας είναι μικρή», γ.«Το βεληνεκές του συγκεκριμένου όπλου είναι μικόρ», δ.«δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια…».

 Από το θέμα *βλη-προέρχονται οι λέξεις: βλήμα, μεταβλητός–τητα, υποβλητικός, αμετάβλητος, διαβλητός, απόβλητος. α.«Η περιοχή επλήγη από βλήματα όλμου», β.«Η μεταβλητότητα της κατάστασης εμπνέει ανησυχία στους οικονομικούς κύκλους», γ.«Η επιβλητική παρουσία του επιστήμονα δημιούργησε ένα κλίμα ευφορίας στο συνέδριο», δ.«Ο υπουργός θεώρησε διαβλητές τις διαδικασίες του διαγωνισμού και τον ακύρωσε», ε.«Τα πυρηνικά απόβλητα είναι επικίνδυνα για την υγεία των ανθρώπων».

 Ο λόγος μας είναι, επίσης, εμπλουτισμένος από φράσεις του ρήματος βάλλω: α.«Τα έβαλε μαζί μου», β.«Εξ οικείων τα βέλη», γ.«Επιτέλους έβαλε μυαλό», δ. «Άφησέ τον, έχει βλήμα στο μυαλό», ε.«Να προσέχεις ό,τι σου λέω και να τα βάλεις καλά στο νου σου», στ.«Αυτός τελικά αποδείχτηκε βαλτός…», ζ.«Η Ε.Π.Ο. όρισε την 20η Ιανουαρίου ως εμβόλιμη αγωνιστική».

«Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω»

Η εμβληματική αυτή φράση ανήκει στον Ιησού με την οποία κατήγγειλε την υποκρισία των Γραμματέων και Φαρισαίων. Η χριστιανική αυτή ρήση υπόρρητα διδάσκει την αυτοκριτική και τη συλλογική μας ευθύνη.

Το Πάρθιον βέλος

«Τι περιμένει κανείς από τέρατα, τέρατα! Έφευγε ρίπτων το Πάρθιον βέλος του ο νυκτόβιος τραγουδιστής».

Κάπως έτσι ο Παπαδιαμάντης στο έργο του «Θεοπόντι» αναφέρεται στο Πάρθιον βέλος υπονοώντας το απροσδόκητο, αιφνιδιαστικό και μη αναμενόμενο χτύπημα. Η φράση παραπέμπει στην ιδιότυπη πολεμική τακτική των Πάρθων. (Διάβαζε σχετικά το άρθρο «Το πόθεν των λέξεων», blog ΙΔΕΟπολις)

Απόλλων: Εκηβόλος και Ιοβόλος

Οι αρχαίοι ονόμαζαν τον θεό Απόλλωνα με τα παραπάνω επίθετα επειδή θεωρούσαν ότι αυτός ρίχνει μακριά τα δηλητηριώδη βέλη του: «στέμματ’ έχων εν χερσίν εκηβόλου Απόλλωνος»// «τισειαν Δαναοί εμά δάκρυα σοίσι βέλεσσιν»// «μετά δε ιόν εηκε»// «αυτάρ έπειτ’ αυτοίσι βέλος εχεπευκές εφιείς βαλλ’», (Ιλιάδα). Σε αυτούς τους στίχους κυριαρχεί η οργή και η δύναμη του Απόλλωνα που εκφράζεται με τους διάφορους τύπους του *βάλλω(εκηβόλου, βέλεσιν, βέλος, βαλλ’).

Ο Οιδίποδας «τυφλωμένος» από την μοίρα του δεν βρίσκει κανένα «στοιχείο» (σύμβολον) που να τον ενοχοποιεί για την πατροκτονία μέχρι να οδηγηθεί στην αυτοτύφλωσή του: «μη έχων τι σύμβολον».

Το σύμβολον

Η έννοια του συμβόλου (συν+βάλλω) ποικίλλει. Έχουμε: «το Σύμβολον της Πίστεως/ Η σημαία μας είναι το σύμβολο της ελευθερίας». Ο οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν είπε για το Ευρώ: «Το Ευρώ είναι ο θρίαμβος ενός συμβόλου έναντι της ουσίας» υπονοώντας πως το ευρωπαϊκό νόμισμα θα κάνει την ευρωπαϊκή ενοποίηση μη αναστρέψιμη.

­* Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Απολείπειν ο θεός…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «άρρητον δε τοκεύσι γόον και πένθος έθηκας,/ Έκτορ∙ Εμοί δε μάλιστα λελείψεται άλγεα λυγρά».(Ιλιάδα, Ω, 742-3)

Η Ανδρομάχη απευθυνόμενη στον νεκρό Έκτορα του λέει με παράπονο πως της άφησε πόνο και λύπη, που θα μείνουν (­λελείψεται) για πάντα. Είναι αξιοσημείωτη η παρουσία δύο διαφορετικών χρόνων (έθηκας = αόριστος/ λελείψεται = παρακείμενος) με αναφορά στο θάνατο του ίδιου προσώπου (Έκτορα).

«Ούποτε έρις/ λείψει κατ’ ανθρώπων πόλεις»/ «Το δε κακοτυχές ου λέλοιπεν εκ τέκνων»

Ο Ευριπίδης στην «Ελένη» δια στόματος Χορού διαπιστώνει πως οι διενέξεις δεν θα λείψουν ποτέ από τις ανθρώπινες πόλεις (­λείψει) και στον «Ηρακλή Μαινόμενο» επισημαίνει πως οι κακοτυχίες δεν εγκατέλειψαν τα παιδιά (­λέλοιπεν).

«Παρουσίασε λιποθυμικά συμπτώματα»/ «Κατηγορήθηκε για το αδίκημα της λιποταξίας»

Στις παραπάνω φράσεις ενδεικτική είναι η χρήση τύπων του ­λείπω που παράγονται από το θέμα ­λιπ- (Αόριστος, έλιπον – ελιπόμην).

«Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»

Ο εμβληματικός τίτλος του ποιήματος του Καβάφη με κυρίαρχη θέση το απαρέμφατο ­απολείπειν σηματοδοτεί και προοικονομεί την εγκατάλειψη του Ρωμαίου στρατηγού Αντωνίου από τον θεό και την αναπόφευκτη ήττα και το τέλος του. Στο υπόλοιπο ποίημα αναπτύσσεται σε προτρεπτικό τόνο η ψύχραιμη αποδοχή της πραγματικότητας χωρίς αυταπάτες και παρακλητικές ικεσίες. Προέχει η στωϊκότητα και η αξιοπρέπεια στην ώρα της πτώσης και της απώλειας σημαντικών πραγμάτων της ζωής μας.

Το παρακάτω δημοσιογραφικό παράθεμα αισθητοποιεί την κυρίαρχη παρουσία των διαφορετικών τύπων του ρήματος ­λείπω στο λόγο μας.

«Η εγκατάλειψη του θύματος στον τόπο του ατυχήματος συνιστά όχι μόνο ποινικό αδίκημα αλλά είναι ηθικά κατακριτέα. Σε τέτοιους είδους συμπεριφορές συνήθως οδηγούν η ελλιπής διαπαιδαγώγηση και η έλλειψη κοινωνικής συνείδησης. Δυστυχώς στον καθένα μας επιβιώνουν ακόμη κατάλοιπα μιας λανθασμένης νοοτροπίας που αναδεικνύει το ατομικό συμφέρον σε ύψιστη αξία αδιαφορώντας για τα νόμιμα δίκαια και του διπλανού μας. Υπολείπονται πολλά ακόμη για να υπερβεί ο άνθρωπος τον αντικοινωνικό ναρκισσισμό του».

Οι παράγωγες λέξεις του λείπω πηγάζουν από τα τρία βασικά θέματά του: ­λειπ-, ­λιπ- και ­λοιπ-. Τα τρία αυτά θέματα απαντούν στους ανάλογους χρόνους του ρήματος: Λείπω, έλιπον, λέλοιπα.

Από το θέμα ­λειπ-παράγονται οι περισσότερες λέξεις, όπως: έλλειψη, έκλειψη, έλλειμμα, διάλειμμα, λειψανδρία, λειψυδρία, λείψανο.

