Στις μέρες μας πληθαίνουν τα φαινόμενα Πολιτικής Ανυπακοής με πρωταγωνιστές άλλοτε ομάδες – συλλογικότητες αντι-εξουσιαστών κι άλλοτε πολίτες που διαμαρτύρονται για το περιεχόμενο της σύγχρονης πολιτικής και το ήθος των πολιτικών. Παρατηρείται μια έντονη και πρωτοφανής αμφισβήτηση της δημοκρατίας ή κρίση νομιμοποίησης της αντιπροσωπευτικότητάς της.
Το φαινόμενο δεν είναι σύγχρονο, αλλά έχει τις ρίζες του βαθιά στο παρελθόν και είναι ταυτισμένο με πρόσωπα από το λογοτεχνικό αλλά και πολιτικό χώρο. Ο Προμηθέας, ο Σωκράτης, η Αντιγόνη, ο Γκάντι και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ κατέστησαν διαχρονικά σύμβολα πολιτικής ανυπακοής.
Ωστόσο, το πρώτο πρόσωπο – σύμβολο της πολιτικής ανυπακοής θα μπορούσε να θεωρηθεί (με όλες τις ιδιαιτερότητες) ο Θ ε ρ σ ί τ η ς, όπως τον παρουσιάζει ο Όμηρος στη ραψωδία Β της Ιλιάδας. «Ερήτυθεν δε καθ’ έδρας/ θερσίτης δ’ έστι μούνος αμετροεπής εκολώα» (μόνος δε ο χωρίς μέτρο στα λόγια του θερσίτης εφώναζεν ακόμη, Ιλιάδα Β 211-12).
Ο θεϊκός Όμηρος δίπλα στις ηρωικές μορφές του Αχιλλέα, του Έκτορα, του Αίαντα, του Διομήδη, του Ιδομενέα, του Οδυσσέα και πολλών άλλων τοποθετεί κι έναν αντι-ήρωα, έστω και ως αρνητικό πρωταγωνιστή. Το μεγαλείο της Ομηρικής ποίησης έγκειται και σε αυτό το γεγονός, ότι έδωσε «χώρο» και σε έναν «τιποτένιο» να μιλήσει ελεύθερα ενάντια στην εξουσία (Αγαμέμνων). Η σκηνή διαδραματίζεται στη συνέλευση των Αχαιών. Ο Αγαμέμνονας θέλοντας να διαπιστώσει τις αντοχές των Ελλήνων τους ανακοινώνει πως ο πόλεμος ενάντια στην Τροία είναι μάταιος και τους προτείνει να μπουν στα πλοία τους και να γυρίσουν στην Ελλάδα. «Φεύγωμεν συν νηυσί φίλην ες πατρίδα γαίαν» (Β140).
Η αντίδραση των Αχαιών διέψευσε τον Αγαμέμνονα, αφού όλοι όρμησαν στα καράβια, για να φύγουν. Τότε αναλαμβάνει πρωτοβουλίες ο Οδυσσέας – με τη συμβουλή της Αθηνάς – και συμβουλεύει τους Αχαιούς – όχι πάντα με ευγενικό τρόπο – να γυρίσουν πίσω. Πολλές φορές τους απειλούσε, τους κτυπούσε και τους πρόσβαλε, υπερασπιζόμενος το δίκαιο της εξουσίας με την εμβληματική φράση «ουκ΄αγαθόν πολυκοιρανίη˙ εις κοίρανος έστω, εις βασιλεύς» (Η πολυαρχία δεν είναι καλό πράγμα. Ένας θα είναι ο αρχηγός, ο βασιλιάς ένας, Β 204-5). Το πλήθος των Αχαιών «συμμορφώθηκε» στις προσταγές του Οδυσσέα με εξαίρεση τον αμετροεπή Θερσίτη, που άρχισε να μιλά με λόγια προσβλητικά εναντίον του Αγαμέμνονα και της εξουσίας του «Ατρείδη, τέο δη αύτ’ επιμέμφαιε ηδέ χατίζεις;…./ου μεν έοικεν αρχόν εόντα κακών επιβασκέμεν υίας Αχαιών» (Γιε του Ατρέα για ποιο πράγμα πάλι παραπονείσαι και επιθυμείς;….
