ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Άρρητα ρήματα. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Τι τε χρη ταύτα λέγεσθαι;».(Ιλ., Ν 275)

Κάθε προσπάθεια να καταγραφούν τα πολλαπλά επίπεδα των σημασιών του ρήματος «λέγω» και των παραγώγων του (ουσιαστικά, επίθετα…) θα κατέληγε σε μία ατέρμονη αναζήτηση παραδειγμάτων από τον προφορικό και γραπτό λόγο. Λέξεις που δεν υποψιαζόμαστε πως το ριζικό τους σύστημα βρίσκεται στη ρίζα *­λεγ, όπως: λέχος, λόχος, έπος, ρήμα, λέκτορας, απόρρητο, άλογον, συνέπεια… μας ξαφνιάζουν με την ετυμολογία τους.

Οι πρωτογενείς σημασίες του λέγω είναι τρεις: α. αποκοιμίζω, πλαγιάζω, βάλλω κάποιον να κοιμηθεί (θέμα, λεχ-λέχος, λόχος, λέκτρον), β. τακτοποιώ, συλλέγω και γ. ομιλώ, αφηγούμαι, διακηρύσσω (θέμα, λέγ-). Η σημασία γ(ομιλώ…) κυριαρχεί στο νεοελληνικό λόγο και υπάρχει ένα πλήθος λέξεων που προέρχονται από τα τρία θέματα (λεγ-, ρη-, επ-).

Από το θέμα *­λεγ- προέρχονται οι λέξεις: Λόγος, λέξη και όλα τα σύνθετά τους, (όπως λεξικό, λεξιπενία, δυσλεξία, λογική, διάλογος, λογιστής, λογοτέχνης, λογοδοσία, λογομαχία).

Τα παραδείγματα είναι πολλά και αναδεικνύουν το ευρύτατο γλωσσικό πεδίο χρήσης και εφαρμογής όλων των λέξεων που παράγονται από το θέμα λεγ-. «Ο λόγος του μάγεψε το ακροατήριο», «Και ο Λόγος σαρξ εγένετο», «οι λέξεις είναι φορείς νοημάτων», «πολλοί είναι εκείνοι που καταλογίζουν ευθύνες στην εικόνα για το φαινόμενο της λεξιπενίας», «Η δυσλεξία έχει επιπτώσεις στη μάθηση», «Ο διάλογος αποτελεί βασικό πυλώνα της δημοκρατίας», «Οι συζητητές οδηγήθηκαν σε μία επικίνδυνη λογομαχία».

«μύθων τε ρητήρ έργων τε πρηκτήρ».(Ιλ. Ι. 443)

Από το θέμα ­ρη- (ρηθήσομαι, ερρήθην) παράγονται οι λέξεις: ρήμα, ρήτρα, άρρητος, ρήτορας, ρητό, ρητός, επίρρημα. «Τα μεταβατικά ρήματα λαμβάνουν αντικείμενο», «όλα έγιναν σύμφωνα με τα θεϊκά ρήματα» (θεϊκά λόγια), «Η συμφωνία προβλέπει ποινική ρήτρα στην περίπτωση που δεν αποδοθεί το έργο στις καθορισμένες ημερομηνίες», «ο υπουργός δήλωσε ρητά πως δεν αλλάζει η εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης» (απερίφραστα), «εικώνειμί της αρρήτου δόξης σου…» (ανείπωτης…), «Ο Δημοσθένης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ρήτορες της αρχαιότητας», «Στα αρχαία ρητά είναι ενσωματωμένη η αρχαιελληνική σοφία» (γνωμικά…).

«Ει μεν σοι υπάρχει φύσει ρητορικώ είναι, έσει ρήτωρ ελλόγιμος∙ προσλαβών επιστήμην τε και μελέτην»

(Αν διαθέτεις φυσική ευγλωττία, θα γίνεις αξιόλογος ρήτορας, προσθέτοντας σ’ αυτήν γνώση και άσκηση, Πλάτ. Φαίδρος, 269d)

Τέλος, από το θέμα *­επ- (είπον, ειπόμην) παράγονται οι λέξεις: έπος, επικός. Η λέξη έπος χρησιμοποιείται με διαφορετικές σημασίες: «έπεα πτερόεντα» (λόγια του αέρα), «αμ’ έπος, αμ’ έργον» (μόλις το είπε το έκανε), «συνελόντι δ’ ειπείν» (για να μιλήσουμε σύντομα), «Η σφαγή των νηπίων αποδίδεται στον Ηρώδη» [βρέφη, μωρά νήπιον<νη (αρνητικό μόριο) + έπος (λόγος)], «Τα έπη του Ομήρου ενέπνευσαν πολλούς ποιητές» (μεγάλα σε έκταση ποιήματα), «Το έπος των Ελλήνων στα Αλβανικά βουνά κατά το 1940 προκάλεσε το θαυμασμό των Ευρωπαίων» (ηρωική πράξη).

