“Το μυαλό δεν είναι δοχείο για να το γεμίσεις αλλά φλόγα για να την ανάψεις”.
Έρχεται κάποια στιγμή στην ζωή σου που αναρωτιέσαι αν αυτό που είσαι ή που έγινες ήταν προϊόν δικών σου προσπαθειών και επιλογών ή αποτέλεσμα της επιρροής κάποιων εξωγενών παραγόντων. Αν δεχτείς πως οι εξωγενείς παράγοντες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην χάραξη της διαδρομής της ζωής σου, τότε αναζητάς αν αυτοί ήταν πρόσωπα ή κάποια συμβάντα(γεγονότα…).
Επειδή η αναζήτηση είναι επίπονη και διακλαδίζεται σε πολλές ατραπούς ,θα εστιάσω μόνον στα πρόσωπα που στιγμάτισαν την πνευματική μου πορεία και κατ ακολουθία την απότοκη βιοθεωρία μου.
Στα πρόσωπα που καθόρισαν άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε ασυνείδητα την πνευματική μου πορεία θα ήταν δύσκολο ή αστοχία αν δεν συνυπολογίσω και κάποιους φιλοσόφους που με την σκέψη τους φώτισαν τα σκοτάδια μας και αποτέλεσαν την εύφλεκτη ύλη που πυροδότησε τα όνειρά μας και ενεργοποίησε την βούλησή μας.
Όσο κι αν η έννοια του φιλοσόφου δεν μπορεί εύκολα να προσδιοριστεί νοηματικά, εν τούτοις θα επιχειρήσω μία καταγραφή κάποιων φιλοσόφων που διαμόρφωσαν τις βασικές συντεταγμένες της πνευματικής μου ταυτότητας και κοσμοθεωρίας.
Για λόγους οικονομίας χώρου θα εστιάσω την καταγραφή σε τρεις φιλοσόφους, χωρίς να υποτιμάται η επίδραση των άλλων. Επειδή, όμως, το εύρος της σκέψης αυτών των φιλοσόφων είναι μεγάλο, θα περιοριστώ σε εκείνο το πεδίο που προκάλεσε το ενδιαφέρον μου και ως ένα βαθμό αποτέλεσε τον αναγκαίο π λ ο η γ ό της ζωής μου. Η σειρά καταγραφής είναι χρονολογική και όχι αξιολογική.
Ο Ηράκλειτος και η “Παλίντροπος Αρμονίη”
«Ου ξυνιάσιν όκως διαφερόμενον εαυτώ ομολογέει παλίντροπος αρμονίη όκωςπερ τόξου και λύρης»
Ο Ηράκλειτος, ως σκοτεινός φιλόσοφος (αιμύλιος) διακήρυξε εμφαντικά πως η κοσμοποιός δύναμη του σύμπαντος είναι η “ Παλίντροπος Αρμονία”. Αυτό σημαίνει πως η ισορροπία και η αρμονία ως κατάσταση είναι απότοκες των αντιθέτων και των συγκρούσεων. Οι περισσότεροι δεν καταλαβαίνουν (ου ξυνιάσιν) πως κάποια πράγματα ενώ διίστανται (διαφερόμενον), την ίδια στιγμή είναι η αρμονία των αντιθέτων. Είναι μία αρμονία κρυφή που δεν την βλέπουν οι περισσότεροι.
“Αρμονίη αφανής φανερής κρείττων”
Οι άνθρωποι αρέσκονται στον διαχωρισμό του καλού από το κακό, του δικαίου από το άδικο, της ειρήνης από τον πόλεμο. Ωστόσο όλα αυτά τα αντίθετα όπως και η ζωή μας, αλληλοκαθορίζονται και συντείνουν στην ενότητα- αρμονία. Τα αντίθετα συνυπάρχουν σε μία αδιαίρετη ενότητα και αλληλονοηματοδοτούνται. Οι αντιθέσεις και η παραγόμενη ενότητα-αρμονία-σύνθεση αυτών συνιστά την νομοτέλεια του κόσμου. Κανείς δεν θα μπορούσε να κατανοήσει την έννοια του δικαίου ,αν δεν υπήρξε το άδικο. Αυτή η διαλεκτική θεώρηση της ζωής και του κόσμου του εφέσιου φιλοσόφου προκάλεσε την δυσπιστία πολλών που δεν μπορούσαν να κατανοήσουν πως όλα “και γινόμενα πάντα κατ έριν και χρεών” (Όλα γίνονται σύμφωνα με τον ανταγωνισμό και την αναγκαιότητα).
Ο Αριστοτέλης και η “Εντελέχεια”
“Ψυχή έστιν εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού δυνάμει ζωήν έχοντος” (Ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια φυσικού σώματος που έχει την δυνατότητα απόκτησης ζωής).