α.«Στο νοσοκομείο παρουσίασε φαινόμενα διαλείψεων», β.«Στην αγορά τελευταία παρατηρείται έλλειψη ειδών πρώτης ανάγκης», γ.«Οι πρωθυπουργοί των δύο χωρών συναντήθηκαν στο διάλειμμα της συνόδου Κορυφής των ηγετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (Το ομόηχο διάλυμα πηγάζει από το ρήμα διαλύω), δ.«Η λειψυδρία (απουσία νερού) κατά τους θερινούς μήνες οφείλεται στις μεγάλες ποσότητες νερού που ξοδεύονται για τις γεωργικές καλλιέργειες», ε.«Οι συχνοί πόλεμοι συνοδεύονται από φαινόμενα λειψανδρίας» (έλλειψη ανδρών), στ.«Ο προϋπολογισμός κρίθηκε ελλειμματικός», ζ.«Σήμερα η εκκλησία μας γιορτάζει την ανακομιδή των λειψάνων του τοπικού αγίου». Τα λάθη στην ορθογραφία του ουσιαστικού «εγκατάληψη» μπορούν να ξεπεραστούν με την υπενθύμιση πως η λέξη –ληψη είναι παράγωγη του ρήματος λαμβάνω (λήψομαι).

Από το θέμα ­λιπ- (έλιπον) παράγονται οι λέξεις: λιποβαρής, λιποθυμία, λιποταξία, λιπόψυχος, ελλιπής. α.«Ο ασθενής παρουσίασε λιποθυμικές καταστάσεις», β.«Η λιποταξία σε καιρό πολέμου θεωρείται αδίκημα εσχάτης προδοσίας», γ.«Τα στοιχεία κρίθηκαν ελλιπή από το δικαστήριο για τη θεμελίωση του κατηγορητηρίου», δ.«Το μικρότερο παιδί γεννήθηκε λιποβαρές», ε.«Ο λιπόψυχος κατακλύζεται συνήθως από αισθήματα ανασφάλειας».

Συχνή είναι η παρουσία στο λόγο μας λέξεων που πηγάζουν από το θέμα ­λοιπ- (λέλοιπα), όπως: υπόλοιπο, κατάλοιπο, λοιπόν, λοίσθιος. α.«Γύρισε να πάρει τα υπόλοιπα πράγματα», β.«Στην κοινωνία μας υπάρχουν ακόμη κατάλοιπα ρατσιστικών ιδεολογιών», γ.«Από τα παραπάνω λοιπόν συμπεραίνεται η ευθύνη του φανατισμού στην έξαρση της βίας», δ.«Από ιατρικούς κύκλους διέρρευσε η πληροφορία πως ο ασθενής πνέει τα λοίσθια».

 Έντονη, τέλος, είναι και η παρουσία του ρήματος λείπω στο λόγο μας με διάφορες σημασίες, όπως: α.«Λίγο έλειψε να πιαστούν στα χέρια», β.«Του λείπει το μυαλό», γ.«Τώρα… αυτός μας έλειψε», δ.«Τα έχω όλα, δεν μου λείπει τίποτα», ε.«Υπάρχουν στιγμές που μου λείπουν πολύ τα παιδιά μου», στ.«Η Ελλάδα ως χώρα υπολείπεται έναντι των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών σε τεχνολογικό εξοπλισμό», ζ.«Ο εκφωνητής παρέλειψε να αναφέρει την ιδιότητα του καλεσμένου» [Εδώ χρειάζεται προσοχή στο παραγόμενο ουσιαστικό παράλειψη, που πολλές φορές συγχέεται με το ομόηχο παράληψη (παραλαμβάνω – παραλαβή)].

Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στην ορθογραφία των λέξεων που παράγονται από το θέμα του παρακειμένου ­λέλειμμα, όπως: διάλειμμα, ελλειμματικός. Το ίδιο ισχύει και για τους τύπους από το σύνθετο ρήμα ­ελλείπω (εν+λείπω): έλλειψη, ελλιπής, ανελλιπώς, έλλειμμα, ελλειπτικός.