«Ως έπος ειπείν».(για να το πούμε έτσι)

Στο πλήθος δε, των σημασιών της έννοιας Λόγος μπορούν να ξεχωρίσουν οι παρακάτω: «Εκδόθηκαν σε βιβλίο όλοι οι λόγοι του Ελ. Βενιζέλου» (ομιλίες), «ο διευθυντής εξέθεσε τους λόγους για τα σκληρά μέτρα που έλαβε» (αιτίες), «δεν θα το έκανα αυτό επ’ ουδενί λόγω» (καθόλου), «ο λόγος αποτελεί την πηγή κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς» (σκέψη) και «ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ Ο ΛΟΓΟΣ…» (ο Θεός).

Η κυριαρχία, λοιπόν, του λέγω και των παραγώγων του στον λόγο μας αισθητοποιεί τη δύναμη του λόγου τόσο στις διαπροσωπικές μας σχέσεις όσο και στις κοινωνικές ή στην λειτουργία της δημοκρατίας. Η δύναμη των λέξεων είναι καταφανής στην πειθώ με την επικουρία των επιχειρημάτων και των συλλογισμών. Γι’ αυτό και στην αρχαία Αθήνα λειτουργούσαν ως επαγγελματίες οι λογογράφοι και ρητοροδιδάσκαλοι. Η πολιτική επιβίωση και ανέλιξη ενός Αθηναίου ήταν συνάρτηση της ευγλωττίας του. Οι σοφιστές ήταν οι βασικοί εκπρόσωποι της τέχνης του λόγου.

«Και τον ήττω λόγον κρείττω ποιείν… το Πρωταγόρου επάγγελμα»

(Ο Πρωταγόρας υποσχόταν ότι μπορεί να καταστήσει πειστικό ένα ασθενές επιχείρημα, Αριστοτ. Ρητορ. 1402a)

Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που δεσπόζουν στην επικοινωνία μας λέξεις παράγωγες του λέγω, αφού ο λόγος με όλες τις σημασιολογικές του αποχρώσεις υπάρχει και ενοικεί σε όλες τις πνευματικές, κοινωνικές και ηθικές μας δραστηριότητες. Η ορθοέπεια και η γλωσσική καλλιέπεια διαχρονικά θεωρούνται αρετές σε έναν άνθρωπο. Εξάλλου είναι πλεονέκτημα σε έναν άνθρωπο να υποστηρίζει και να θεμελιώνει τις απόψεις του διαρρήδην, χωρίς περιστροφές και υπεκφυγές. Να λέμε την γνώμη μας ρητά… χωρίς να κρύβουμε ή να μασάμε λόγια.

Ακόμη και στα μαθηματικά που κυριαρχούν τα σημεία και οι αριθμοί υπάρχει ο διαχωρισμός σε ρητούς και άρρητους. Στις συμφωνίες υπάρχει ειδική ρήτρα σε περίπτωση που κάποιος παραβιάσει κάποιους όρους της. Εξάλλου πολλοί φιλόλογοι συμβουλεύουν τους μαθητές τους να τελειώνουν την έκθεσή τους με κάποιο ηχηρό ρητό.

Τη σχέση λόγων και πράξεων τόνισε εμφαντικά ο Κ. Καραμανλής με το παροιμιώδες «Στην πολιτική υπάρχουν πράγματα που λέγονται αλλά δεν γίνονται και πράγματα που γίνονται αλλά δεν λέγονται». Παντού, λοιπόν, λόγια, λέξεις, ρήματα και έπη. Γι’ αυτό ο Πλάτωνας πλέκοντας το εγκώμιο της Αθήνας διαπίστωνε την παρουσία των «ειδικών» της λέξης και του λόγου (ρήτορες, λογογράφοι και ρητοροδιδάσκαλοι).

«Αθήναζε… ου της Ελλάδος πλείστη εστίν εξουσία του λέγειν»

(Στην Αθήνα, όπου υπήρχε η περισσότερη – μεγαλύτερη εξουσία του λόγου από όλη την Ελλάδα)

     * Στη στήλη αυτή ¨ΓΛΩΣΣΟδρόμιον" θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Κόσμος και Κοσμήματα. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Παιδεία τοις μεν νέοις σωφροσύνη, τοις δε πένησι πλούτος, τοις δε πλουσίοις κόσμος».(Διογένης)

Η ικανότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιεί σωστά τις λέξεις για να αποδώσει με νοηματική ακρίβεια, όσα στοχάζεται ή αισθάνεται αισθητοποιεί και τον πνευματικό του πλούτο. «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις». Ωστόσο, βασική προϋπόθεση για τη σωστή χρήση των λέξεων είναι η ανίχνευση της πρωτογενούς σημασίας ή σημασιών τους (το ριζικό τους σύστημα) καθώς και οι μετέπειτα σημασιολογικές μεταλλάξεις.

Η λέξη «κοσμώ – κόσμος» ανήκει σε εκείνες τις έννοιες με πλούσιο σημασιολογικό φορτίο και η παρακολούθηση των διαδρομών της προκαλεί ενδιαφέρον.