Ο όρος εντελέχεια (εν+τέλος-σκοπός+έχω) συνιστά το δομικό στοιχείο του σταγειρίτη φιλοσόφου. Σύμφωνα με αυτόν τον όρο κάθε φυσικό οργανικό σώμα λαμβάνει την τελειωτική του μορφή(είδος),στο βαθμό που μέσα του υπάρχει ένα “τέλος”=σκοπός. Ο τελικός του σπόρου είναι το φυτό.
Είναι η προδιαγεγραμμένη κίνηση από το “εν δυνάμει” στο “εν ενεργεία”. Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν ένα πράγμα είναι ό,τι είναι “δυνάμει” της μορφής του. Μορφή είναι η αιτία ώστε κάτι να είναι αυτό το κάτι. Η τελική μορφή είναι η εξήγηση των πραγμάτων. Το μάρμαρο για να γίνει άγαλμα χρειάζεται το Υλικό αίτιο (μάρμαρο),το Ποιητικό αίτιο (το λάξευμα του αγαλματοποιού),το Τυπικό αίτιο (το αίτιο που εξηγεί το σχήμα που θα επιλεγεί για να γίνει το μάρμαρο άγαλμα και όχι σταυρός) και το Τελικό αίτιο (ο σκοπός για τον οποίο το μάρμαρο έγινε άγαλμα και όχι σταυρός).
Συμπληρωματική έννοια με την "εντελέχεια” είναι και η έννοια “Τελεολογία”. Η αντίληψη ,δηλαδή ,ότι καθετί στον κόσμο αυτό δεν υπάρχει τυχαία, αλλά υπηρετεί έναν σκοπό(τέλος),τον οποίο και τείνει να εκπληρώσει. Κάθε πράξη, γεγονός, αντικείμενο, φυσικό σώμα, φαινόμενο υπακούει σε κάποια αιτία-σκοπό-τέλος.
Για τον Αριστοτέλη η μεταβολή αποτελεί φυσική κατάσταση των πραγμάτων και πηγάζει από τις "δυνάμει” και εγγενείς ιδιότητές τους. Η φύση, λοιπόν, των όντων και του κόσμου καθορίζεται από το τέλος(σκοπός). Το “τέλος”, δηλαδή, το “ου ένεκα” είναι αυτό που δίνει την τελική μορφή σε κάτι που είναι και η βέλτιστη ως “ πληρότητα”. Όταν το “ον” φθάσει στην τελική του μορφή, την πληρότητα, τότε είναι και “αύταρκες”.
“Η δε αυτάρκεια και τέλος και βέλτιστον”.
Ο Μαρξ και το κάλεσμα για επανάσταση
“Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σε αυτήν την επανάσταση τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους έχουν να κερδίσουν έναν ολόκληρο κόσμο” (κομμουνιστικό μανιφέστο).
Το κομμουνιστικό μανιφέστο των Μαρξ και Ένγκελς(1848) είναι το κείμενο με την μεγαλύτερη ίσως επιρροή στον κόσμο των ιδεών και όχι μόνον Ο Μαρξ με πυξίδα και εργαλείο την “πάλη των τάξεων” και τον Ιστορικό Υλισμό προσπάθησε να ερμηνεύσει την εξέλιξη του κόσμου. Θεωρούσε πως η επανάσταση των εργατών και του προλεταριάτου θα άλλαζε ριζικά την μορφή του κόσμου και γι αυτό στην τελευταία φράση του μανιφέστου διατυπώνει την πρόταση-κάλεσμα-προτροπή
“Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε”
To σύνθημα αυτό απευθύνεται στους καταπιεσμένους εργάτες της υφηλίου και τους καλεί σε μια επανάσταση ενάντια στην αδικία και την ταξική εκμετάλλευση. Μέσα από την αποφθεγματική αυτή φράση εκφράζεται η επιθυμία για μία παγκόσμια συσπείρωση όλων των αδικημένων με στόχο την οικονομική τους ελευθερία, την κοινωνική τους απελευθέρωση και την πολιτική τους συνειδητοποίηση.
Το σύνθημα αυτό αισθητοποιεί την κοινή μοίρα όλων των εργατών, που είναι θύματα των μηχανισμών και της ταξικής δομής του καπιταλιστικού συστήματος .Η εκμετάλλευση, η καταπίεση και η αλλοτρίωση δεν έχουν σύνορα και όπως και το όραμα για μια κοινωνία ισότητας και ανθρωπιάς (αταξική κοινωνία). Στην συλλογική προσπάθεια και στον κοινό αγώνα βρίσκεται η αλλαγή του κόσμου.
“Η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού”
Ο Μαρξ πιστεύοντας ότι ανακάλυψε τους νόμους εξέλιξης της κοινωνίας και του κόσμου ανέστρεψε την πυραμίδα του δασκάλου του, του Έγελου, και στην βάση της έβαλε τον οικονομικό παράγοντα αντί των ιδεών. Οι ιδεολογίες, η τέχνη και η θρησκεία είναι βασικά στοιχεί του εποικοδομήματος.
