• Βιώνοντας συνεχείς αλλαγές περιβάλλοντος στην παιδική ηλικία, επηρεάζεται η ψυχοσύνθεσή σου. Αρχικά δημιουργείται μέσα σου ένα αίσθημα σύγχυσης, δυσκολεύεσαι να γίνεις αποδεκτός, όπως συνέβη μ’ εμένα στη διάρκεια της φοίτησής μου και στην Γαλλία και στην Ελλάδα. Μακροπρόθεσμα, όμως, αποκτάς ένα ασύγκριτο πλεονέκτημα, αφού σε νεαρή ηλικία αναγκάζεσαι να γεφυρώσεις διαφορετικές αντιλήψεις. Υιοθετείς μια χρήσιμη και ώριμη ματιά απέναντι στην πραγματικότητα. Από τους γονείς μου διατηρώ στη μνήμη μου πολύ έντονα την αγάπη τους για τα βιβλία. Επένδυαν στον πλούτο της γνώσης, στη φιλομάθεια και στην αναγνωστική παιδεία. Έτσι, με ενθάρρυναν να διαβάζω τους κλασικούς. Ξεκίνησα από πολύ μικρός με συλλογές γαλλικών ιστοριών όπως ο Τεν-Τεν και αργότερα πέρασα σε αναγνώσματα συγγραφέων όπως ο Ιούλιος Βερν, διευρύνοντας έτσι τη φιλομάθειά μου.
Η ελληνική παθογένεια που με ενοχλεί ίσως περισσότερο είναι η τυπολατρία και ο φόβος της πρωτοβουλίας, αλλά και μια κάποια στενότητα πνεύματος και αντίληψης. Κι αυτό εκφράζει ουσιαστικά έναν πολύ βαθύ συντηρητισμό. Προτιμάμε δηλαδή να κοχλάζουμε μέσα σ’ ένα καζάνι, γκρινιάζοντας και κατηγορώντας συνεχώς άλλους, αντί να ρισκάρουμε την αλλαγή.
• Από τα παιδικά μου χρόνια θυμάμαι αρκετά πόσο πολύ αγαπούσα τις γειτονιές του κέντρου της Αθήνας. Ο παππούς μου αρχικά είχε ένα καφεκοπτείο στην Ευριπίδου, το οποίο αργότερα μετέτρεψε, μαζί με τον θείο μου, σε κατάστημα νεωτερισμών. Η διαρκής κίνηση στους δρόμους, η ζωτικότητα αυτής της περιοχής, οι μυρωδιές, οι ήχοι, οι συνήθειες, το αίσθημα της κοινότητας ‒τίποτα το απρόσωπο‒ αλλά και οι συλλογικές δραστηριότητες στον πυρήνα της εμπορικής Αθήνας με εντυπωσίαζαν. Με συνοδεύουν ακόμη αυτές οι ανεξίτηλες αναμνήσεις και οι όμορφες μνήμες ως πηγές ερεθισμάτων, από την καρδιά της πρωτεύουσας στην οποία ευτύχησα να επιστρέψω και να κατοικώ μόνιμα από το 2007.
• Ο στόχος μου στις πανελλήνιες εξετάσεις ήταν η Νομική. Όμως, επειδή δεν μου άρεσαν η αποστήθιση και η φόρμουλα του εκπαιδευτικού συστήματος, που έχει ως βάση την παπαγαλία, απέτυχα και πέρασα στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ. Στη διάρκεια των σπουδών μου ανακάλυψα ότι η συγκεκριμένη επιστήμη αποτελεί έναν τρόπο κατανόησης της λειτουργίας των κοινωνιών. Κάπως έτσι συνειδητοποίησα ότι ήθελα να ακολουθήσω τον δρόμο της έρευνας και της διδασκαλίας.