Ο Περικλής στον Επιτάφιό του τονίζει «α γαρ την πόλιν ύμνησα, αι τώνδε και των τοιώνδε αρεταί εκόσμησαν» (κοσμώ = στολίζω, καλλωπίζω). Με την ίδια σημασία χρησιμοποιεί και ο Δημόκριτος το παράγωγο ουσιαστικό «κόσμος»: «Η παιδεία ευτυχούσι μεν εστί κόσμος, ατυχούσι δε καταφύγιον» (κόσμος = στολίδι) και ο Πλάτωνας γράφει στο «Φαίδωνά» του «το γε νουν κοσμούντα πάντα κοσμείν». Κόσμος, λοιπόν, σημαίνει στολίδι, κόσμημα. «Οι γυναίκες αρέσκονται στην αγορά κοσμημάτων γι’ αυτό και πληθαίνει ο αριθμός των κοσμηματοπωλείων».

Συγγενείς σημασιολογικά είναι και οι λέξεις κοσμήτορας και κόσμιος: «τους πολίτας κοσμιωτέρους ποιείν» (Ισοκράτης), διαγωγή κοσμία, επάγγελμα διακοσμητής και «εξελέγη κοσμήτορας της ιατρικής σχολής».

Βέβαια το περιεχόμενο της έννοιας κοσμήτορας έλκει την καταγωγή του από την πρωτογενή σημασία του κοσμώ = διευθύνω, τακτοποιώ, κυβερνώ «κοσμησάμενος πολιήτας» (αφού παρέταξε…) και «κόσμω θείναι τα πάντα» (με τάξη…).

Τόσο στους αρχαιοελληνικού μύθους όσο και στον χριστιανισμό κυριαρχεί η θεωρία της δημιουργίας του κόσμου, η γνωστή κοσμογονία. Αυτή προβάλλει τη διαδικασία έναρξης της λειτουργίας του κόσμου πάνω στους κανόνες που επιβάλλουν οι συμπαντικοί νόμοι. Η κοσμολογία μελετά την κυρίαρχη δομή του κόσμου. Γενικότερα κάθε πολιτισμός και θρησκεία έχουν την δική τους κοσμογονία.

 Αργότερα η λέξη κόσμος σημασιολογικά ταυτίστηκε και με το σύμπαν, γιατί αυτό διακρίνεται από τάξη και αρμονία.

 *«Πυθαγόρας πρώτος ωνόμασεν την των όλων περιοχήν κόσμον, εκ της εν αυτή τάξεως»

*«Κόσμον τόνδε… ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν…».(Ηράκλειτος)

Στην ανδροκρατούμενη ελληνική αρχαιότητα η τιμή και η υπόληψη της γυναίκας θεωρούνταν στολίδι – κόσμος «γύναι, γυναιξί κόσμον η σιγή φέρει» στο βαθμό που σιωπούσε.

Περίεργη φαίνεται η απόδοση του «πλήθους των ανθρώπων» με την έννοια κόσμος: «Συγκεντρώθηκε πολύς κόσμος στην ομιλία του διακεκριμένου επιστήμονα». Σήμερα η λέξη χρησιμοποιείται με την παραπάνω σημασία μέσα από ένα πλήθος σύνθετων λέξεων: κοσμογονικός, κοσμοθεωρία, κοσμοναύτης, εγκόσμιος, κοσμοπολίτης, παγκοσμιοποίηση, κοσμοαντίληψη, κοσμοκράτορας, κοσμολογικός, κοσμογραφία, κοσμοσυρροή, υπόκοσμος, κοσμοϊστορικός…

Τα παραδείγματα είναι πολλά κι αποτυπώνουν με ενάργεια τις σημασιολογικές αποχρώσεις της έννοιας κόσμος: Στις μέρες μας συντελούνται κοσμογονικές αλλαγές/ Η σύγχρονη κοσμοθεωρία κυριαρχείται από το υλιστικό πνεύμα/ ο δολοφόνος ανήκει στο χώρο του υποκόσμου/ Στον αγώνα της εθνικής ποδοσφαίρου παρατηρείται ασυνήθιστη κοσμοσυρροή/ Η TV λειτουργεί ως κοσμογράφος της κοινής γνώμης/ Άφησε τα εγκόσμια και αφέθηκε στην πίστη του θεού/ Η Μύκονος θεωρείται από τα πιο κοσμικά νησιά του Αιγαίου/ Ο κοσμοπολιτισμός για μερικούς εκφράζεται μέσα από το σύγχρονο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης…

Πολλές φορές η λέξη κόσμος όταν συνοδεύεται από το κατάλληλο επίθετο αποκτά και γεωγραφικό περιεχόμενο, όπως: Παλαιός κόσμος (Ευρώπη, Αφρική, Ασία), Νέος κόσμος (Αμερική) ή και Τρίτος κόσμος (οι υποανάπτυκτες χώρες): Η ασιτία χαρακτηρίζει πολλές χώρες του τρίτου κόσμου/ Η πολιτική που ακολουθούν κάποιες κυβερνήσεις είναι τριτοκοσμική.