Τα ομόηχα τύπων του ­λείπω, όπως: διάλυμα – διάλειμμα/ λύπη – λίπη – λείπει ενισχύουν τα επιχειρήματα εκείνων που εναντιώνονται στη σκέψη – πρόταση κάποιων να επικρατήσει μόνο το -ι- ως γραφή για την απλοποίηση της γλώσσας μας.

«Η δε πόλις μικρόν απέλειπεν έρημος είναι…»

Μία από τις πιο γνωστές φράσεις με τη χρήση του ­λείπωείναι κι αυτή που δηλώνει «ολίγο έλειψε». Μία φράση πολύ γνωστή και από τη χρήση της στα αρχαία κείμενα, όπως φαίνεται και στο παραπάνω απόσπασμα του Πλουτάρχου, όπου καταγράφει την παρ’ ολίγον ερημοποίηση της πόλης από τα δεινά που επέφεραν οι συχνές αλλαγές τυράννων.

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

 ΣΚΕΨΗΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «Στώμεν καλώς…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 

α.«του μεν φθίνοντος μηνός, του δ’ ισταμένοιο»

β. «Ο δ’ έβδομος εστήκει μεις»

γ.«έαρος νέον ισταμένοιο»

Οι αρχαίοι Έλληνες από την εποχή του Ομήρου απέδιδαν την αλλαγή των εποχών (γ) και των μηνών (α, β) με τη βοήθεια τύπων του ρήματος ­ίστημι. Η αρχή, δηλαδή, της επόμενης εποχής (γ) ή του επόμενου μηνός (α, β) δηλωνόταν με ρηματικούς τύπους του ίστημι, όπως: ισταμένοιο, εστήκει. 

«Η ελληνική κυβέρνηση ίσταται παρά το πλευρό του Κυπριακού λαού»

Συχνά διαβάζουμε στις εφημερίδες ή ακούμε από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση ανακοινώσεις της κυβέρνησης για την συμπόρευση του ελληνικού λαού με τον κυπριακό. Δομικό στοιχείο αυτής της ανακοίνωσης το αρχαιοπρεπές ­ίσταται που υποδηλώνει τη συμπαράσταση της Ελλάδας προς την Κύπρο (στέκεται).

«Στόχος της πάλης μας είναι η καθεστηκυία τάξη των πραγμάτων, το υφιστάμενο κοινωνικοπολιτικό σύστημα και γενικότερα το συντηρητικό status quo»

Ανακοινώσεις, όπως η παραπάνω, προδίδουν το ιδεολογικό στίγμα του πομπού αλλά και τους απώτατους στόχους του. Δεσπόζουσα θέση σε αυτές τις ανακοινώσεις – μανιφέστα κατέχουν οι διάφοροι ρηματικοί τύποι του ρήματος ­ίστημι, που με την πάροδο του χρόνου έγιναν φράσεις – κλισέ, όπως: καθεστηκυία τάξη, υφιστάμενο σύστημα, status quo.

«Του έστησαν καρτέρι…/ «Μου την είχαν στημένη…»/ «Στήνω κάποιον στον τοίχο…»/ «έστησε καβγά για ασήμαντο λόγο…»/ «θα σου στήσω άγαλμα, αν…»/ «Το φθινόπωρο θα στηθούν κάλπες»

Οι παραπάνω καθημερινές φράσεις αποτυπώνουν με ενάργεια την κυρίαρχη θέση του ­ίστημι (στη νεοελληνική του έκδοση), ακόμη κι όταν γειτνιάζουν την αργκό. Είτε με τους ομηρικούς τύπους, είτε με την αργκό εκδοχή του το ­ίστημι-μαι συνιστά πυρηνικό στοιχείο του λόγου και της επικοινωνίας μας. Πολλοί δε τύποι του έμειναν αμετάφραστοι και ενσωματώθηκαν στον νεοελληνικό λόγο χωρίς παρενέργειες νοηματικές.