Δεν ταιριάζει σε σένα που είσαι άρχοντας να τυραννάς τους Αχαιούς, Β 225… 33-34). Ο Οδυσσέας ακούγοντας τον Θερσίτη να προσβάλει έτσι τον Αγαμέμνονα αλλά και τους Αχαιούς «ω πέπονες, κάκ’ έλεγχε, Αχαιίδες, ουκέτ’ Αχαιοί» του μιλά με άγριο βλέμμα περιφρονητικά και στο τέλος τον κτυπά με το σκήπτρο στον ώμο «Θερσίτ’ ακριτόμυθε…. μηδ’ έθελ’ οίος εριζέμεναι βασιλεύσιν…. τω ουκ αν βασιλήας ανά στόμ’ έχων αγορεύοις/ και σφιν ονείδεά τε προφέρεις» (Θερσίτη φαφλατά, μόνος εσύ τολμάς να φιλονικείς με τους βασιλιάδες….. γι’ αυτό δεν επιτρέπεται να μιλάς δημόσια διασύροντας τους βασιλιάδες και να τους βρίζεις, Β 246 -47…. 250-51).
Μετά από όλα αυτά ο όχλος γελά και συντάσσεται με τον Οδυσσέα και τον Αγαμέμνονα «οι δε και αχνύμενοί περ επ’ αυτώ ηδύ γέλασαν…. Ου θην πάλιν αύτις ανήσει θυμός αγήνωρ/ νεικείειν βασιλήας ονειδείοις επέεσσιν» (εκείνοι αν και λυπούνταν γι’ αυτόν εγέλασαν με την καρδιά τους…. δεν θα τον παρακινήσει ξανά η αυθάδης καρδιά του να υβρίζει τους βασιλείς με λόγια ντροπιαστικά, Β 270…. 276-77). Σύμφωνα με άλλες πηγές (Κύκλια Έπη), ο Θερσίτης θανατώθηκε από τον Αχιλλέα επειδή χλεύασε τον έρωτα του Πηλείδη προς τη νεκρή Αμαζόνα Πενθεσίλεια.
Ο Θερσίτης το πρώτο μυθικό σύμβολο της πολιτικής ανυπακοής έδωσε τροφή τόσο στους κριτικούς της λογοτεχνίας όσο και σε αυτούς που προσπαθούν να ανιχνεύσουν στο πρόσωπό του πολιτική συμπεριφορά – αντιεξουσιαστική. Το όνομά του προκύπτει από τη λέξη «Θέρσος» (θάρρος – αναίδεια) και το «ιταμεύομαι» (προκαλώ, αυθαδιάζω). Πολλοί βλέπουν σε αυτόν το σύμβολο του απλού λαϊκού πολεμιστή. Με όλα τα αρνητικά επίθετα που τον συνοδεύουν τολμά να μιλήσει ελεύθερα και προσβλητικά για την εξουσία του Αγαμέμνονα και του Αχιλλέα. Αν και τυγχάνει της προσβλητικής απόρριψης από όλους – αμετροεπής και δυσειδής – στέκεται όρθιος απέναντι στην εξουσία των βασιλιάδων. Εκφράζει ελεύθερα, αυτά που οι πολλοί – όπως σε όλες τις εποχές – φοβούνται να πουν. Είναι για την εποχή μας «ο τρελός του χωριού» που λέει αλήθειες, που οι υπόλοιποι φοβούνται μόνο που τις σκέπτονται.
Αυτός, λοιπόν, ο «αμετροεπής», ο «ακριτόμυθος» και «επεσβόλος» (αθυρόστομος) κατέστη άτυπα το πρώτο σύμβολο της πολιτικής ανυπακοής. Αυτός ο «γελωτοποιός» απομυθοποιεί κι αμφισβητεί την εξουσία. Η σκηνή που ο Θερσίτης καταφέρεται εναντίον του Αγαμέμνονα – ως φορέα εξουσίας- είναι η πρώτη και μοναδική στην παγκόσμια λογοτεχνία και πολιτική ιστορία. Κι αυτό γιατί τολμά κάποιος δημόσια να εκφραστεί ελεύθερα και επικριτικά στην εξουσία˙ ο λόγος του είναι ανατρεπτικός και απομυθοποιητικός.
Ο Θερσίτης είναι η πρώτη εμφάνιση του «Εγώ» που δεν φοβήθηκε την τιμωρία μπροστά στην σκληρή εξουσία. Μίλησε ελεύθερα, αμφισβήτησε και κακοποιήθηκε. Για άλλους ο Θερσίτης ήταν ένας γραφικός αντι-ήρωας και για άλλους ο πρόδρομος του δημοκρατικού αντιλόγου. Το «τις αγορεύειν βούλεται» θα έλθει αργότερα και αισθητοποιεί το θρίαμβο της δημοκρατίας (ελευθερία έκφρασης – ισηγορία). Έτσι, ο θερσίτης αψηφώντας τις συνέπειες της αμετροέπειάς του δίδαξε σε όλους μια άλλη – πολιτική – στάση ζωής «Αν ήρθες σ’ αυτόν τον κόσμο για να μετρήσεις τα χρόνια σου, και να ζήσεις μιαν φρόνιμη ζωή, δεν έχεις να φοβηθείς τίποτε. Τους φρόνιμους δεν τους πειράζει κανείς. Μα αν είναι να χαθεί κάποτε ο κόσμος θα χαθεί από τους φρόνιμους. Γιατί αυτοί κάναν τους ισχυρούς ισχυρότερους» (Μενέλαος Λουντέμης). Έτσι, άτυπα ο θερσίτης ανά τους αιώνες κατατάσσεται στο πάνθεον των ανθρώπων της πολιτικής ανυπακοής δίπλα στον Προμηθέα, τον Σωκράτη και την Αντιγόνη.
Ωστόσο, την πολιτική ανυπακοή ως φαινόμενο και συμπεριφορά ανέδειξε για πρώτη φορά ο Αμερικανός συγγραφέας Χένρι Ντέιβιντ Θορώ με το δοκίμιο του 1849 «Περί πολιτικής ανυπακοής». «Σε ένα καθεστώς που φυλακίζει άδικα, η θέση του δίκαιου ανθρώπου είναι επίσης στη φυλακή» (Θορώ). Το βασικό σκεπτικό του Θορώ αφορούσε την αυτονομία του πολίτη και το δικαίωμα ανυπακοής – αντίστασής του ενάντια στις άδικες και ηθικά διάτρητες επιλογές της κυβέρνησής του. Για τον Αμερικανό συγγραφέα ο ανώτατος νόμος είναι η συμμόρφωση στις ηθικές επιταγές της συνείδησης και όχι στους άδικους νόμους. Η άρνησή του να πληρώσει φόρους σε ένα κράτος ανήθικο είχε ως αποτέλεσμα αυτός να καταλήξει στη φυλακή αλλά η ίδια η φυλάκισή του στάθηκε η αφετηρία για μια σειρά προβληματισμών για το χρέος του πολίτη. «Η ανυπακοή είναι το πραγματικό θεμέλιο της ελευθερίας. Οι υπάκουοι είναι σκλάβοι» (Θορώ).
Αργότερα ο Rawls υπήρξε ο πρώτος φιλόσοφος που έδωσε έναν συστηματικό ορισμό της Πολιτικής Ανυπακοής «Πολιτική ανυπακοή ορίζεται, λοιπόν, ως δημόσια, μη βίαιη, συνειδησιακή αλλά παρ’ όλα αυτά πολιτική δράση που εκδηλώνεται ενάντια στον νόμο, με σκοπό συνήθως τη μεταβολή του νόμου ή των πολιτικών επιλογών της κυβέρνησης».
Από τα πράγματα τίθενται το περιεχόμενο, η μορφή και τα όρια της Πολιτικής ανυπακοής αλλά και η νομιμοποίησή της στα πλαίσια της Δημοκρατίας.
Για τον Θορώ και άλλους ειδικούς η Πολιτική Ανυπακοή συνιστά μια μη-βίαιη αντίδραση, ανιδιοτελής, ειρηνική επανάσταση και συλλογική αντίσταση. Είναι μια μορφή αστικού αναρχισμού και διαφοροποιείται από την επανάσταση και την εξέγερση. Η πολιτική ανυπακοή είναι επιβεβλημένη σε μια δημοκρατία, όσο κι αν αυτό συνιστά κάτι παράλογο (absurdum), στο βαθμό που οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν το δίκαιο ως εργαλείο καταπίεσης του λαού. Για το Θορώ «Η ανυπακοή είναι το πραγματικό θεμέλιο της ελευθερίας. Οι υπάκουοι το μόνο που μπορούν είναι να είναι σκλάβοι». Οι θεωρίες του «κοινωνικού συμβολαίου» (Hobbes, Locke, Rousseau) προβάλλουν εμφαντικά την άρρητη υποταγή του ατόμου στην έννομη τάξη, όπως αυτή έχει καθοριστεί από το συμβόλαιο μεταξύ Κράτους και Πολίτη.