Ωστόσο η λέξη κόσμος εκτός από το πλήθος των ανθρώπων ή το στολίδι εμπεριέχει κι άλλες σημασίες ανάλογα με τη θέση της στην πρόταση, όπως: Ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου, Όταν περάσουμε στον άλλο κόσμο (θάνατος), ο πνευματικός κόσμος της χώρας, Οι επόμενες γενιές ίσως ζήσουν σε έναν άλλο κόσμο – εξωγήινο, κάποιοι φιλόσοφοι αρνήθηκαν τα εγκόσμια…

Η πολυσημία και «δημοφιλία» (ο σωστός όρος είναι δημοτικότητα) της λέξης κόσμος διαφαίνεται και στις παρακάτω φράσεις: Ο γυάλινος κόσμος, ω τι κόσμος μπαμπά, ο γύρος του κόσμου σε 80 μέρες, όμορφος κόσμος ηθικός αγγελικά πλασμένος, «σα να ‘χαν ποτέ τελειωμό/ τα πάθη και οι καημοί του κόσμου», ο μάταιος κόσμος, κόσμος και κοσμάκης, παλιόκοσμος, άφησέ τον ζει στον δικό του κόσμο ή στην κοσμάρα του (ειρωνικά), κοσμικός τύπος…

Η έννοια κόσμος λαμβάνει ένα ξεχωριστό νόημα στο έργο του Βιτγκενστάϊν, όπως: «Ο κόσμος είναι ένα σύνολο γεγονότων, όχι πραγμάτων» και η εμβληματική φράση «Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου».

Επειδή, λοιπόν, η «λέξη είναι το όχημα – ένδυμα της σκέψης» κρίνεται απαραίτητο να γίνουμε συνεπιβάτες των διαδρομών κάθε λέξης, διαφορετικά θα νιώθουμε κοντά σε αυτό που έγραψε ο Κ. Καβάφης:

«Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω».

 

         * Στη στήλη αυτή  " ΓΛΩΣΣΟδρόμιον" θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

Η σχέση μας με το Παρελθόν: Μία απρόσμενη συνάντηση του Χριστού με τον Νίτσε. Μία ανάγνωση του βιβλίου «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου»

 

α.«Δόξα εν υψίστοις θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία»

(Λουκάς, β, 14)

β.«Μη νομίσητε ότι ήλθον βαλείν ειρήνην επί την γην∙ ουκ ήλθον βαλείν, ειρήνην, αλλά μάχαιραν».(Ματθαίος, 10, 34)

γ.«Ο δε Ιησούς είπεν αυτώ∙ ακολούθει μοι και άφες τους νεκρούς θάψαι τους εαυτών νεκρούς».(Ματθαίος, 8, 21)

δ.«Όταν η σκέψη του παρελθόντος γίνεται ασταμάτητος μηρυκασμός, επέρχεται εξάντληση και καταθλιπτικός μαρασμός της ζωής».(Νίτσε)

 

Είναι κάποια βιβλία που σε κερδίζουν με τον τίτλο τους στο βαθμό που δεν υπηρετεί καθαρά εμπορικούς σκοπούς. Κάποια άλλα βιβλία προκαλούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη με το οπισθόφυλλό τους. Το όνομα του συγγραφέα λειτουργεί πάντοτε ως «κράχτης» για την αγορά και ανάγνωση ενός βιβλίου. Θετικό ρόλο, επίσης, στην αγορά ενός βιβλίου διαδραματίζει και η γρήγορη ανάγνωση του προλογικού σημειώματος ή κάποιων τυχαίων σελίδων του βιβλίου. Δεν λείπουν, όμως, και οι περιπτώσεις που η τυχαία επιλογή ενός βιβλίου ξεπερνά τις προσδοκίες και του πιο απαιτητικού αναγνώστη.

Το βιβλίο του Massimo Recalcati«Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» προκάλεσε την «αναγνωστική μου περιέργεια» τόσο με τον τίτλο του όσο και με το οπισθόφυλλό του. Ωστόσο εκείνο το στοιχείο που το κατέταξε στα πιο ενδιαφέροντα βιβλία της χρονιάς που έφυγε είναι ότι με «παρακίνησε» να δω με άλλη ματιά κάποια «δεδομένα», «αυτονόητα» ή στερεοτυπικές μονολιθικές αλήθειες. Και δεν είναι πάντα εύκολο για τον αναγνώστη, με την ανάγνωση ενός και μόνο βιβλίου, να αναθεωρήσει και να ερμηνεύσει διαφορετικά κάποιες ακλόνητες αλήθειες του παρελθόντος. Αυτό, ωστόσο, είναι και το αδιαπραγμάτευτο κέρδος από την ανάγνωση ενός βιβλίου.