«Η στάση της Ελλάδας έναντι στης Τουρκίας διαμορφώνεται κάθε φορά ανάλογα με τη συμπεριφορά της γείτονος χώρας στο Κυπριακό. Στο επόμενο χρονικό διάστημα η Τουρκία θα πρέπει να δείξει τις καλές της προθέσεις, αν θέλει να φανεί συνεπής στις δεσμεύσεις που της επέβαλε η Ε.Ε. Από τα πράγματα, επομένως, καθίσταται αναγκαίος ο εκδημοκρατισμός των δομών του Τουρκικού κράτους. Ωστόσο, το στρατιωτικό κατεστημένο αντιδρά στην «άνευ όρων» Ευρωπαϊκή πορεία της χώρας και εγείρει ενστάσεις και για τα οφέλη της ένταξης στην Ε.Ε. Η 3η Οκτωβρίου 2005, λοιπόν, θα αποτελέσει σταθμό τόσο για την Τουρκία όσο και για τα επόμενα στάδια της Ευρωπαϊκής διεύρυνσης».

Στο παραπάνω δημοσιογραφικό κείμενο κυριαρχούν λέξεις – έννοιες που ετυμολογικά σχετίζονται με το ρήμα ­ίστημι. Το ρήμα αυτό – απλό ή σύνθετο – εμπλουτίζει το λόγο μας και διευκολύνει την επικοινωνία μας με όρους που πολλές φορές αγνοούμε τη ρίζα τους. Οι παράγωγες λέξεις έχουν στο ριζικό τους σύστημα είτε το θέμα ­στη- είτε το θέμα ­στα-. Η γνώση, επομένως, της καταγωγής των λέξεων μας βοηθά να χρησιμοποιούμε σωστά στο λόγο μας όρους με βαρύ σημασιολογικό φορτίο.

Οι λέξεις στητός, στήλη, διάστημα, στημόνι και στήμονας έχουν ως βασικό θέμα το ­στη-: «Το στήσιμο μιας επιχείρησης προαπαιτεί γνώση της αγοράς και κεφάλαιο»/ «Η καθιστική ζωή έχει επιπτώσεις στη σπονδυλική στήλη»/ «Οι ύπεροι και οι στήμονες ενός άνθους αποτελούν τα αναπαραγωγικά όργανά του».

Από το θέμα ­στα- παράγεται πλήθος λέξεων – απλές και σύνθετες: στάση, άστατος, στατικός, στασίδι, σταθμός, στάμνα, στοά, στάδιο. «Ο Γιώργος χαρακτηρίζεται από άστατο χαρακτήρα»/ «Η οικονομία παρέμεινε στατική παρά τα κυβερνητικά μέτρα»/ «Στην αρχαία Ελλάδα ο στατήρας ως μονάδα βάρους διέφερε από πόλη σε πόλη»/ «Η αστυνομία συνέλαβε δύο υπόπτους της τεκτονικής στοάς»/ «Κάθε ελληνικό σπίτι έχει και το εικονοστάσιό του».

Παράλληλα με τα θέματα – ρίζες *­στα- και *στη- υπάρχουν και τα *­ιστ- (ιστίον, ιστός) και το*στυ- (στύλος, στύω) ή και το *­στω- (στοά…).

Υπάρχουν, όμως, και λέξεις – παράγωγες του ­ίστημι που κυριαρχούν στο λόγο μας και ταυτίστηκαν με διάφορες πολιτικές και κοινωνιολογικές αναλύσεις: «Το οικονομικό κατεστημένο αντιδρά στις διεκδικήσεις της εργατικής τάξης». Η λέξη «κατεστημένο» έχει κοινή ρίζα με το λατινικό «statusquo». Επίσης, η λέξη καθεστώς (μετοχή παρακειμένου) με την πολυσημία της αποτελεί σημείο αναφοράς για την ερμηνεία των πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων: «Οι ένοχοι καταδικάστηκαν για αντικαθεστωτικές ενέργειες που έθεταν σε κίνδυνο τη δημοκρατία και αδυνάτιζαν τον κοινωνικό ιστό».

Κι ενώ το ­ίστημι κυριαρχεί στο λόγο μας αποτελούσε για τους μαθητές μικρό εφιάλτη η κλίση του όπως και των άλλων: Τίθημι, ίημη, δίδωμι.