Οι δυσκολίες που έπρεπε να ξεπεράσω, βέβαια, ήταν αρκετές. Αμέσως μετά την αποφοίτηση μου αποφάσισα να υπηρετήσω την πολύμηνη θητεία μου στο Πολεμικό Ναυτικό και αυτό αποδείχτηκε ένα σπάνιο σχολείο. Επειδή οικονομική στήριξη ιδιωτικής φύσεως για μεταπτυχιακές σπουδές δεν υπήρχε, έκανα συνεχώς αιτήσεις για υποτροφία. Τελικά, κατάφερα να πάρω υποτροφία από το Ίδρυμα Fulbright κι έτσι βρέθηκα για διδακτορικό στο Σικάγο, στο πανεπιστήμιό του, που είναι ιδιαίτερα σκληρό και για να ολοκληρώσεις τις σπουδές σου έπρεπε να καταβάλεις πολύ κόπο, με ατελείωτες ώρες διαβάσματος και σκληρό ανταγωνισμό, μένοντας σε μια περιοχή της πόλης όπου κυριαρχούσαν οι έντονες φυλετικές αντιθέσεις.
• Η ακαδημαϊκή καριέρα μου έχει ως αφετηρία το διορισμό μου ως επίκουρου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Οχάιο, κάνοντας μια βουτιά στη βαθιά Αμερική. Στη συνέχεια πήγα στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Έπειτα, το 1997, εξαιτίας κάποιων συγκυριών και εμποδίων, αναγκάστηκα να επιστρέψω στην Ελλάδα. Προσωπικά, ένιωσα ένα σοκ, αφού γύρισα ξανά στο παιδικό μου δωμάτιο, έμενα πάλι μαζί με τους γονείς μου και όλο αυτό μου φάνηκε σαν ένα πισωγύρισμα. Η τύχη όμως με ευνόησε, αφού μετά από συζητήσεις με έναν Αμερικανό συμφοιτητή μου αποφάσισα να ασχοληθώ με τις εμφύλιες διαμάχες.
Οδηγήθηκα, λοιπόν, στην έρευνα για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, προσεγγίζοντάς τον ως ένα σύνθετο γεγονός που δίχασε τον λαό, τραυματίζοντας τη συλλογική μνήμη και ταυτότητα. Πήγα σε αμέτρητα χωριά, γνώρισα πολλούς ανθρώπους και συνομίλησα μαζί τους, επιχειρώντας να ανακαλύψω τι πραγματικά συνέβη εκείνη την αιματηρή περίοδο. Μπροστά μου ανοίχτηκε ένας συγκλονιστικός κόσμος που με βοήθησε να αναζητήσω τις μορφές, τις διαστάσεις και τις πρακτικές της βίας στον Εμφύλιο, ανοίγοντας παράλληλα ένα νέο πεδίο μελέτης στην Πολιτική Επιστήμη.
• Συνάντησα τότε τον διακεκριμένο Βρετανό ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ, ο οποίος είχε επιμεληθεί μια συλλογική έκδοση για τον ελληνικό εμφύλιο και ενέταξε σε αυτήν και ένα δικό μου κεφάλαιο με τίτλο «Κόκκινη τρομοκρατία: Η βία της αριστεράς στην Κατοχή». Όταν μεταφράστηκε στην Ελλάδα, έγινε χαμός, οι αντιδράσεις ήταν ποικίλες. Με κατηγορούσαν για «ξέπλυμα των ταγμάτων ασφαλείας και των δωσίλογων». Δέχτηκα έναν μεγάλο όγκο επιθέσεων από δημοσιεύματα διανθισμένα με θεωρίες συνωμοσίας αλλά και καταγγελίες ότι ήμουν το όργανο της δεξιάς που είχε έρθει να ξαναγράψει την Ιστορία. Όμως όλα αυτά με πείσμωσαν περισσότερο.