Ένα τράνταγμα της συνείδησης

Για λόγους «οικονομίας χώρου» θα προσπεράσω το βασικό θέμα του βιβλίου το «Νόμο του Λόγου» και τις σχέσεις των σύγχρονων νέων με τον πατέρα – γονείς. «Με τον όρο «σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» επιχειρώ να προσεγγίσω την καινούρια μορφή δυσφορίας των νέων και να αναγνώσω διαφορετικά τη σχέση γονιών και παιδιών σε μια εποχή κατά την οποία η συμβολική εξουσία του πατέρα έχει χάσει το εκτόπισμά της, εξέλειψε, έδυσε αμετάκλητα»­.

Η ανάπτυξη θα επεκταθεί σε κάποιες θέσεις ή φράσεις του βιβλίου που παραπέμπουν σε κάποιες άλλες που όταν συνεξετάζονται προκαλούν ένα τράνταγμα στη συνείδησή μας και στα «γνωστικά στερεότυπά» μας. Κι αυτό είναι το πνευματικό κληροδότημα αυτού του βιβλίου, αφού σε οδηγεί σε χώρους σκέψης που χρειάζονται άλλη αντίληψη και ίσως άλλους ερμηνευτικούς κώδικες. Βάση και αφετηρία της ανάγνωσης και ανάλυσης θα είναι οι εισαγωγικές φράσεις (α, β, γ, δ) που μπορεί να αποτελούν δύο υποομάδες (α,β/ γ,δ) ωστόσο ο στόχος και η αναφορά τους είναι κοινή.

Σύμφωνα, λοιπόν, με το «Νόμο του Λόγου» καταγράφεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο η έννοια του «κληρονόμου» και του «κληρονομείν». Το ενδιαφέρον της ανάλυσης βρίσκεται στο γεγονός πως ο συγγραφέας Massimo Recalcati διαβλέπει μία σύγκλιση απόψεων ανάμεσα στον Ιησού Χριστό και τον Νίτσε.

Η αποκόλληση από το παρελθόν

«Αυτό που κληρονόμησες από τους πατέρες πρέπει να το ανακτήσεις, αν θες να το κάνεις πραγματικά δικό σου».(Φρόιντ)

Τα δύο ζεύγη (α – β/ γ – δ) των παραθεμάτων συνεξεταζόμενα προτείνουν την ανάγκη αποδέσμευσης από μία τυπολατρική αντίληψη της παράδοσης, του παρελθόντος και της ιστορίας. Κι αυτό γιατί η εξιδανίκευση του παρελθόντος και η άγονη προσκόλληση σε αυτό δημιουργεί προσκόμματα στην πρόοδο, την δημιουργία και την ίδια τη ζωή μας. Άτομα, κοινωνίες και έθνη οφείλουν να επαναξιολογήσουν τη σχέση τους με την ιστορία και τον τρόπο «χρήσης» της. Χρειάζεται, δηλαδή, μία ενεργητική στάση απέναντι στο κληροδότημα του παρελθόντος και όχι μία «παθητική αναπαραγωγή ενός ιδανικού προτύπου από το παρελθόν» (M. R.)­.

Ειδικότερα μία ανάγνωση των παραθεμάτων (α και β) ίσως θα αποδομούσε τον «ειρηνοποιό» ρόλο του Χριστού και την εικόνα που παρέδωσαν οι ευαγγελιστές για το ειρηνικό μήνυμα της γέννησής του (α). Στο παράθεμα (β) ο Χριστός φαίνεται να διεκδικεί το ρόλο μιας βίαιης ανατροπής ή και αποκόλλησης από ένα φθαρμένο παρελθόν. Διαψεύδει όσους νόμισαν πως ο ερχομός θα ήταν ουδέτερος και ειρηνικός «ότι ήλθον βαλείν ειρήνην» και απερίφραστα δηλώνει πως «ουκ ήλθον βαλείν ειρήνης, αλλά μάχαιραν». Σπανίζουν τα παραθέματα και οι πηγές που εμφανίζουν τον Χριστό τόσο αποφασιστικό και «βίαιο».

Η εικόνα του Χριστού «ήλθον βαλείν μάχαιραν» είναι συμβατή με την γενική θέση του συγγραφέα Recalcati πως ο εναγκαλισμός και η τυφλή προσκόλληση στο παρελθόν συνιστά μία αρνητική στάση ζωής και χρειάζεται μία δυναμική ανατροπή όλων εκείνων των δεσμών με το παρελθόν που μάς εμποδίζουν να δούμε καθαρά το χθες και να σκεφτούμε δημιουργικά για το σήμερα και το αύριο. Την σταθερότητα της θέσης του Χριστού προς το παρελθόν την ανιχνεύουμε και στην απάντησή του προς κάποιον μαθητή του, που ζήτησε την «άδεια» για να θάψει τον πατέρα του:

«Ακολούθησέ με και άφησε τους νεκρούς να θάψουν τους νεκρούς τους».(γ)

Την προτροπή αυτή του Ιησού συμπληρώνει μία άλλη που και αυτή τονίζει την ανάγκη να κοιτάξουμε μπροστά και να αποχωριστούμε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν.