Αξίζει, επίσης, να επισημανθούν και οι διάφοροι τύποι του ­ίστημι που προκύπτουν από τα σύνθετά του με πολλές προθέσεις, όπως: ανθίσταμαι, αφίσταμαι, ενίσταμαι, εφιστώ, καθίσταμαι, μεθίσταμαι, παρίσταμαι, προΐσταμαι, συνίσταμαι, επίσταμαι (αντίσταση, απόσταση, ένσταση, μετάσταση, συνιστώσα…).

Είναι, λοιπόν, ευθύνη των προϊσταμένων αρχών να επαναξιολογήσουν το πρόγραμμα σπουδών στα σχολεία και να δώσουν νέα ώθηση στη διδασκαλία των γλωσσικών μαθημάτων. Οι διιστάμενες απόψεις για τη σκοπιμότητα αύξησης των ωρών διδασκαλίας των αρχαίων κειμένων μπορούν να ξεπεραστούν μέσα από μία πρόταση διδασκαλίας που θα αναδεικνύει το σημασιολογικό φορτίο και τους σταθμούς κάθε λέξης. Η άγονη προσκόλληση σε νεκρούς γραμματικούς τύπους (σταίην…) αφυδατώνει το ενδιαφέρον των μαθητών για τη γλώσσα, με αποτέλεσμα να διαιωνίζονται τα υφιστάμενα γλωσσικά προβλήματα.

Φτωχή γλώσσα, όμως, σημαίνει και φτωχή σκέψη κι ένας άνθρωπος με φτωχή σκέψη είναι απογυμνωμένος από εσωτερικές αντιστάσεις. Το στημόνι, λοιπόν, της πνευματικής εξύψωσης είναι οι λέξεις και αυτό γιατί: «Τα όρια της γλώσσας μας σημαίνουν τα όρια του κόσμου μας».

Γι’ αυτό, λοιπόν, απέναντι στη δύναμη και στον πλούτο της γλώσσας μας θα πρέπει να σταθούμε με σεβασμό και δέος συστοιχιζόμενοι με τη φράση της θείας Λειτουργίας (Αρχάγγελος Μιχαήλ).

«Στώμεν καλώς, στώμεν μετά φόβου θεού»

Η προτρεπτική Υποτακτική «στώμεν» ως δομικό στοιχείο της προτροπής μπορεί να συνδυαστεί αρμονικά με ένα άλλο παράγωγο του ­ίστημι(στητή) που αναδεικνύει την αξία της ψυχικής ανάτασης απέναντι στην απώλεια των υλικών στοιχείων. Μία διαπίστωση που ισοδυναμεί με μία άτυπη προτροπή του Δ. Σολωμού.

«Χαρές και πλούτη κι αν χαθούν/ και τα βασίλεια κι όλα, τίποτα δεν είναι,/ αν στητή μεν’ η ψυχή κι ολόρθη»

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «…Και δύναμιν εσχηκότες λόγου…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Τέλος έχει δαίμων βροτοίς»

(Το τέλος στους ανθρώπους ο θεός το δίνει, Ευριπίδης, «Ορέστης», 1545)

Οι αρχαίοι Έλληνες χωρίς να είναι θρησκόληπτοι – αλλά έχοντας φόβον θεού – θεωρούσαν πως τα όρια της ζωής τους και τον ερχομό του μοιραίου – του θανάτου τους τα όριζαν οι θεοί. Γι’ αυτό συμβούλευαν σε όλους την καρτερικότητα προτρέποντας το «Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου».

«Άνω σχώμεν τας καρδίας»

Ο ιερέας από το βήμα και με υψωμένα τα χέρια εύχεται και προτρέποντας ταυτόχρονα να κοιτάξουμε ψηλά γιατί εκεί βρίσκεται ο θεός και η ελπίδα μας. Μία προτροπή φόβου, σεβασμού αλλά και παράκλησης σε εκείνη τη δύναμη που συνέχει τα πάντα. Γι’ αυτό όταν θέλουμε να ψέξουμε κάποιον για ασέβεια και «απρέπεια» επισημαίνουμε την ανάγκη να «έχει φόβον θεού».