• Εκείνη την περίοδο μού έκανε πρόταση το Πανεπιστήμιο του Σικάγο να επιστρέψω ως καθηγητής, όπου και παρέμεινα μέχρι το 2003, οπότε εκλέχτηκα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Γέιλ. Εκεί δίδαξα ως το 2018, δημιουργώντας ένα φυτώριο φοιτητών που αυτήν τη στιγμή είναι καθηγητές σε όλον τον πλανήτη. Συμπληρώνοντας τριάντα χρόνια στην Αμερική, αποδέχτηκα την πρόσκληση του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης να αναλάβω την έδρα Gladstone, που είναι η αρχαιότερη στη Βρετανία. Ήταν μια δύσκολη απόφαση, αλλά αισθάνθηκα πως ένας κύκλος έκλεινε και νέες προκλήσεις ανέκυπταν για μένα στο φημισμένο αυτό πανεπιστήμιο του αγγλόφωνου κόσμου.
• Στην Ελλάδα, δυστυχώς, το εκπαιδευτικό σύστημα είναι σε αρκετές του πτυχές παρωχημένο και αναχρονιστικό. Σ’ αυτό συναντάμε πολλές στρεβλώσεις, αφού δεν προάγει την κριτική σκέψη, δεν εστιάζει στην καινοτομία, δεν είναι ευέλικτο και, φυσικά, δεν συμβάλλει όσο θα έπρεπε στην ανάπτυξη των ανθρώπινων δεξιοτήτων. Το μάθημα, για παράδειγμα, λειτουργεί ως ένας διά ζώσης δίαυλος μετάγγισης μιας αυστηρά κωδικοποιημένης πληροφορίας, όπως αυτή έχει αποθηκευτεί στα σχολικά βιβλία. Εδώ και πολλά χρόνια επικρατεί ένα σύστημα με το οποίο βολεύονται όλοι κι αυτό είναι που συντηρεί τη μετριότητα και τη στασιμότητα. Το σχολείο τελικά δεν λειτουργεί ως ένα εργαλείο διανοητικής ανάπτυξης και κοινωνικής κινητικότητας αλλά συχνά μετατρέπεται σε τόπο τέλματος και μιζέριας. Στηριζόμαστε στις πανελλήνιες εξετάσεις επειδή εξασφαλίζουν το αδιάβλητο της διαδικασίας σε μια χώρα όπου κυριαρχεί η καχυποψία για διαφθορά. Αναμφίβολα οι μέθοδοι διδασκαλίας είναι ξεπερασμένες, η αποστήθιση μια πρακτική μεσαιωνική, οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις ηττήθηκαν στην πράξη και σε έναν κόσμο που αλλάζει διαρκώς εμείς επιλέγουμε να μένουμε στάσιμοι.
• Ζούμε στην εποχή της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Απαιτούνται γενναίες παρεμβάσεις και θεμελιώδεις αλλαγές προκειμένου να επιτευχθεί η μετάβαση σ’ ένα νέο παραγωγικό μοντέλο με βασικούς άξονες την πνευματική ευρύτητα και ευελιξία. Χρειάζεται να δοθεί βαρύτητα στο στοιχείο της προσωπικής κρίσης, στις διαδραστικές λειτουργίες, στις ευρηματικές εξετάσεις και στην ανάγνωση ή ανάλυση ολόκληρων λογοτεχνικών βιβλίων. Θυμάμαι ότι όταν ήμουν μαθητής στη Γαλλία διάβασα για πρώτη φορά βιβλία της Άγκαθα Κρίστι στο πλαίσιο σχολικών μαθημάτων. Τα προγράμματα σπουδών πρέπει να εκφράζουν τις νέες ανάγκες και να συγκροτούν ένα σύγχρονο και πρωτοπόρο εκπαιδευτικό σύστημα, ικανό να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της εποχής και στις επιταγές της κοινωνίας.