«Όποιος πιάνει το αλέτρι και κοιτάζει προς τα πίσω δεν είναι άξιος για τη βασιλεία του Θεού».(Λουκάς, 9, 62)

Οι σχέσεις Μνήμης και Λήθης

Με τις παραπάνω ρηξικέλευθες θέσεις του Χριστού φαίνεται να συντάσσεται και ο Νίτσε που θεωρεί πως το παρελθόν και η παράδοση είναι ένα βαρύ φορτίο που βαραίνει τους ώμους του ανθρώπου και εμποδίζει την πρωτοπόρα σκέψη και την δημιουργική δράση. Έτσι και οι δύο απορρίπτουν την άγονη προσκόλληση στο ιστορικό παρελθόν και την παθητική αποδοχή του. Ανάλογη είναι και η θέση του Φρόϊντ που κι αυτός με τον δικό του τρόπο επισημαίνει τους κινδύνους από την άκριτη πρόσδεση στα κελεύσματα του παρελθόντος. Σχετικά ο Recalcati γράφει:

«Παραμένουμε γαντζωμένοι στο παρελθόν μας, απορρίπτουμε την εμπειρία του αποχωρισμού, εμμένουμε σταθερά προσκολλημένοι στο χαμένο αντικείμενο, ανάγουμε την κληρονομιά στην παθητική και αέναη επανάληψη αυτού που ήδη υπήρξε»­.

Οι προτροπές τόσο του Χριστού όσο και του Νίτσε θέτουν στη σωστή βάση τις σχέσεις και τα όρια Μνήμης και Λήθης. Κανείς δεν αρνείται το ρόλο και την αξία της Μνήμης, αρκεί, όμως, αυτή να μην μάς εγκλωβίζει στα σχήματα του χθες και αδυνατίζει την όρασή μας για μια άλλη μορφή ζωής. Οι υπερβολές αποφλοιώνουν την αλήθεια γιατί οδηγούν σε δογματική θέαση της πραγματικότητας. Γι’ αυτό ο συγγραφέας του έργου «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» θέτει τη βάση λειτουργίας της Μνήμης και Λήθης έτσι ώστε η «κληρονομιά» του χθες να έχει θετικό πρόσημο:

«Η κίνηση του κληρονομείν τοποθετείται στο όριο μεταξύ μνήμης και λήθης, πίστης και προδοσίας, ανήκειν και περιπλανάσθαι…»­.

Ο Τηλέμαχος και η νέα γενιά

Το απόσταγμα των παραπάνω αναφορών του Massimo Recalcati («Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου») αλλά και του προβληματισμού που αναδύθηκε από τις θέσεις του Χριστού και του Νίτσε (φράσεις – θέσεις α, β, γ, δ) είναι πως για να κερδίσουμε την ζωή και να δημιουργήσουμε ένα διαφορετικό αύριο πρέπει να ξαναδούμε εξ υπαρχής τη θέση μας σε αυτό το κοσμικό σύμπαν. Να μην παγιδευτούμε στην ειδωλολατρία του παρελθόντος αλλά ούτε και να προχωρήσουμε σε μία «επαναστατική» απόρριψή του.

Η «ξαναγέννηση» που προτείνει (πνευματική…) ο Χριστός στον Νικόδημο προϋποθέτει τόλμη και έξοδο από το κέλυφός μας. Οι ασυνέχειες στην πορεία μας ίσως να είναι και δημιουργικό στοιχείο. Η μακαριότητα που μάς χάριζε η προσκόλληση στο παρελθόν μπορεί να είναι και μία «πνευματική» τύφλωση. Πολλές φορές η παράδοση είναι ο αφόρητος «ζυγός» μας. Μπορούμε να δούμε διαφορετικά τα κληροδοτήματα του παρελθόντος και να μην λυγίσουμε από το βαρύ φορτίο της ιστορικής μνήμης. 

Η νέα γενιά χρειάζεται μία άλλη σχέση με τους γονείς και τον πατέρα πρότυπο. Δεν έχει ανάγκη από μία πατροκτονία (Οιδίποδας) ούτε από έναν Νάρκισσο. Πιο κοντά σε αυτήν βρίσκεται ο Τηλέμαχος που περιμένει το Νόμο του πατέρα – Οδυσσέα, χωρίς εξιδανικεύσεις. Τότε θα μπορούμε όλοι να νιώσουμε σωστοί «κληρονόμοι».

«Αλλά για να κληρονομήσουμε, δεν πρέπει να μας παγιδεύει η απώλεια του Ιδεώδους ούτε η φρίκη του παρόντος – αυτό συμβαίνει με η γενιά που δεν βλέπει τίποτα μπροστά της, κανέναν ορίζοντα, κανένα Ιδανικό»­.

 Σημείωση: Οι φράσεις με * ­ έχουν ληφθεί από το βιβλίο του Massimo Recalcati«Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου».

Το «μοιρολόγι της φώκιας» και τα πάθη από τον κορωνοϊό (Τα πάθια και οι καημοί του κόσμου). Ηλίας Γιαννακόπουλος.