«Άνθρωπον ουκ έχω»

Η παραπάνω απάντηση του παραλυτικού στον Ιησού συνιστά μία κραυγή αγωνίας και ομολογία μοναξιάς του σύγχρονου ανθρώπου. Το «ουκ έχω» μπορεί να συνιστά παραδοξολογία όταν γύρω μας υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι. Ωστόσο η συνοδοιπορία έγινε μία κουραστική συνύπαρξη και ο άλλος λειτουργεί ως η «κόλασή» μας σύμφωνα και με τον Σαρτρ.

«Τι ‘χες Γιάννη, τι ‘χα πάντα!»

Όταν θέλουμε να επισημάνουμε μία θλιβερή κατάσταση που συνεχίζεται χωρίς προοπτική διόρθωσης και αλλαγής, τότε χρησιμοποιούμε την παραπάνω φράση ως μία απαξιωτική κρίση και αξιολόγηση. Πολλές φορές η χρήση του παρελθοντικού «είχες/είχα» στοχεύει σε μια έμμεση προτροπή για αλλαγή κατεύθυνσης και στόχων.

Όπως διαφαίνεται και στα παραπάνω παραδείγματα – φράσεις το ρήμα έχω με όλα τα παράγωγά του κυριαρχεί απόλυτα στο λόγο μας. Το ρήμα «έχω» άλλοτε κείται αυτόνομα στην πρόταση με ποικιλία σημασιών κι άλλοτε χρησιμοποιείται ως βοηθητικό άλλων ρημάτων «το πρόβλημα θα έχει λυθεί σε δύο μήνες». Η παρουσία του έχω είναι διαχρονική στον γραπτό λόγο της γλώσσας μας κι αυτή η διαχρονικότητα αισθητοποιεί το συνεχές του γλωσσικού μας οργάνου και διαψεύδει όλους εκείνους που αναζητούν τις γλωσσικές ασυνέχειες για να οικοδομήσουν το ιδεολόγημα για την ψευδή ταυτότητα των σημερινών Ελλήνων (Φαλμεράϋερ).

Από το ομηρικό «έξουσι γαρ άπαντας ευκνήμιδες Αχαιοί» (θα τους αντιμετωπίσουν όλους οι καλλικνήμιδες Αχαιοί) μέχρι το σημερινό «έχει ο καιρός γυρίσματα» το ρήμα έχω «διατηρείται» αναλλοίωτο και αντιστέκεται σθεναρά στον αφελληνισμό της γλώσσας μας.

Φράσεις από την καθημερινή επικοινωνία πιστοποιούν τον κυρίαρχο ρόλο του έχω. Ενδεικτικά παρατίθενται κάποιες: α.«έχω πένθος» (πενθώ), β.«τα έχω χαμένα», γ.«τον έχω του χεριού μου», δ.«έχω το μέτωπό μου καθαρό», ε.«έχω τον νου μου», στ.«έχω τα μέσα», ζ.«τα έχει τετρακόσια», η.«τον έχω στην καρδιά μου», ι.«έχω μπάρμπα στην κορώνη», ια.«την έχω άσχημα», ιβ.«Άφησέ τον αυτόν, έχει άγρια μεσάνυχτα», ιγ.«έχει ο θεός».

Το πλήθος των λέξεων που παράγονται από το ρήμα έχω επιβάλλει την αναζήτηση των αρχικών θεμάτων του. Οι αρχικές, λοιπόν, ρίζες του έχω είναι: α. εχ-, β. εξ-, γ. σχ-. Καθένα από τα παραπάνω θέματα συνοδεύεται από μια μεγάλη ομάδα λέξεων που πολλές φορές η ετυμολογία τους ξαφνιάζει (Έκτωρ, σχολείο, έξω…).