Ο Καντ θεωρεί αυτονόητη τη συμμόρφωση στους νόμους στη βάση μιας a priori ηθικής βάσης των νόμων. Για το φιλόσοφο συνιστά αυτοαναίρεση, αν το κράτος θεσπίσει το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής. Για τις ωφελιμιστικές – συνεπειοκρατικές θεωρίες (Bentham, Austin, Mill) η υποταγή στην έννομη τάξη θεωρείται αναγκαία, αφού από αυτήν παράγεται το μέγιστο δυνατό κοινωνικό όφελος.
Στην αντίπερα όχθη οι αριστερές – μαρξιστικές ιδεολογίες (Μαρκούζε…) πρεσβεύουν πως η πολιτική ανυπακοή συνιστά χρέος του πολίτη, αφού αυτή προστατεύει το λαό από τις αυθαιρεσίες της ταξικής κυβέρνησης.
Εξάλλου και το τελευταίο άρθρο (12ο) του Ελληνικού συντάγματος υπόρρητα θεμελιώνει μια μορφή πολιτικής αντίστασης – ανυπακοής «Η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία». Οι υπέρμαχοι της πολιτικής ανυπακοής προστρέχουν στις «επτά κατευθύνσεις για την πολιτική ανυπακοή» του Χάουαρντ Ζιν (Αμερικανός ιστορικός και πολιτικός ακτιβιστής). Ενδεικτικά αναφέρονται οι: 1. Η πολιτική ανυπακοή είναι η εσκεμμένη παραβίαση του νόμου για έναν ζωτικό κοινωνικό σκοπό, 2. Η γενική υπακοή στον νόμο δεν έχει καμία κοινωνική αξία, όπως δεν έχει αξία και η γενική ανυπακοή στο νόμο…., 3, 4, 5. Όσοι συμμετέχουν σε πράξεις πολιτικής ανυπακοής θα πρέπει να επιλέγουν τακτικές μη – βίαιες…
Ανάλογες είναι και οι θέσεις των Γκάντι και Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ. Ειδικότερα, ο Γκάντι απορρίπτοντας τη βία τονίζει: 1. Ένας πολιτικός αντιρρησίας (Satyagrahi) δεν εκφράζει ποτέ την οργή του, 2. Μερικές φορές μπορεί να χρειαστεί να υποστεί την οργή του αντιπάλου, 3. Με τον τρόπο αυτό θα αποδεχθεί τις επιθέσεις από τον αντίπαλο, ποτέ όμως δεν θα προβεί σε αντίποινα….
Σίγουρα συνιστά διανοητικό επίτευγμα να αιτιολογήσεις την πολιτική ανυπακοή σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα και μάλιστα όταν αυτή πρέπει να είναι μη – βίαιη, ανιδιοτελής και δημόσια – φανερή (χωρίς κουκούλες). Όπως δύσκολο είναι να κατατάξεις το Σωκράτη στους πολιτικά ανυπάκουους όταν στη φυλακή αρνείται την πρόταση να διαφύγει (αυτός που όλη του η διδασκαλία συνιστούσε μια ανυπακοή στα καθιερωμένα) στη Θεσσαλία.
Όταν, όμως «οι μάζες των ανθρώπων που υπακούουν τυφλά στην εξουσία και συμμορφώνονται πειθήνια στις εντολές της έχουν ουσιαστικά παραιτηθεί από την ελεύθερη άσκηση της κρίσης τους και έχουν προδώσει το ηθικό τους αίσθημα, έχουν χάσει την ικανότητά τους να διακρίνουν το δίκαιο από το άδικο, το καλό από το κακό» (Θανάσης Γιαλκέτσης). Τότε χρειάζονται οι Θερσίτες που τολμούν να πουν όσα οι άλλοι σκέπτονται. Εξάλλου, «πρώτα να είμαστε άνθρωποι και μετά υπήκοοι» (Θορώ).
Ίσως γενικεύοντας τον όρο της ανυπακοής ο Έριχ Φρομ στο έργο του «Πειθαρχία και Ελευθερία» έδωσε μια άλλη διάσταση με την εμβληματική φράση: «Η ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μια πράξη ανυπακοής και είναι πολύ πιθανό να τελειώσει με μια πράξη υπακοής».
ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