Με βάση αυτήν την λογική θεώρησε πως ή θρησκεία λειτουργεί ως υπνωτικό του λαού. Ίσως η φράση αυτή να είναι ο πιο διαδεδομένος αφορισμός της φιλοσοφίας.
Η θέση –αφορισμός αυτός του Μαρξ υποδηλώνει τον ρόλο της θρησκείας στον αποπροσανατολισμό του ανθρώπου και στη νάρκωση του πνεύματός του. Με άλλα λόγια, η θρησκεία επιτάσσοντας την πίστη εθίζει το άτομο σε ανορθολογικές ερμηνείες της πραγματικότητας
Επιπρόσθετα, η θρησκεία, σύμφωνα πάντα με την θέση του Μαρξ-προϊόν της ανασφάλειας του ανθρώπου λειτουργεί ως θεραπευτική ουσία σε εκείνους που βιώνουν κατά δραματικό τρόπο την σύγχυση, την αβεβαιότητα και την ρευστότητα της ζωής τους .Η θρησκεία ,δηλαδή, στομώνει την κρίση, αδυνατίζει την σκέψη και γενικότερα διαβρώνει κάθε μηχανισμό ορθολογισμού.
Ο κομμουνισμός ,ως εφαρμογή των θεωριών του Μαρξ, κατέρρευσε ως σύστημα το 1989. Ίσως η ιστορία του μέλλοντος θα κρίνει αν ο Μαρξ ερμήνευσε λανθασμένα τον κόσμο ή η εφαρμογή των θεωριών του ήταν λανθασμένη. Η αταξική κοινωνία παραμένει ακόμη ένα όραμα για του οπαδούς του.
Η συνάντηση των τριών φιλοσόφων
Σε μια υποθετική συνάντηση Αριστοτέλη και Μαρξ ίσως θα αποτελούσε αντικείμενο διαλόγου αν ο άνθρωπος ως κοινωνικό ον ενδιαφέρεται περισσότερο για τα δικά του πράγματα (κέρδος, ικανοποίηση ατομικού συμφέροντος) και λιγότερο για τα κοινά. Εξάλλου ο άνθρωπος-σύμφωνα με τον Αριστοτέλη –γειτνιάζει περισσότερο μάλλον με το θηρίο παρά με τον θεό.
Ίσως, όμως, ο Μαρξ θα αντέτεινε πως οι εγγενείς ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης να αμβλύνονται στο βαθμό που αλλάζουν και οι κοινωνικές συνθήκες (αταξική κοινωνία, απουσία ιδιοκτησίας).”Ο άνθρωπος είναι το σύνολο των σχέσεών του” .Κοινό σημείο και των δύο ο Έγελος ,αφού αυτός πήρε πολλά από τον Αριστοτέλη και τον Ηράκλειτο (διαλεκτική) και δίδαξε περισσότερα στον Μαρξ.
Σε έναν άλλον υποθετικό διάλογο ανάμεσα στον Ηράκλειτο και τον Μαρξ θα διαπιστώναμε πως η έννοια της διαλεκτικής (Θέση-Αντίθεση-Σύνθεση) είναι κοινή και στους δύο. Η διαφορά τους είναι στις λεπτομέρειες στο βαθμό που ο Μαρξ θεμελίωσε την θεωρία του στον ματεριαλισμό και διαλεκτικό υλισμό ως κινητήριων δυνάμεων για την αλλαγή του κόσμου. Ο Μαρξ τόνισε πως η “βία είναι η μαμή της ιστορίας”, ενώ ο Ηράκλειτος αιώνες πριν είχε επισημάνει πως “πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστίν”.
Όχι ότι και δύο προκρίνουν την βία ως αναγκαίο στοιχείο εξέλιξης του πολιτισμού. Οι δύο στοχαστές απλά καταγράφουν την βιωμένη ιστορική πραγματικότητα.
Ωστόσο ,σε αυτήν την υποθετική συνάντηση των τριών φιλοσόφων ίσως ο Μαρξ να τόνιζε πως αξιολογικά υπέρτερον και πρότερον είναι η αλλαγή του κόσμου και όχι μόνον η ερμηνεία του, όπως μέχρι τώρα έκαναν οι φιλόσοφοι.
“Οι φιλόσοφοι έχουν απλώς ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε”.
*Ίσως στην παρέα των φιλοσόφων-πλοηγών της σκέψης μου και της ζωής μου θα μπορούσαν να είναι και ο Πρωταγόρας ( πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος), ο Επίκουρος ( λάθε βιώσας),ο Νίτσε (Η θέληση για δύναμη-Ζαρατούστρα) και ο Καντ (Κατηγορική Προσταγή).
** Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας.