 α. «Η πρώτη αλήθεια είναι ο θάνατος. Απομένει να μάθουμε

ποια είναι η τελευταία».(Ελύτης)

β.«Δεν το ‘λπιζα να ‘ν’ η ζωή μέγα καλό και πρώτο».(Σολωμός)

 

Σε καθημερινό επίπεδο τείνει να γίνει συνήθεια η απογευματινή ενημέρωση από τους υπεύθυνους του Εθνικού Οργανισμού Υγείας (Ε.Ο.Δ.Υ.). Σε ανακοινώσεις του τύπου «Βαρύ και σήμερα το ιικό φορτίο με 6.393 κρούσματα, 93 θανάτους και 459 διασωληνωμένους…» άλλοτε ως ακροατές κι άλλοτε ως αναγνώστες αντιδρούμε με μία περίεργη αμφιθυμία. Μία αμφιθυμία που άλλοτε εμπεριέχει συναισθήματα αγωνίας, φόβου και ανασφάλειας για το αύριο κι άλλοτε μία απάθεια του τύπου «αυτό είναι αναμενόμενο, αφού δεν βρέθηκε ακόμη το κατάλληλο φάρμακο».

Η λεπτομερής περιγραφή από τα Μ.Μ.Ε. του αριθμού και του τρόπου θανάτου των θυμάτων του κορωνοϊού προκαλεί έντονο προβληματισμό τόσο για την επιβίωσή μας – που δεν είναι καθόλου δεδομένη – όσο και για τη φύση της ανθρώπινης μοίρας. Άλλοι τρομάζουν με τους αριθμούς ανθρώπων που καθημερινά χάνονται από τον κορωνοϊό κι άλλοι μακαρίζουν τον εαυτό τους που ακόμη ζουν. Δεν λείπουν, βέβαια, κι εκείνοι που αφορμώμενοι από την φονική επέλαση του covid 19 φιλοσοφούν πάνω στο ευμετάβλητο της ανθρώπινης ύπαρξης και στο αβέβαιο της ζωής.

Η ψυχρή φωνή του εκφωνητή της ανακοίνωσης των θανάτων – σε αντίθεση με το δάκρυ του Σ. Τσιόρδα των πρώτων ημερών – υπόρρητα δημιουργεί ένα κλίμα συμβιβασμού με την σκληρή πραγματικότητα που επιβάλλει η δύναμη του κορωνοϊού. Και η σκληρή πραγματικότητα είναι το εφήμερον της ανθρώπινης ύπαρξης και η άνιση μάχη μεταξύ Ζωής και Θανάτου.

Ωστόσο η καθημερινή θανατολογία ή θανατογραφία νομοτελειακά μάς οδηγεί σε διαπιστώσεις για το εύθραυστον και την τραγικότητα της ανθρώπινης ζωής που μόνιμα είναι εκτεθειμένη σε ένα αόρατο και απροσδιόριστο πλέγμα κινδύνων και παθών. Αυτό το πλέγμα της αβεβαιότητας και τα ατέλειωτα πάθη του ανθρώπου κεντρίζουν καθημερινά τις ανασφάλειές μας και ανακαλούν στη μνήμη μας το «μοιρολόγι της φώκιας» που συνιστά την πιο μεγάλη και διαχρονική αλήθεια δοσμένη με τον πιο απλό και λυρικό τρόπο.

«Σα να ‘χαν ποτέ τελειωμό/ τα πάθια και οι καημοί του κόσμου»

Ο θάνατος ως φυσική αναγκαιότητα

Η παραπάνω φιλοσοφική τοποθέτηση του Παπαδιαμάντη με την επικουρία ενός ποιητικού ευρήματος – της φώκιας – καταγράφει με περισσή ενάργεια την τραγικότητα της ανθρώπινης μοίρας γενικεύοντας μία ειδική περίπτωση (θάνατος – πνιγμός της Ακριβούλας).

Στο διήγημα«Το μοιρολόγι της φώκιας» ο συγγραφέας σκιαγραφεί ένα τοπίο – μοτίβο θανάτου που ωστόσο συμπλέει με ένα ανάλογο μοτίβο ζωής. Θάνατος και Ζωή, λύπη και χαρά, απελπισία και ελπίδα, πόνος και λύτρωση συνυπάρχουν, συγκρούονται, συμπλέκονται και τελικά οδηγούν σε μία εύθραυστη ισορροπία – αρμονία που αποτελεί και τον απόλυτο συμπαντικό νόμο. Ο Ηράκλειτος τον νόμο αυτόν τον απέδωσε με τη γνωστή του θεωρία: Η παλίντονος αρμονία.

Το μοιρολόγι της φώκιας είναι ένα διαχρονικό και πικρό τραγούδι για την ανθρώπινη ζωή. Μέσα από αυτό αναδύονται αλήθειες που επικυρώνει η πραγματικότητα και που είναι δύσκολο να τις παραβλέψουμε. Δεν ζούμε χρόνια παρά μόνο στιγμές… Τα «πάθια κ’ οι καημοί του κόσμου» δεν πρόκειται να σταματήσουν όσο θα υπάρχει άνθρωπος.

Ο θάνατος στο διήγημα του Παπαδιαμάντη συνιστά μία φυσική αναγκαιότητα. Η μη αποδοχή αυτής της αναγκαιότητας θα παρέπεμπε σε μία ρομαντική ανταρσία ατελέσφορη. Η κοσμική τάξη δεν ανατρέπεται με την ασύγγνωστη εθελοτυφλία του ανθρώπινου ναρκισσισμού. Το γεγονός του θανάτου, ως σκληρή άρνηση και ακύρωση της ζωής, σκοτεινός και ανερμήνευτος, δεν βιώνεται ούτε και εξηγείται με τους κωδικούς της κοινής ανθρώπινης λογικής. Ο θάνατος συνιστά μία αταξία και πηγή εντροπίας.

Κριτική και μία έμμεση αμφισβήτηση της εξουσίας του θανάτου μόνον ο Καζαντζάκης τόλμησε με το παροιμιώδες:

«Απάνω στην κοπριά του κόσμου ετούτου κάθεται ο νους μου, σαν τον Ιώβ, και φωνάζει: Είναι άδικο, άδικο, δεν το δέχομαι».

Θανατολογία ή Ρεαλισμός;

Πολλοί αναγνώστες του διηγήματος «Το μοιρολόγι της φώκιας» διαβλέπουν μια απαισιόδοξη θεώρηση της ζωής, μία άμετρη μοιρολατρία και θανατολογία του Παπαδιαμάντη. Ωστόσο ο συγγραφέας περισσότερο διαπιστώνει και λιγότερο θρηνολογεί. Κι αυτό γιατί η ανθρώπινη ζωή συντίθεται από ένα πλήθος παθημάτων και πόνων – δυστυχιών. Είναι αυτά που τη νοηματοδοτούν σε μια προοπτική χρόνου. Ο Παπαδιαμάντης τονίζει με έναν ρεαλιστικό τρόπο μία σκληρή πραγματικότητα που φαίνεται να συνοδεύει τον άνθρωπο μετά την έξοδο - εκδίωξή του από τον παράδεισο.

Ο τρόπος που καταγράφει αυτήν την πραγματικότητα δεν συνιστά κατ’ ανάγκην και μία απαισιόδοξη αποτίμηση της ζωής ή ένα κάλεσμα για παραίτηση και μοιρολατρία. Είναι μία βιοθεωρία, μία αντίληψη για το περιεχόμενο της ζωής, την πορεία του ανθρώπου και την απόλυτη κυριαρχία του κακού, του θανάτου, της λύπης και της δυστυχίας δίπλα στην επιθυμία και προσπάθεια του ανθρώπου να επιβιώσει – ζήσει. Κάπου και ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης διερωτάται για το άδικο του θανάτου:

«Αλλά τώρα θα είπωσι: πού το δίκαιον; Και δεν είναι όλα τυφλή ειρμαμένη; Και κατά τι είχε πταίσει η κόρη δια να τιμωρηθεί τόσον σκληρώς;».

Η δύναμη της ζωής

Παρόλα αυτά η ζωή στο διήγημα έχει τη δική της δύναμη και δυναμική που αισθητοποιείται μέσα από το λεκτικό εφεύρημα του πεζογράφου «Εξηκολούθει…». Όσο κι αν η ζωή σύμφωνα και με τη διαπίστωση του Καζαντζάκη «Ερχόμαστε από μία σκοτεινή άβυσσο, καταλήγουμε σε μία σκοτεινή άβυσσο, το φωτεινό διάστημα το λέμε ζωή» είναι βραχύχρονη, δεν παύει να αποτελεί «μέγα καλό και πρώτο».

Ο Παπαδιαμάντης με έναν αξιωματικό κι απόλυτο τρόπο δηλώνει πως μπορεί ο θάνατος να κυριαρχεί, ωστόσο η ζωή συνεχίζεται… Μέσα σε ένα οδοιπορικό και τοπίο θανάτου με βάσανα, αδιέξοδα, παγιδεύσεις και λύπες η ζωή αντιστέκεται και διεκδικεί τα «δικαιώματά» της στο κοσμικό σύμπαν. Η επανάληψη του «εξηκολούθει» αυτό υπονοεί. Την αέναη προσπάθεια της ζωής ενάντια στο πεπρωμένο…

«Κι εξηκολούθει τον δρόμον της (η γριά Λούκαινα). Κι η γολέτα εξηκολούθει ακόμη να βολνταντζάρη… Κι ο μικρός βοσκός εξηκολούθει να φυσά τον αυλόν του…»

Η επανάληψη του «εξηκολούθει» συνιστά την άλλη νομοτέλεια που αποτελεί και το κυρίαρχο στοιχείο της ζωής. Η πίστη στη ζωή είναι και η δύναμή της. Αυτό το διδάσκει και η ίδια η φύση που αντιπαλεύει με όλες τις δυνάμεις χωρίς να «φοβάται».

«Βίος βίου δεόμενος ουκ έστω βίος»

(Η ζωή που φοβάται τη ζωή δεν είναι ζωή, Μένανδρος)

 ΙΔΕΟπολις