• Στην Ελλάδα κυριαρχεί συχνά μια αίσθηση ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Το ίδιο παρατηρείται και στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Φθορές, συνεχείς βανδαλισμοί της πανεπιστημιακής περιουσίας, παραβατικές συμπεριφορές και βιαιοπραγίες εναντίον πανεπιστημιακών είναι πρακτικές που δεν έχω συναντήσει ποτέ στα ξένα πανεπιστήμια που έχω διδάξει. Επίσης, είναι λυπηρό το ότι ο φοιτητής στην Ελλάδα, σε γενικές γραμμές, δεν θεωρεί το πανεπιστήμιο έναν θελκτικό χώρο όπου θα γνωρίσει το αίσθημα του συνανήκειν, με αποτέλεσμα να μην αισθάνεται ότι βρίσκεσαι στο δεύτερο σπίτι του. Ένα ακόμα πρόβλημα είναι ότι η λειτουργία των πανεπιστημίων στηρίζεται συχνά σε πελατειακές σχέσεις, με την έννοια ότι η εκλογή καθηγητών και πρυτάνεων βασίζεται σε συναλλαγές. Νομίζω ότι χρειαζόμαστε μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση με νέα προγράμματα σπουδών και μια εξωστρεφή φιλοσοφία διδασκαλίας που να ευθυγραμμίζονται με σύγχρονες πρακτικές άλλων ευρωπαϊκών χωρών.
• Έγραψα το βιβλίο Καταστροφές και Θρίαμβοι μετά από σχετική παρότρυνση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων της Οξφόρδης και στην Ελλάδα κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2015, παραμονές του δημοψηφίσματος της 5ης Ιουλίου. Η ανέλπιστη υποδοχή από το εγχώριο αναγνωστικό κοινό με χαροποίησε ιδιαιτέρως και η βασική φιλοδοξία μου ήταν μέσα σε εκείνη τη μαύρη άβυσσο να αναζητήσω μια αισιόδοξη εικόνα. Επίσης, ήταν μια μοναδική ευκαιρία να ξαναδιαβάσω την ελληνική ιστορία και να τη σκεφθώ με έναν τρόπο σφαιρικό που θα αποτελούσε αφορμή για σκέψη και προβληματισμό.
• Φέτος, με την τηλεοπτική της μεταφορά σε επτά επεισόδια, η σειρά «Καταστροφές και Θρίαμβοι» έγινε ένα οδοιπορικό στο παρελθόν μας, μια σύνδεση αυτογνωσίας και αυτοπεποίθησης μέσα από επτά μεγάλους κύκλους της Ιστορίας μας που μοιράζονται κοινά στοιχεία: μεγαλόπνοα σχέδια, μεγάλες καταστροφές αλλά και εντυπωσιακούς θριάμβους. Η επέτειος των διακοσίων ετών από το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης αλλά και δώδεκα χρόνια μετά την έκρηξη μιας πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης έδωσε την ευκαιρία να στρέψουμε το βλέμμα μας στο παρελθόν ώστε να μπορέσουμε να φανταστούμε το μέλλον.
• Πολλές φορές μού ασκούν σφοδρή κριτική, με έχουν κατηγορήσει ως «εθνομηδενιστή», «πράκτορα» των ξένων, ακόμη και ως «υμνητή» της χούντας. Πλέον, αυτές οι φωνές δεν έχουν την ίδια ένταση, ίσως γιατί βαρέθηκαν κι αυτοί να μου λένε τα ίδια και τα ίδια εδώ και είκοσι χρόνια. Στην αρχή με επηρέαζε, με σόκαρε το να διαβάζω τέτοιους λιβέλους. Ήταν κάπως σαν να με έριξαν μέσα σε μια αρένα με θηρία.
Κάποτε συμμετείχα σε ένα συνέδριο για την ελληνική ιστοριογραφία, όπου, μετά την ομιλία μου, όλοι όσοι παρευρίσκονταν είχαν εξαγριωθεί. Ο έτερος συνομιλητής αφιέρωσε τη δική του ομιλία αποκλειστικά σ’ εμένα, για να εξηγήσει πόσο κακός επιστήμονας είμαι. Μεταξύ των ακροατών ήταν και ο Δ. Μαρωνίτης, ο οποίος σηκώθηκε, εξέφρασε τη δυσφορία του και με ρώτησε: «Ποια είναι τα πραγματικά κίνητρά σας, κ. Καλύβα;». Αισθάνθηκα σαν να βρισκόμουν σε μια συνεδρίαση κριτικής την εποχή της Κινεζικής Πολιτιστικής Επανάστασης, όπου οι άλλοι με έδειχναν με το δάχτυλο για να με καταγγείλουν. Ήταν ένα είδος δημόσιας τελετουργικής εκτέλεσης. Θυμάμαι ότι στο διάλειμμα, βγαίνοντας από την αίθουσα, ακόμη και οι γνωστοί μου δεν με πλησίαζαν. Είχα, λοιπόν, γίνει ραδιενεργός. Δεν ήθελε κανείς να με πλησιάζει.