Από το θέμα ­εχ- παράγονται λέξεις, συνήθως σύνθετες: α.«Η εκεχειρία μεταξύ των δύο κρατών διήρκεσε πολύ λίγο», β.«Τα δύο κράτη υπέγραψαν ανακωχή δύο μηνών», γ.«Η εχεμύθεια αποτελεί μία από τις αρετές ενός ανθρώπου», δ.«Ο κατηγορούμενος κρίθηκε ένοχος για απάτη», ε.«Η ανεκτικότητα αποτελεί προϋπόθεση για την ειρηνική συμβίωση των ατόμων στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες», στ.«Η βία και το διάχυτο αίσθημα δυσπιστίας καταστρέφει τους συνεκτικούς δεσμούς μιας κοινωνίας», ζ.«Η υπεροχή της ομάδας μας ήταν εμφανής στον χθεσινό αγώνα», ι.«Το έργο θα προβληθεί προσεχώς από την κινηματογραφική λέσχη της πόλης μας».

Από το θέμα ­εξ-(μέλλοντας έξω) παράγονται λέξεις απλές και σύνθετες, όπως: α.«Η έξη (συνήθεια) τείνει να καταστεί η έκτη αίσθηση», β.«Ο εργάτης χαρακτηριζόταν από μια ενδογενή σωματική καχεξία για αυτό κι απελύθη», γ.«Στα ναρκωτικά οδηγούν οι εξής αιτίες…», δ.«Η μέθεξη του θεατή με τα παθήματα των ηρώων της τραγωδίας οδηγούσε στην κάθαρση», ε.«Η πλεονεξία διαβρώνει τα χρηστά ήθη», ζ. «κάνει πολύ κρύο έξω».

Αρκετές, επίσης, είναι και οι λέξεις που πηγάζουν από το θέμα ­σχ-(έσχον, σχήσω…). Το σχήμα, η σχολή, το σχέδιο, η σχέση, το σχολείο, η ασχολία, ο άσχημος και το σχεδόν είναι οι λέξεις που είναι ομόρριζες του έχω και ξαφνιάζουν κάπως ως προς την ετυμολογία τους. Τα παραδείγματα είναι πολλά: α.«Ο υπάλληλος ζήτησε τα σχετικά δικαιολογητικά», β.«Τα πράγματα εξελίσσονται άσχημα για τον ασθενή».

Εκτός, όμως, από τις λέξεις που καταγράφονται ως ομόρριζες των τριών θεμάτων (εχ-, εξ-, σχ-) υπάρχουν και άλλες που ετυμολογικά συγγενεύουν με το έχω. Οι λέξεις όχημα, οχυρό, οχετός και Έκτωρ (αυτός που έχει, κατέχει…) πιθανολογείται πως σχετίζονται με κάποια από τις σημασίες του έχω.

Σημαντική θέση στην γλωσσική μας επικοινωνία κατέχουν και τα σύνθετα του ρήματος έχω, όπως: απέχω, προέχω, ενέχομαι, συνέχω, κατέχω, υπερέχω, επέχω, μετέχω, παρέχω, προσέχω, υπέχω, αντέχω, και πολλά άλλα. Τα σύνθετα εμπλουτίζουν τον λόγο μας και διευκολύνουν την επικοινωνία μας.

Κάποιες φράσεις έχουν ειδικό φορτίο και είναι ευρέως διαδεδομένες και πολυχρησιμοποιημένες, όπως: έχει καλώς, έχει να κάνει, οι έχοντες και κατέχοντες, δεν έχω λόγια, έχε χάρη, έχει τον τρόπο του, τον έχω στο χέρι μου, αφησέ με τόχω…, τα έδωσα όλα ό,τι είχα και δεν είχα, όλα τα ‘χει η Μαριωρή…

«Πότμος, πότμος σε δαιμόνων/ τάδ’, ουδε σε γε δόλος/ έσχ υπό χερός εμάς∙ στυγεράν έχε/ δύσποτμον αράν επ’ άλλοις…»

Ο χορός συμβουλεύει τον Φιλοκτήτη να καταριέται τη μοίρα του για την καταστροφή του και όχι το χορό – ανθρώπους. Το ρήμα «έχει» για μια άλλη φορά στον αρχαίο λόγο δεσπόζει με τις πολλαπλές χρήσεις και σημασίες (προτρεπτικός λόγος…).

Η χρήση του «έχει» είναι πιο εμφαντική στην απάντηση της Πυθίας προς τον Ιουλιανό και δηλώνει το τέλος μιας εποχής.

«Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην…»»

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.