• Αυτό, δεν σας κρύβω, ήταν το καλύτερο εμβόλιο, απέκτησα αντισώματα και έχω ανοσία. Μου προξενεί εντύπωση το ότι δεν με έχουν καλέσει ποτέ σε κάποιο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης στην Ελλάδα για να δώσω μια ομιλία, τη στιγμή που με προσκαλούν τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια όλου του κόσμου.
• Ως λαό μάς απασχολεί πολύ η Ιστορία. Ποτέ, όμως, δεν συμπάθησα τις φιέστες. Η επέτειος των διακοσίων χρόνων της Επανάστασης μπορεί να επισκιάστηκε από την πανδημία, άφησε όμως ένα βαθύτερο αποτύπωμα γιατί πραγματοποιήθηκαν σημαντικές δραστηριότητες και παρουσιάστηκαν εξαιρετικές εκθέσεις, ενώ το κυριότερο ήταν ότι αναθερμάνθηκε η ιστορική έρευνα με τη δημοσίευση ορισμένων πολύ σημαντικών βιβλίων. Η ελληνική παθογένεια που με ενοχλεί ίσως περισσότερο είναι η τυπολατρία και ο φόβος της πρωτοβουλίας, αλλά και μια κάποια στενότητα πνεύματος και αντίληψης. Κι αυτό εκφράζει ουσιαστικά έναν πολύ βαθύ συντηρητισμό. Προτιμάμε δηλαδή να κοχλάζουμε μέσα σ’ ένα καζάνι, γκρινιάζοντας και κατηγορώντας συνεχώς άλλους, αντί να ρισκάρουμε την αλλαγή.
• Το αποτέλεσμα της δεκαετούς οικονομικής κρίσης είναι ότι ενθάρρυνε μια λογική χαμηλών προσδοκιών. Η Ελλάδα σήμερα πρέπει να βρει το στίγμα της. Πατριωτισμός στην εποχή μας είναι να αναζητήσουμε ένα συλλογικό όραμα, συνεχίζοντας την ιστορική αλυσίδα που ορίζει την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας. Άλλωστε, επαναστατικό για μένα είναι να μπορέσουμε να ελαχιστοποιήσουμε τα μειονεκτήματά μας, να αποδεχτούμε τις αδυναμίες μας και να καταφέρουμε να τις βελτιώσουμε. Η κρίση, ωστόσο, άφησε και κάτι θετικό. Έδωσε τέλος σε κάποιες ψευδαισθήσεις. Δεν υπάρχουν πλέον αυταπάτες και ενηλικιωθήκαμε, πολιτικά και κοινωνικά. Το πολιτικό σύστημα σταθεροποιήθηκε και ευελπιστώ ότι τα κόμματα έμαθαν, σε κάποιο βαθμό, πως το βραχυχρόνιο όφελος και η αποφυγή του πολιτικού κόστους έχουν μακροπρόθεσμες συνέπειες.
• Δεν θεωρώ ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν εντελώς η «πρώτη φορά αριστερά» γιατί και ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε εμφανιστεί ως ριζοσπάστης σοσιαλιστής ενός τρίτου δρόμου και ενός τρίτου κόσμου. Η αριστερά του 2015, ευτυχώς, προσαρμόστηκε στην πραγματικότητα και πήρε τη σωστή απόφαση όταν φτάσαμε στο χείλος του γκρεμού. Την ίδια στιγμή και το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας έκανε μια ορθή επιλογή, στο πάρα πέντε, επιλέγοντας έναν ηγέτη, τον Κυριάκο Μητσοτάκη, ο οποίος έχει επαφή με τη σύγχρονη πραγματικότητα και δεν εκπροσωπεί την «παλιά δεξιά».
• Στην Αθήνα αγαπώ πολύ τη ζωντάνια της, τους δρόμους και τις γειτονιές. Αναμφίβολα, είναι μια πόλη που σε εκπλήσσει σε κάθε διαδρομή. Από την άλλη πλευρά, με ενοχλεί που πολλές φορές παρατηρείται μια εικόνα εγκατάλειψης. Βλέπουμε κτίρια βανδαλισμένα, πεζοδρόμια σε κακή κατάσταση, αυτοκίνητα παρκαρισμένα ανεξέλεγκτα αλλά και μια ακαλαισθησία, μια αδιαφορία για το κοινό καλό, τον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο. Επίσης, επειδή η πρωτεύουσα έχει γίνει προορισμός πια, ελλοχεύει ο κίνδυνος να μετατραπεί το κέντρο της σε ένα μονοθεματικό πάρκο για τουρίστες.
• Το ρίσκο ήταν πάντοτε μέρος της ζωής μου. Άλλωστε, δεν μπορείς να ζεις με τον φόβο μήπως μετανιώσεις για αποφάσεις που παίρνεις. Γι’ αυτό προσπαθούσα να λαμβάνω αποφάσεις για τις οποίες εκ των υστέρων δεν θα μπορούσα να μετανιώσω. Αυτό θα έλεγα σήμερα και σε έναν νέο, να μη μένει στη σιγουριά και στην εξασφάλιση, αλλά να ξεπερνά διαρκώς τα όριά του. Ποτέ δεν μου άρεσε ούτε η βολή ούτε η ασφάλεια. Με είλκυαν οι πειραματισμοί, το καινούργιο, τα άγνωστα περιβάλλοντα, η αναζήτηση μιας νέας αφετηρίας. Είναι μεγάλο προνόμιο να μπορείς να μαθαίνεις διαρκώς. Αυτό δίνει νόημα στη ζωή μας.
• Είμαι ένας άνθρωπος που προσπαθεί να ακούει τον εαυτό του και τις επιθυμίες του. Επέλεξα, λοιπόν, μια ζωή που βασίζεται στην κινητικότητα. Η οικογένεια δεν συμβαδίζει με κάτι τέτοιο, χωρίς να είναι κάτι που έχω αποφασίσει ρητά. Η υπέρτατη ευτυχία είναι να μπορείς να κάνεις τη δουλειά που σου αρέσει. Ο μεγαλύτερός μου φόβος είναι μην εγκλωβιστώ σε ένα κακό βόλεμα που δεν θα μου επιτρέπει να κάνω αυτό που με κάνει ευτυχισμένο. Άλλωστε, πολλά ζωντανά μυαλά έχουν αφυδατωθεί, κλειδωμένα σ’ ένα κλουβί.
• Μου αρέσουν πολύ το περπάτημα στην πόλη, το κολύμπι και η γιόγκα. Η λέξη «Θεός», όπως και η πίστη, δεν σημαίνει, για μένα, πολλά πράγματα, ίσως διότι προϋποθέτει ότι δεν μπορείς να αναθεωρήσεις τις απόψεις σου. Κι εγώ θέλω να μπορώ να αναθεωρώ. Ποτέ δεν μου άρεσε να έχω μια ταυτότητα συμπαγή, σαφή και ανάλλαχτη. Το σημαντικό στη ζωή είναι να δοκιμάζεις και να δοκιμάζεσαι σε καινούργια πεδία. Η κινητήρια δύναμή μας βρίσκεται στην αξία που έχουν τα πράγματα που κάνουμε, τη στιγμή που τα κάνουμε. Το ταξίδι είναι αυτό που μας διαμορφώνει, όχι η άφιξη στον προορισμό.
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου