Η ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ ΣΕ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΧΙΟΥΜ

Καταρχήν, πριν ξεκινήσουμε την ανάλυσή μας με τις προσεγγίσεις του Αριστοτέλη και του Hume στο ζήτημα της αιτιότητας είναι αναγκαίο να κατανοηθεί η έννοια αυτής. Όταν κάποιος κάνει λόγο για αιτιότητα αναφέρεται στη σχέση μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος, δηλαδή στο πως κάτι επιδρά στο διπλανό του. Η έννοια της αιτιότητας είναι παλαιότερη του Αριστοτέλη, την συναντούμε ήδη στον φιλόσοφο Αναξίμανδρο από τη Μίλητο ο οποίος σημειώνει: «όλα τα πράγματα πληρώνουν ανάμεσά τους ποινή και αποζημίωση για την αδικία που παθαίνουν σε τακτά χρονικά διαστήματα». Μέσα από την μελέτη της αιτιότητας κερδίζουμε γνώση, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για την απόκτηση δύναμης πάνω στη φύση. Εάν δηλαδή γνωρίζουμε τα αίτια κάποιων ανεπιθύμητων γεγονότων που διαδραματίζονται στη φύση, όπως πυρκαγιές, πλημμύρες ή σεισμοί μπορούμε να προσπαθήσουμε να τα αποτρέψουμε από το να συμβούν.

Τη συζήτηση γύρω από την αιτιότητα τη διακρίνουμε σε δύο μέρη, το ένα είναι το μεταφυσικό και το άλλο, το γνωσιολογικό. Το πρώτο μέρος είναι η φύση της σύνδεσης ανάμεσα στην αιτία και του αποτέλεσμα. Η απάντηση δηλαδή στο ερώτημα πώς η αιτία θα φέρει το αποτέλεσμα. Το δεύτερο κομμάτι είναι το επιστημονικό μέρος το οποίο ασχολείται με το ερώτημα εάν και κατά πόσο είναι δυνατή η αιτιακή γνώση. Κι αν τελικά αυτή είναι δυνατή με ποιο τρόπο μπορεί να αποκτηθεί.

Προσέγγιση του ζητήματος της αιτιότητας από τον Αριστοτέλη

Εκείνος που έθεσε τις βάσεις του αιτίου και του αιτιατού ήταν ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.). Η έννοια της αιτιότητας αποτελεί ένα από τα κεντρικότερα ζητήματα που ασχολείται ο Αριστοτέλης στα βιβλία του Φυσικά αλλά και Μετά Φυσικά. Για τον Αριστοτέλη κάθε γεγονός έχει και μια αιτία και η γνώση των αιτιών αυτών είναι επιστήμη. Στο Β' βιβλίο του στα Φυσικά αναφέρει ότι για οποιοδήποτε αποτέλεσμα είναι αναγκαία τέσσερα αίτια φυσικών διαδικασιών από τα οποία κανένα ποτέ δεν είναι επαρκές από μόνο του. Συνοπτικά τα τέσσερα αυτά αίτια είναι : το υλικό αίτιο που αφορά την ύλη από την οποία αποτελείται ένα αντικείμενο, το ποιητικό αίτιο το οποίο αναφέρεται σε εκείνο που δημιούργησε το αντικείμενο, το ειδικό ή μορφικό αίτιο που είναι το είδος ή η μορφή του αντικειμένου και το τελικό αίτιο το οποίο αναφέρεται στο σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε κάτι.

Για να κατανοηθούν καλύτερα τα τέσσερα αίτια που παρουσιάζει ο Αριστοτέλης είναι σκόπιμο να χρησιμοποιηθούν παραδείγματα. Έστω ότι το παράδειγμά μας είναι το αποτέλεσμα της δημιουργίας ενός τραπεζιού. Το υλικό αίτιο στην περίπτωση αυτή θα είναι το υλικό από το οποίο έχει φτιαχτεί το συγκεκριμένο τραπέζι (γυαλί, ξύλο, μέταλλο). Το ποιητικό αίτιο θα είναι ο επιπλοποιός, ο άνθρωπος δηλαδή που κατασκεύασε το τραπέζι. Ειδικό ή μορφικό αίτιο είναι η μορφή, το σχήμα ακόμα και το χρώμα που χαρακτηρίζει την ιδιαιτερότητα του τραπεζιού αυτού. Το τελικό αίτιο έχει να κάνει με το σκοπό, το λόγο για τον οποίο δημιούργησε ο τεχνίτης το τραπέζι αυτό. Θα μπορούσε έστω στο συγκεκριμένο παράδειγμα να είναι το τελικό αίτιο η εκτέλεση μιας παραγγελίας ή η χρησιμοποίηση του τραπεζιού στο σπίτι του επιπλοποιού για την τοποθέτηση του φαγητού. Αυτό το παράδειγμα αντιπροσωπεύει τη λειτουργία των αιτιών στις ανθρώπινες δημιουργίες.

Στρεφόμενοι στα έργα της φύσης αντιλαμβανόμαστε ότι γίνεται επιτακτικό το ερώτημα γύρω από τη λειτουργία αλλά και παρουσία του τελικού αιτίου. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης είναι αυτό του βελανιδιού που πέφτει στο έδαφος και με τις κατάλληλες συνθήκες, όπως το φως του ήλιου και η θρέψη της γης το βοηθούν να εξελιχθεί σε βελανιδιά. Ο Αριστοτέλης λέει εδώ πως το βελανίδι κρύβει μέσα του τη βελανιδιά, μέσα του ο σπόρος δηλαδή, περιέχει το σκοπό. Η εξέλιξη του σπόρου σε βελανιδιά είναι την ίδια στιγμή τελικό αλλά και μορφικό αίτιο, καθώς η μορφή η τελική του, είναι να γίνει βελανιδιά όπως και ο προορισμός του.

Αν ο σπόρος ήταν παρμένος από ένα καλαμπόκι, που θα το φύτευε και θα τον έθρεφε ο άνθρωπος, θα καταλήγαμε με ένα διαφορετικό τελικό προϊόν, ένα καλαμπόκι. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το τέλος που πρόκειται να επιτευχθεί και η μορφή που πρόκειται να πάρει ο σπόρος καθώς θα αναπτυχθεί βρίσκονται εκεί από την αρχή, μέσα στο σπόρο, που με την απαραίτητη φροντίδα εξελίσσεται σε ένα ώριμο φυτό. Δεν είναι ενεργητικά παρόντα, γιατί ειδάλλως το βελανίδι θα ήταν βελανιδιά. Είναι όμως δυνητικά παρόντα (εν δυνάμει βελανιδιά). Η διαφορά βρίσκεται στη δυνατότητα που υπάρχει στο σπόρο και συντελεί ώστε το ένα σπέρμα να εξελιχθεί με έναν τρόπο και το άλλο σπέρμα να εξελιχθεί με έναν άλλο. Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι η «εντελέχεια» του ενός σπέρματος είναι διαφορετική από την «εντελέχεια» του άλλου. Είναι αυτό που σήμερα ονομάζουμε γενετικό κώδικα στο σπέρμα ο οποίος του δίνει μια σειρά από οδηγίες για την ανάπτυξη και την εξέλιξη του, η όποια διαφέρει από τη σειρά οδηγιών που δίνεται από τον γενετικό κώδικα στο άλλο σπέρμα.

Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι η γνώση του σκοπού της λειτουργίας πολλών πραγμάτων είναι αναγκαία ώστε να καταλάβουμε την λειτουργία τους. Για να εξηγήσουμε κάτι όπως το γιατί ένα εργαλείο είναι φτιαγμένο με ένα συγκεκριμένο τρόπο, θα πρέπει να αναζητήσουμε το σκοπό του εργαλείου, ποια είναι η λειτουργία του. Στον κόσμο του Αριστοτέλη δεν υπάρχει τίποτε το τυχαίο, αλλά όλα είναι οργανωμένα και έχουν κάποιο σκοπό. Κάθε πράγμα εξελίσσεται ώσπου να φτάσει στο τέλος που του καθορίζεται από τη φύση.

Ο Αριστοτέλης δεν δέχθηκε το ενδεχόμενο της αρχής του σύμπαντος, ότι δηλαδή προέκυψε μια δεδομένη χρονική στιγμή, καθώς ήταν υπέρμαχος της αντίληψης ότι τίποτα δεν δημιουργείται από το μηδέν. Το σύμπαν για εκείνον είναι αιώνιο, μια τεράστια σφαίρα την οποία την χωρίζει ένα σφαιρικό κέλυφος όπου είναι τοποθετημένη η Σελήνη στα δυο. Ο Αριστοτέλης πίστευε ακόμη, πως η φύση ενός πράγματος αποτελεί την εσωτερική πηγή του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του, καθώς και κύριο αίτιο των μεταβολών που μπορεί να υποστεί. Τα πάντα είναι αποτέλεσμα της φύσης, τίποτα δεν έχει τυχαία ή τεχνητή προέλευση. Εφόσον λοιπόν για την φυσική μεταβολή όλων των πραγμάτων καθοριστικός παράγοντας είναι η φύση τους, είναι επόμενο η μελέτη της να παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Στην περίπτωση που τα πάντα βρίσκονταν στον φυσικό τους τόπο και καμιά εξωτερική δύναμη δεν εφαρμοζόταν στα πράγματα, τότε φαίνεται κατά τον Αριστοτέλη ότι ο κόσμος θα παρέμενε στάσιμος, αυτό όμως δεν είναι δυνατόν να συμβαίνει καθώς όλα τα φυσικά πράγματα βρίσκονται πάντοτε σε κατάσταση μεταβολής. Εδώ εντοπίζεται και ο πραγματικός δυναμισμός του αριστοτελικού κόσμου, στη φύση του αντικειμένου και όχι στην τοποθεσία του. Αυτό αποτελεί και το κεντρικό αντικείμενο σπουδών στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Η φύση είναι εσωτερική πηγή μεταβολών που πραγματοποιήθηκε σε κάθε φυσικό σώμα.

Ο Αριστοτέλης υποστήριξε την ανάγκη για σαφής διάκριση ανάμεσα στη κατανόησης ενός γεγονότος και στη κατανόησης του λόγου για τον οποίο συνέβη. Γι αυτό χρησιμοποίησε τις λέξεις διότι και αιτία, αν και τα δύο είδη προέρχονται μέσα από παραγωγικό συλλογισμό, εντούτοις μόνο το τελευταίο μπορεί να χαρακτηριστεί επιστημονικό καθώς είναι το μόνο που συνδέεται με τη γνώση των αιτιών. Αξίζει να αναφέρουμε με παράδειγμα τις περιπτώσεις παραγωγικού συλλογισμού που αναφέρονται στα Αναλυτικά Ύστερα: Α:Οι πλανήτες δεν ακτινοβολούν. Ό,τι δεν ακτινοβολεί είναι κοντά. Συνεπώς οι πλανήτες είναι κοντά. Β: Οι πλανήτες είναι κοντά. Ό,τι είναι κοντά δεν ακτινοβολεί. Άρα οι πλανήτες δεν ακτινοβολούν. Πρόκειται για δυο συλλογισμούς που και οι δύο αποτελούν επιχειρήματα της μορφής ( Α=Β και Β=Γ, Άρα Α=Γ). Η διαφορά τους βρίσκεται στο μέσο όρο που παραθέτει μια αιτία. Αυτό που αναζητείται είναι ο αιτιακός σύνδεσμος ενώνει το Α και το Γ.  Αριστοτέλης τονίζει ότι τα επιχειρήματα θα πρέπει να έχουν μια ασυμμετρία. Βέβαια για εκείνον μία πλήρης αιτιακή εξήγηση πρέπει να αναφέρει και τις τέσσερις αιτίες.

Προσέγγιση του ζητήματος της αιτιότητας από τον Ντέιβιντ Χιούμ

Ο Ντέιβιντ Χιούμ (1711-1776) υπήρξε η πιο διακεκριμένη μορφή του σκοτσέζικου πολιτισμού. Διπλά εμπειριστής ο ίδιος άσκησε τεράστια επίδραση και προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στους κόλπους της φιλοσοφίας με το βάθος των προβλημάτων που έθεσε. Θεωρούσε ότι η φιλοσοφία είναι εμπειρική επιστήμη και ότι όλα τα ακατέργαστα προϊόντα της σκέψης και της αντίληψης προέρχονται από την αισθητηριακή εμπειρία και συνδέονται μεταξύ τους με συσχετισμούς που συνηθίζουμε να κάνουμε. Από την πείρα μας συνδέουμε το κρύο με τον πάγο και τη ζέστη με τη φωτιά. Εάν όμως δεν είχαμε το βίωμα της ζέστης, τότε δε θα ήταν δυνατό για το νου να συναγάγει το συμπέρασμα ότι η φωτιά παράγει θερμότητα. Η φιλοσοφία του Χιούμ χαρακτηρίζεται ως περιγραφική ψυχολογία. Χρησιμοποιεί τη θεωρία των συνειρμών την οποία δανείζεται από τον Χάρτλεϊ και την επεξεργάζεται κατάλληλα για να καταλήξει στα συμπεράσματά του. Ο νους του ανθρώπου έχει ένα είδος «φυσικής τεμπελιάς» και βασιζόμενος στις πιο εμφανείς ομοιότητες των αισθητηριακών εμπειριών προχωρά σε κατηγοριοποίηση και ταξινόμησή τους αδιαφορώντας για επιμέρους χαρακτηριστικά. Σε συνδυασμό με τη συνήθεια που παίζει βασικό ρόλο προχωράει σε συσχετισμό των ιδεών.

Η σημαντικότερη συνεισφορά του Χιουμ αφορά την αποκαθήλωση της σχέσης αιτιότητας. Γνωρίζοντας ότι στη βάση της αιτιότητας στηρίζεται η βεβαιότητά μας για τον κόσμο, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι η αμφισβήτηση που πρόβαλε ο Χιουμ στην έννοια αυτή, προκάλεσε ισχυρό χτύπημα στα θεμέλια της γνώσης. Αρχικά, ας δούμε ποιές είναι οι τρεις συνθήκες για τη λειτουργία όλων των αιτιών: α) η συνάφεια στο χώρο και στο χρόνο, β) η προτεραιότητα στο χρόνο της αιτίας, ότι δηλαδή, πρώτα λαμβάνει χώρα η αιτία και κατόπιν ακολουθεί το αποτέλεσμα και γ) η σταθερή σύζευξη αιτίας και αποτελέσματος, ότι κάθε φορά που θα χτυπάω μια μπάλα σε μια άλλη, θα συμβαίνει πάντοτε το ίδιο. Η τρίτη συνθήκη είναι ιδιαιτέρως σημαντική, καθώς από μόνη της η διαδοχή γεγονότων δεν είναι αρκετή για τη θεμελίωση αιτιακής σχέσης. Η νύχτα διαδέχεται τη μέρα, δεν σημαίνει όμως απαραίτητα ότι η νύχτα είναι αιτία της μέρας.

Αυτό που ονομάζεται αναγκαία σχέση, για τον Χιουμ αποτελεί απλώς μια γενίκευση προγενέστερων εμπειριών. Παρ'ότι γνωρίζουμε και είμαστε βέβαιοι για την ισχύ ενός φυσικού νόμου, όπως είναι η θερμοκρασία στην οποία εξατμίζεται το νερό, καθώς όσες φορές έγινε το συγκεκριμένο πείραμα παρατηρήθηκε το ίδιο φαινόμενο, εντούτοις δεν μπορεί να ισχύει εξίσου για το μέλλον. Η ψυχολογική μας προδιάθεση στηριζόμενη στη συνήθεια και την παρατήρηση επαναλαμβανόμενων φαινομένων στο παρελθόν μας οδηγεί να πιστεύουμε ότι η φύση λειτουργεί ομοιόμορφα. Η σχέση αιτίας και αποτελέσματος είναι μια ψυχολογική σχέση, εφόσον ακόμα και μια διατύπωση ενός φυσικού νόμου στηρίζεται σε παρατηρήσεις ανθρώπων κατά το παρελθόν, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν το φαινόμενο αλλάξει τελικά στο μέλλον.

«Υπάρχουν τέσσερα σημαντικά σημεία στην πρωτότυπη ανάλυση της αιτιότητας από τον Χιούμ. Μπορούν να διατυπωθούν ως εξής:

1. Ούτε η λογική ούτε η εμπειρία επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι το μέλλον θα μοιάζει με το παρελθόν.

2. Η αιτία και το αποτέλεσμα πρέπει να είναι διακριτές υπάρξεις, που η καθεμιά να μπορεί να συλληφθεί χωρίς την άλλη.

3. Η αιτιακή σχέση αναλύεται με όρους γειτνίασης, προτεραιότητας και σταθερής σύνδεσης.

4. Το ότι κάθε έναρξη ύπαρξης έχει μια αιτία δεν αποτελεί αναγκαία αλήθεια.

Η κάθε μια από αυτές τις αρχές μπορεί να απομονωθεί από τον ψυχολογικό μηχανισμό εντυπώσεων και ιδεών στον οποίο είναι ενσωματωμένη η πραγματική περιγραφή του Χιουμ. Καθεμιά εξ αυτών δικαιούται, και έχει υποβληθεί σε, εξονυχιστική φιλοσοφική εξέταση. Κάποιες από αυτές υπέστησαν, την ερευνητική κριτική του Καντ, ενώ άλλες τροποποιήθηκαν ή απορρίφθηκαν από πιο σύγχρονους φιλοσόφους. Όμως, η ατζέντα της συζήτησης για την αιτιακή σχέση παραμένει μέχρι σήμερα όπως την όρισε ο Χιούμ»

Αν και εκ διαμέτρου διαφορετικές οι προσεγγίσεις του ζητήματος της αιτιότητα από τους δυο φιλόσοφους τον Αριστοτέλη και τον Χιούμ, οι προτάσεις και των δυο επηρέασαν τη σκέψη και τις θεωρίες πολλών μεταγενέστερων φιλόσόφων τους και δημιούργησαν ακραία και αντίθετα ρεύματα όπως εκείνα του ντετερμινισμού και της απροσδιοριστίας. Οι απόψεις του Αριστοτέλη έγιναν οι περισσότερες αποδεκτές στα μετέπειτα χρόνια και κυρίως κατά το Μεσαίωνα. Κυρίως έγινε αποδεκτό ως απόλυτο ποιητικό αίτιο ο Θεός. Η Αριστοτελική αρχή της αιτιότητας επικράτησε αρκετά στη φιλοσοφική σκέψη μέχρι να την υποβάλλει σε αυστηρή κριτική, να την απομυθοποιήσει και να την αναγάγει στην ψυχολογική της διάσταση, από την μεριά των ανθρώπων ο Χιουμ.

*Εργασία Μιχαλούσης Αικατερίνης, ΕΠΟ 22

Ετικέτες: Η ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ ΣΕ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΧΙΟΥΜ,
Πηγή:http://philipposphilios.com
Ανιχνευτής ο δόκιμος Επικούρειος Πέπος. 

ΖΗΝΩΝ Ο ΕΛΕΑΤΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

Η διαλεκτική προσέγγιση του όντος προήλθε ιστορικώς από την πνευματική και πολιτική εξέλιξη στις αρχαίες ελληνικές πόλεις του 5ου αιώνα π.Χ. Κατά πρώτον η Διαλεκτική νοούνταν ως η τέχνη του διαλόγου με βάση τις ερωτήσεις και απαντήσεις. Ήταν δηλαδή μία άποψη ή μορφή της Ρητορικής τέχνης αναγκαίας στον χώρο της αναπτυσσόμενης πολιτικής κοινωνίας.

ΖΗΝΩΝ Ο ΕΛΕΑΤΗΣ

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι πρώτος ο Ζήνων ο Ελεάτης ανακάλυψε την διαλεκτική [Σεξτ. Εμπειρ., Μαθ. 7 {Λογ.} 6-7]. Όμως, τα ουσιαστικά πρωτεία, ενδεχομένως ο ίδιος ο όρος, και, εν πάσει περιπτώσει, η καθιέρωση και ο εμπλουτισμός της έννοιας αυτής οφείλεται στον Πλάτωνα. Στα Μετά τα Φυσικά [987β, 36-37] ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι "οι γαρ πρότεροι διαλεκτικής ου μετείχον". Επειδή το κείμενο αναφέρεται στη σχέση Πλάτωνος-Πυθαγορείων, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ο Σταγιρίτης δεν περικλείει τον Ζήνωνα τονΕλεάτη στην κατηγορία αυτή, τουλάχιστον ως προς την αρχική μορφή της διαλεκτικής μεθόδου, δηλαδή της μορφής εκείνης του λόγου, όπου γίνεται χρήση λεκτικών επιχειρημάτων για την προσδιορισμό και την απόδειξη του ζητουμένου. Ο Ζήνων ο Ελεάτης, επιδιώκοντας να ισχυροποιήσει την φιλοσοφία του Παρμενίδου, ανέπτυξε μιά σειρά επιχειρημάτων αναιρετικών της κοινής αντιλήψεως για την πολλαπλότητα και την κίνηση. Mε τον τρόπο αυτόν ο Ζήνων επιχειρούσε να βγάζει αντιφατικά συμπεράσματα από τις υποθέσεις και θεωρίες των αντιπάλων και επικριτών της παρμενίδειας φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, στην κριτική παρατήρηση ότι η παρμενίδεια άποψη περί του αδυνάτου της κινήσεως είναι εσφαλμένη, ο Ζήνων προσπαθούσε να αποδείξει ότι η αντίθετη άποψη είναι αντιφατική. Όπως παρατηρεί ο Βurnet, "Τα επιχειρήματα του Ζήνωνος δεν είναι απλοί σοφισμοί". Αποτελούν την απαρχή μιάς διανοητικής πορείας, που καταυγάστηκε και διαιωνίσθηκε μέσα από την δύναμη του πλατωνικού λόγου.

ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

Ουσιαστικός πατέρας της Διαλεκτικής είναι ο Πλάτων, ο οποίος επηρεάσθηκε από τον μεγάλο δάσκαλό του Σωκράτη. Όπως προκύπτει από τα Ξενοφώντος Απομνημονεύματα {ΙV, 5, 12}, ο Σωκράτης είχε χρησιμοποιήσει πρώτος την διαιρετική μέθοδο, την οποία ανέπτυξε περαιτέρω ο Πλάτων στον "Σοφιστή", στηριζόμενος στο ρήμα "διαλέγω", με τα λόγια "και τοδιαλέγεσθαι ονομασθήναι εκ του συνιόντας κοινή βουλεύεσθαι διαλέγοντας κατά γένη τα πράγματα". Όμως, ο όρος Διαλεκτική προκύπτει τόσο από το "διαλέγω", όσο και από το "διαλέγομαι".
Και ο Πλάτων μέχρι την ώριμη ηλικία του αντιμετωπίζει την διαλεκτική μέθοδο κυρίως -αλλά όχι μόνο- κάτω από το πρίσμα του "διαλέγομαι". Ήδη στον "Κρατύλο" {390 C} η Διαλεκτική είναι η μέθοδος των ερωτήσεων και απαντήσεων, "...τον δε ερωτάν και αποκρίνεσθαι επιστάμενον άλλο τι συ καλείς ή διαλεκτικόν;"
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο κύριες πλατωνικές προσεγγίσεις της διαλεκτικής: α} Διαλεκτική μέθοδος προς γνώση του όντως όντος {διαλέγομαι}. Στο μεγαλειώδες έργο του Πλάτωνος "Πολιτεία" επισημαίνονται διάφορα ενδιαφέροντα χωρία, τα οποία αποδίδουν τις διάφορες αποχρώσεις της έννοιας της Διαλεκτικής. Τα σημαντικότερα είναι τα εξής:

*Εργασία του Μιχάλη Δ. Ρέλλου, δημοσιευμένη στην Διεπιστημονική Επιθεώρηση

Ετικέτες: ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ, Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ, ΜΙΧΑΛΗΣ ΡΕΛΛΟΣ, ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

ΧΕΓΚΕΛ

Το φιλοσοφικό κίνημα που ονομάστηκε γερμανικός ιδεαλισμός έχει ακριβή ημερομηνία γέννησης το 1781, το έτος που δημοσιεύθηκε η Κριτική του καθαρού λόγου του Καντ, ενώ φαίνεται ότι λήγει, τουλάχιστον με την κλασική του μορφή, το 1821, με την έκδοση τηςΦιλοσοφίας του δικαίου του Χέγκελ. Χωρίς να υποτιμήσει κανείς όλους τους στοχαστές που έχουν τη θέση τους στο πνευματικό αυτό κίνημα, για λόγους οικονομίας θα αναφερθούμε στους σημαντικότερους: Φίχτε, Σέλινγκ, Χέγκελ, των οποίων τα έργα, όπου κυρίαρχο ρόλο παίζει η έννοια της ελευθερίας, σφράγισαν τη φυσιογνωμία των φιλοσοφικών προβλημάτων της σύγχρονης δυτικοευρωπαϊκής σκέψης.

Ετσι, η κριτική της θρησκείας, της ιστορίας, της πολιτικής οικονομίας, καθώς και οι νεότερες κοινωνικές θεωρίες, ο βιολογισμός, ο θετικισμός αλλά και η υπαρξιακή οντολογία του Χάιντεγκερ, βρίσκονται σε διάλογο με τον συμπαγή λόγο του γερμανικού ιδεαλισμού.

Ανατρέχοντας εν συντομία στην προϊστορία του διαπιστώνουμε ότι ο γερμανικός στοχασμός θα κάνει τα πρώτα του βήματα στο ορισμένο πλαίσιο της χριστιανικής θεολογίας, ενώ μόνο στη συνέχεια θα ανακαλύψει την οδό που οδηγεί στη φιλοσοφική επιστήμη, ερμηνεύοντας εκ των υστέρων τις απαρχές του από τη σκοπιά της οντολογίας και της νοολογίας. Στην προοπτική αυτή και στην προσπάθειά του να ορίσει την πνευματική του ταυτότητα ο γερμανικός ιδεαλισμός θα στραφεί σε κεφαλαιώδη ζητήματα όπως ο νους, το πνεύμα, η συνείδηση, το εγώ, το υποκείμενο, ανασυντάσσοντας τόσο το περιεχόμενό τους όσο και τη διαπλοκή τους.

Ηδη στη μυστική του θεολογία ο Meister Eckhart, διδάσκοντας ότι ο Πατήρ γεννά τον Υιό του μέσα στην ψυχή μου, κάνει ένα βήμα προς την εσωτερικότητα του ανθρώπου, την οποία θεωρεί σημείο διαμεσολάβησης του Πατρός με τον Υιό ή του Θεού με τον εαυτό του. Ο Nicolaus Cusanus θα υποστηρίξει ότι η ανθρώπινη νόηση παράγεται διά μέσου της μέθεξης με τη θεϊκή ενότητα· αλλά το σημείο της μέθεξης αυτής είναι η υποκειμενικότητα και η συνακόλουθη ανεπάρκεια της ανθρώπινης νόησης έναντι της θεϊκής. Ετσι, η νόηση θεμελιώνεται αλλά το θεμέλιο είναι η ομολογία της αγνωσίας του Απόλυτου. Ο Λούθηρος, τέλος, επιχειρεί να ελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά της εξωτερικής εξουσίας και να τον ξαναδέσει με τον ακατάλυτο δεσμό που είναι η εσωτερικότητα της ηθικής συνείδησης. Τούτη 'δώ εδράζεται στην υποκειμενικότητα, στην οποία εκδηλώνεται ο λόγος του Θεού.

Οι προηγούμενοι δρόμοι ορίζουν τη διαδρομή που θα οδηγήσει στη φιλοσοφία της συνείδησης, κατεύθυνση στην οποία το τελευταίο βήμα γίνεται από τον Λάιμπνιτς. Η φιλοσοφία των λογικών αρχών της γνώσης που εισηγείται ο τελευταίος είναι προσανατολισμένη στην πεποίθηση ότι το αρχιμήδειο σημείο της γνώσης εν γένει είναι η λογική συνείδηση, με βάση την οποία μπορεί να διερευνηθεί η φύση στο σύνολό της. Ο Λάιμπνιτς διδάσκει ότι η γνώση απορρέει από τη συνείδησή της, ακόμη και στην περίπτωση που η τελευταία είναι ασαφής και συγκεχυμένη. Καθίσταται έτσι σαφής η αρχή ότι η γνώση δεν παραπέμπει στην πραγματικότητα χωρίς η ίδια να έχει προηγουμένως συγκροτηθεί ως υποκειμενικότητα.

Το έδαφος είναι ήδη έτοιμο για την καντιανή επανάσταση, που θα στραφεί πρωτίστως στην έννοια του υποκειμένου. Τούτο 'δώ θα οριστεί από τον Καντ ως απόλυτη ενότητα της συνείδησης, η οποία, με τη σειρά της, συνδέει τις έννοιες μεταξύ τους ώστε να παράγουν κρίσεις, συγκροτώντας τα πράγματα του κόσμου σε αντικείμενα της εμπειρίας μας. Με τον τρόπο αυτόν όμως η ενότητα της συνείδησης καθίσταται ικανότητα παραγωγής της αντικειμενικότητας. Απλούστερα: έχουμε ικανότητες και μπορούμε να τις ασκήσουμε· και όποιος μπορεί κάτι είναι ελεύθερος να το πράξει. Αποκαλύπτονται έτσι η πραξιολογική ρίζα της καντιανής κριτικής και ο καθοριστικός ρόλος του πρακτικού λόγου.

Ακριβώς στον καθοριστικό αυτόν ρόλο θα επιμείνει ο Φίχτε, για τον οποίο λόγος σημαίνει πρωτίστως βούληση και πράξη. Στην προοπτική αυτή, ο πρακτικός λόγος δεν έχει άλλο αντικείμενο πέρα από αυτό που ο ίδιος δημιουργεί ως δύναμη που ενεργεί. Αλλά το αντικείμενο αυτό είναι ο ηθικός νόμος, σκοπός και επιθυμία της βούλησης, η οποία τον μεταμορφώνει, διά μέσου της πράξης, σε αντικειμενικό κόσμο. Ετσι, το σύνολο του θεωρητικού λόγου υπάγεται, σύμφωνα με τον Φίχτε, στον πρακτικό λόγο που έχει πια κερδίσει την αρχή της αυτονομίας του. Από τη σκοπιά αυτή, ο αυτόνομος πρακτικός λόγος γίνεται πράξη του ανθρώπινου εγώ για την ελευθερία του, η οποία δεν είναι άλλο πράγμα από τον αυτοπροορισμό του ανθρώπου. Τελικά, πράττω σημαίνει τελειοποιούμαι, αναζητώντας την αιτία του κόσμου μέσα στον εαυτό μου. Αλλά η αναζήτηση αυτή, με τη σειρά της, δεν είναι άλλο πράγμα από τη φιλοσοφία, η οποία για πρώτη φορά στην ιστορία της νεότερης σκέψης αναζητά τη Λογική της ως έμπρακτο λόγο.

Η αυτονόμηση του πρακτικού λόγου και η πίστη στον απόλυτο και απελευθερωτικό χαρακτήρα της ανθρώπινης πράξης, έννοιες ρομαντικές στη βάση τους, ανασκευάζονται στην αρχή από τον πρώιμο Σέλινγκ και, στη συνέχεια, από τον Χέγκελ. Οι παρεμβάσεις τους δίνουν και πάλι τα πρωτεία στη θεωρία, στην οποία υποτάσσουν την πρακτική βούληση. Η θεωρητική φιλοσοφία προσδιορίζει τώρα την έννοια της ελευθερίας όχι μόνο ως βούληση αλλά ως νόηση νοήσεως, επαναλαμβάνοντας τη γνωστή κατηγορία του Αριστοτέλη. Στην τροπή που παίρνει με τον Σέλινγκ και τον Χέγκελ ο γερμανικός ιδεαλισμός υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία παρερμηνεύεται όταν αξιολογείται με μοναδικό μέτρο την πρακτική βούληση, μια και ο φιλοσοφικός λόγος, τόσο από τη φύση του όσο και από πρόθεση, σκοπεύει στην καθαρή νόηση.

Η φιλοσοφία που εισηγείται ο Σέλινγκ, παρ' όλο που ξεκινά ως κριτική υποδοχή των αντιλήψεων του Φίχτε, καταλήγει σε ένα είδος δραματικής σύγκρουσης με τον ορθολογισμό και τις εννοιολογικές απαιτήσεις του. Στην προσπάθειά του να αντικρούσει τον Φίχτε και τον επιστημολογικό χαρακτήρα που ο τελευταίος προσδίδει στον φιλοσοφικό στοχασμό, ο Σέλινγκ προκρίνει μια αρχή εντελώς ασύμβατη με το ιδεώδες της νόησης. Πρόκειται για την αρχή της νοητικής εποπτείας, η οποία διασταυρώνεται με το απόλυτο, το αναπόδεικτο, το απολύτως άμεσο και το προφανές. Η νοητική εποπτεία είναι η κίνηση με την οποία το απόλυτο νοείται πριν από τον λόγο και ­ κυρίως ­ εκτός λόγου, σε ένα είδος χαρισματικής ενόρασης που ακυρώνει τελικά τη γνωστική διαδικασία μέσω εννοιών. Η αντίληψη του κόσμου είναι, κατά βάση, θέμα ενορατικής διαδικασίας και η πραγματικότητα επιστρέφει στην προκαντιανή της αφέλεια. Ως μετακαντιανός μυστικισμός, η φιλοσοφία του Σέλινγκ θα αποτελέσει τη μήτρα για όλες τις συναφείς προσπάθειες που σκοπεύουν στην ανατροπή της κριτικής φιλοσοφίας.

Δεν είναι παράξενο, ύστερα από τον Σέλινγκ, ότι ο Χέγκελ θεωρεί εξαιρετικά επείγον το πρόβλημα των σχέσεων της έλλογης νόησης με τη συγκεκριμένη πραγματικότητα ή, απλούστερα, τη σχέση του λόγου με την πραγματικότητα στο σύνολό της. Ετσι, η φιλοσοφία του Χέγκελ, στον οποίο πολλοί αναγνωρίζουν τον τελευταίο κλασικό φιλόσοφο, αγκαλιάζει την πραγματικότητα ως όλον, του οποίου φιλοδοξεί να γίνει η συστηματική θεωρία, με την ετυμολογική σημασία που έχει η τελευταία λέξη. Στην προοπτική αυτή, η φιλοσοφία παρουσιάζεται ως σύστημα, με την αυστηρή σημασία του όρου, ως όλον δηλαδή του οποίου τα μέρη αποτελούν μέλη που το καθένα παίρνει το νόημά του από τα άλλα και όλα μαζί από το σύνολο. Ο συστηματικός χαρακτήρας της χεγκελιανής φιλοσοφίας παρουσιάζεται ωςΕγκυκλοπαίδεια των φιλοσοφικών επιστημών, η οποία υποδιαιρείται σε τρεις στιγμές: στηΛογική, όπου το Πνεύμα μιλά τη γλώσσα του στην καθαρή της μορφή, ορίζοντας το ίδιο τη γραμματική και το συντακτικό της· στη Φιλοσοφία της Φύσης, στιγμή της αλλοτρίωσης όπου το Πνεύμα αποξενώνεται από τον εαυτό του· τέλος, με τη Φιλοσοφία του Πνεύματοςσυμπληρώνεται η τρίτη στιγμή, όπου το Πνεύμα επιστρέφει στον εαυτό του και αυτοαναγνωρίζεται ως Δίκαιο, Ηθική, Τέχνη, Θρησκεία και Φιλοσοφία.

Ετσι, το φιλοσοφικό σύστημα του Χέγκελ παρουσιάζεται ως μεγαλειώδες «έπος του πνεύματος» καθώς, στην προσπάθειά του να γνωρίσει τον εαυτό του, το πνεύμα παράγει διαδοχικά όλες τις μορφές της πραγματικότητας: κατ' αρχήν τον μηχανισμό της σκέψης του, στη συνέχεια τη φύση και, τέλος, την ίδια την ιστορία.

*Άρθρο από το ΒΗΜΑ, 19/11/2000, του Βώκου Γεράσιμου, Ομότιμου Καθηγητή του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών

Ετικέτες: Η ΣΤΙΓΜΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, ΕΓΕΛΟΣ, ΦΙΧΤΕ, ΣΕΛΛΙΝΓΚ, ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΒΩΚΟΣ
Πηγή: http://philipposphilios.com
Ανιχνευτής ο δόκιμος Επικούρειος Πέπος

ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Διαφωτισμός είναι η έξοδος τον ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία ευθύνεται ο ίδιος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία του ανθρώπου να μεταχειρίζεται το νου του χωρίς την καθοδήγηση κάποιου άλλου. Γι’ αυτή την ανωριμότητά του ο άνθρωπος φταίει όταν η αιτία της έγκειται όχι στην ανεπάρκεια του νου του, αλλά στην έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να μεταχειριστεί το νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapere aude! Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου! Αυτή είναι η εμβληματική φράση του διαφωτισμού.

Η οκνηρία και η δειλία είναι οι αιτίες για τις οποίες τόσο πολλοί άνθρωποι προτιμούν να παραμένουν σ’ όλη τους τη ζωή ανώριμοι, μόλο που η φύση τούς έχει ήδη αποδεσμεύσει από την ξένη καθοδήγηση (naturaliter majorennes), και ορισμένοι άλλοι γίνονται τόσο εύκολα κηδεμόνες τους. Βολεύει ιδιαίτερα να είναι κάποιος ανώριμος. Σαν να έχω ένα βιβλίο που να σκέφτεται  για λογαριασμό  μου,  έναν  πνευματικό ποιμένα που να έχει συνείδηση για λογαριασμό μου, ένα γιατρό που να καθορίζει για λογαριασμό μου τη δίαιτά μου κ.ο.κ. Εγώ ο ίδιος δεν θα χρειάζεται να καταβάλω καμιά προσπάθεια. Δεν θα είμαι αναγκασμένος να σκεφτώ, αρκεί μόνο να μπορώ να πληρώνω· την οχληρή δουλειά θα την αναλάβουν άλλοι για λογαριασμό μου. Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων (ανάμεσά τους όλο το ωραίο φύλο) θεωρεί το βήμα προς την ωριμότητα όχι μόνο επίπονο, αλλά και πολύ επικίνδυνο. Γι’ αυτή την κατάσταση έχουν ήδη φροντίσει εκείνοι οι «κηδεμόνες» που έχουν αναλάβει με μεγάλη προθυμία τη γενική εποπτεία των άλλων. Αφού πρώτα αποκουτιαίνουν τα κατοικίδια ζώα τους και φροντίζουν επιμελώς να απαγορεύσουν σ’ αυτά τα ήσυχα πλάσματα να αποτολμήσουν έστω κι ένα βήμα έξω από την κούνια (Gängelwagen) στην οποία τα έχουν κλείσει, ύστερα τους επισημαίνουν τον κίνδυνο που διατρέχουν αν δοκιμάσουν να περπατήσουν μόνα τους. Βέβαια ο κίνδυνος αυτός δεν είναι και τόσο μεγάλος, γιατί τελικά, αφού πέσουν μερικές φορές, μετά θα μάθουν ασφαλώς να περπατούν. Ωστόσο, ακόμα και ένα τέτοιο παράδειγμα κάνει τους ανθρώπους να δειλιάσουν και συνήθως τους αποθαρρύνει από κάθε παραπέρα απόπειρα.

Κάθε άνθρωπος χωριστά είναι δύσκολο να προσπαθήσει να βγει από την ανωριμότητα, που έχει γίνει σχεδόν δεύτερη φύση του. Μάλιστα αυτό τον ευχαριστεί. Και για την ώρα είναι πραγματικά ανίκανος να μεταχειρίζεται το νου του, γιατί ποτέ δεν τον άφησαν να δοκιμάσει να το κάνει. Τα δόγματα και οι φόρμουλες, τα μηχανικά εργαλεία για μια έλλογη χρήση, ή μάλλον κατάχρηση, των φυσικών χαρισμάτων του, είναι οι αλυσίδες μιας ατέλειωτης ανωριμότητας. Όποιος θα τις σπάσει θα σκοντάψει, με το αβέβαιο πήδημά του, ακόμα και στο πιο μικρό χαντάκι, έτσι αμάθητος που είναι σε τέτοια ελεύθερη κίνηση. Ως εκ τούτου είναι πολύ λίγοι εκείνοι που κατόρθωσαν, καλλιεργώντας μόνοι τους το πνεύμα τους, να ξεφύγουν από την ανωριμότητα και να βαδίσουν σταθερά.

Ωστόσο, ένα κοινό (Publikum) έχει μεγαλύτερη δυνατότητα να διαφωτιστεί μόνο του. Θα έλεγα πως κάτι τέτοιο είναι ―υπό την αίρεση ότι θα υπάρχει ελευθερία― σχεδόν αναπότρεπτο. Γιατί πάντα θα υπάρχουν σ’ αυτό το κοινό ορισμένοι με ανεξάρτητη σκέψη, και μάλιστα θα εντοπίζονται ανάμεσα σ’ εκείνους που έχουν αναλάβει το ρόλο του κηδεμόνα της μεγάλης μάζας, σ’ εκείνους που, αφού αποτίναξαν οι ίδιοι από πάνω τους το ζυγό της ανωριμότητας, διαδίδουν τώρα γύρω τους το πνεύμα μιας έλλογης εκτίμησης της αξίας κάθε ανθρώπου και της αποστολής του (Beruf ) να σκέπτεται αυτόνομα. Εν προκειμένω αξίζει να τονίσουμε ότι το κοινό, το οποίο είχαν βάλει εκείνοι πρωτύτερα κάτω από αυτόν το ζυγό, τους υποχρεώνει έπειτα να κάνουν το ίδιο άμα αφήσουν να τους ξεσηκώσουν ορισμένοι κηδεμόνες ανίκανοι για κάθε λογής διαφωτισμό. Είναι άκρως βλαβερό να φυτεύει κάποιος προκαταλήψεις, γιατί στο τέλος αυτές εκδικούνται όσους τις καλλιέργησαν ή τους προδρόμους τους. Για τούτο, ένα κοινό μόνο αργά μπορεί να φτάσει στο διαφωτισμό. Με μια επανάσταση επιτυγχάνεται, ίσως, η απαλλαγή από τον προσωπικό δεσποτισμό και την καταπίεση  ανθρώπων  άπληστων  για κέρδη  και εξουσία,  ποτέ όμως μια αληθινή ανάπλαση (Reform) στον τρόπο του σκέπτεσθαι· απεναντίας, νέες προκαταλήψεις θα γίνουν, όμοια όπως οι παλιές, το καθοδηγητικό νήμα για τη μεγάλη αστόχαστη μάζα.

Γι’ αυτόν όμως το διαφωτισμό δεν χρειάζεται τίποτε άλλο παρά  ελευθερία,  και μάλιστα  η πιο αβλαβής  ανάμεσα σ’ εκείνα που θα ήταν δυνατό να λάβουν το όνομα της ελευθερίας. Δηλαδή, η ελευθερία κάποιου να κάνει δημόσια χρήση της έλλογης δύναμής του παντού. Ακούω, ωστόσο, να φωνάζουν απ’ όλες τις μεριές: «Μη συλλογίζεστε!». «Μη συλλογίζεστε, αλλά μόνο εκτελείτε τα γυμνάσια!» διατάζει ο αξιωματικός. «Μη συλλογίζεστε, αλλά μόνο πληρώνετε!» φωνάζει ο οικονομικός σύμβουλος. «Μη συλλογίζεστε, αλλά μόνο πιστεύετε!»  κηρύττει  ο ιερωμένος.  (Μόνο  ένας και μοναδικός Κύριος στον κόσμο λέει: «Να συλλογίζεστε όσο θέλετε και  για  ό,τι  θέλετε.  Αλλά  να  υπακούετε!».)  Παντού  εδώ υπάρχει  περιορισμός  της  ελευθερίας.  Ποιος  περιορισμός στέκεται όμως εμπόδιο στο διαφωτισμό;  Και ποιος, πάλι, δεν στέκεται, αλλά, απεναντίας, τον ενισχύει; Απαντώ ότι στον  καθένα  πρέπει  να  επιτρέπεται  ελεύθερα  η  δημόσια χρήση της λογικής δύναμής του (Vernunft)∙καιαυτήηχρήσηείναι η μόνη που μπορεί να φέρει διαφωτισμό στους ανθρώπους. Η προσωπική χρήση της όμως μπορεί συχνά να περιορίζεται σε πολύ στενό πλαίσιο, χωρίς με αυτό να εμποδίζεται ιδιαίτερα  η πρόοδος  του διαφωτισμού.  Με τον όρο «δημόσια χρήση» της λογικής δύναμης εννοώ τη χρήση που κάνει κάποιος ως συγγραφέας (als Gelehrter), καθώς απευθύνεται σε ολόκληρο το αναγνωστικό κοινό του. Προσωπική χρήση καλώ τη χρήση της λογικής δύναμης στο πλαίσιο μιας κρατικής θέσης ή υπηρεσίας που έχει ανατεθεί σε κάποιον.  Σε  ορισμένες  υπηρεσίες  που  εκτελούνται  προς  το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου είναι ανάγκη, ασφαλώς, να  υπάρχει  κάποιος  μηχανισμός,  με  την  παρέμβαση  του οποίου ορισμένα μέλη του κοινωνικού συνόλου αναγκάζονται να συμπεριφέρονται  απλώς παθητικά,  ώστε να εξασφαλίζεται έτσι μια τεχνητή ομοφωνία, την οποία η κυβέρνηση αξιοποιεί για την επίτευξη δημόσιων σκοπών ή τουλάχιστον για την αποτροπή της κατάλυσης αυτών των σκοπών. Εδώ βέβαια δεν επιτρέπεται να συλλογίζεται κανείς· εδώ πρέπει να υπακούει. Στο μέτρο όμως που αυτό το μέρος της μηχανής θεωρεί συνάμα τον εαυτό του και μέλος του κοινωνικού συνόλου, ή ακόμη και της παγκόσμιας κοινωνίας, ένα μέλος το οποίο, υπό την ιδιότητα του πνευματικού ανθρώπου, απευθύνεται με τα συγγραφικά έργα του σε ένα κοινό για δικό του λογαριασμό, ενδέχεται να διατυπώνει τις σκέψεις του χωρίς να παραβλάπτονται με αυτό τον τρόπο οι υπηρεσίες που έχει αναλάβει ως παθητικό μέλος να εκτελεί. Θα ήταν έτσι πολύ επιζήμιο αν ένας αξιωματικός που πήρε από τους ανωτέρους του κάποια διαταγή άρχιζε να λεπτολογεί εις επήκοο όλων μέσα στην υπηρεσία για τη σκοπιμότητα ή τη χρησιμότητα αυτής της διαταγής. Οφείλει να υπακούει. Από την άλλη όμως, δεν είναι εύλογο να του απαγορέψουν να κάνει παρατηρήσεις, ως συγγραφέας, για τα λάθη στις πολεμικές επιχειρήσεις και να τις παρουσιάσει στο αναγνωστικό κοινό για να τις κρίνει. Ο πολίτης δεν μπορεί να αρνηθεί να καταβάλει τους φόρους που του έχουν επιβληθεί. Μάλιστα ενδέχεται μια επίμονη από μέρους του επίκριση τέτοιων φορολογικών υποχρεώσεων ―εφόσον θα είναι υποχρέωσή του να τις εκπληρώσει― να τιμωρηθεί ως σκάνδαλο (που θα μπορούσε να προκαλέσει γενικότερες αντιδράσεις). Εντούτοις, ο ίδιος αυτός άνθρωπος δεν πράττει κάτι αντίθετο προς το καθήκον ενός πολίτη όταν διατυπώνει, ως συγγραφέας, δημόσια τις σκέψεις του για το ανάρμοστο ή/και το άδικο τέτοιων φορολογικών επιβαρύνσεων. Όμοια και ένας ιερωμένος έχει υποχρέωση, όταν απευθύνεται στους μαθητές που κατηχεί ή στους ενορίτες του, να συμμορφώνεται με το δόγμα (Symbol) της Εκκλησίας την οποία υπηρετεί· γιατί με αυτό τον όρο έχει γίνει δεκτός. Ως συγγραφέας όμως έχει πλήρη ελευθερία ―θα έλεγα μάλιστα και αποστολή― να μοιράζεται τις σκέψεις του, εφόσον είναι καλοπροαίρετες και τις έχει σταθμίσει προσεκτικά, για οτιδήποτε λαθεμένο σχετικά με το δόγμα και να κάνει προτάσεις για τη βελτίωση των θρησκευτικών και εκκλησιαστικών πραγμάτων. Δεν υπάρχει εν προκειμένω τίποτα που θα μπορούσε να αποτελέσει βάρος για τη συνείδησή του. Γιατί στο πλαίσιο του λειτουργήματός του, ως εντολοδόχος της Εκκλησίας, υποστηρίζει ότι δεν διδάσκει όπως ο ίδιος θα ήθελε, αλλά αισθάνεται ότι είναι διορισμένος να το κάνει σύμφωνα με τις οδηγίες που έχει λάβει και στο όνομα κάποιου άλλου. Θα πει ότι η Εκκλησία μάς διδάσκει αυτό ή το άλλο, ότι οι αποδείξεις που προβάλλει είναι αυτές. Για χάρη της  ενορίας  του  αντλεί  κάθε  ωφέλιμο  πρακτικό  δίδαγμα από θρησκευτικά δόγματα που ο ίδιος δεν θα τα προσυπέγραφε ανεπιφύλακτα, αλλά έχει ωστόσο αναλάβει να τα κηρύττει, εφόσον δεν είναι εντελώς αδύνατο να περιέχουν κάποια κρυμμένη αλήθεια και, οπωσδήποτε, εφόσον δεν υπάρχει τουλάχιστον σ’ αυτά κάτι που να αντιστρατεύεται την εσωτερική θρησκεία (innere Religion). Γιατί, αν είχε εντοπίσει σ’ αυτά τα δόγματα κάτι τέτοιο, δεν θα μπορούσε πια να ασκεί το λειτούργημά του κατά συνείδηση· θα ήταν αναγκασμένος να παραιτηθεί. Επομένως, η χρήση που ένας διορισμένος ιεροκήρυκας κάνει στη λογική δύναμή του (Vernunft) όταν απευθύνεται στην ενορία του είναι απλώς προσωπική· γιατί πρόκειται πάντα για μια οικιακή συνάθροιση, έστω κι αν είναι τόσο μεγάλη. Από αυτήν την άποψη, ως κληρικός δεν είναι ―και ούτε πρέπει να είναι― ελεύθερος, δεδομένου ότι εκτελεί  ξένη εντολή.  Απεναντίας,  ως πνευματικός  άνθρωπος, που μιλάει με τις συγγραφές του στο ίδιο το κοινό, δηλαδή στον κόσμο, κατά τη δημόσια χρήση της λογικής δύναμής του ο κληρικός έχει, επομένως, απεριόριστη ελευθερία να τη χρησιμοποιεί και να μιλάει για δικό του λογαριασμό. Γιατί, αν οι κηδεμόνες του λαού χρειάζονταν κηδεμόνα (στα πνευματικά ζητήματα), αυτό θα συνιστούσε ανωμαλία, που θα διαιώνιζε τις ανωμαλίες.

Δεν θα έπρεπε, ωστόσο, ένα σύνολο από ιερωμένους, ας πούμε μια εκκλησιαστική σύναξη ή μια αξιοσέβαστη «κλάσις» (ehrwurdige Klassis), όπως ονομάζεται στην Ολλανδία, να έχει το δικαίωμα να δεσμεύεται με αμοιβαίο όρκο ότι θα τηρεί ένα αναλλοίωτο δόγμα, προκειμένου να ασκεί έτσι σε κάθε μέλος του ―και διά μέσου αυτών σε όλο το λαό― μια δίχως τέλος επικηδεμονία; Εγώ λέγω πως αυτό είναι εντελώς αδύνατο. Ένα τέτοιο συμβόλαιο, με το οποίο θα επιχειρούσαν να κρατήσουν για πάντα το ανθρώπινο γένος μακριά από κάθε διαφωτισμό, είναι εντελώς άκυρο· έστω κι αν επικυρωνόταν από την ανώτατη εξουσία, τα κοινοβούλια και τα πιο πανηγυρικά συνέδρια ειρήνης. Δεν μπορεί μια εποχή να αυτοδεσμευτεί και να συνωμοτήσει ώστε η επομένη να μείνει σε μια κατάσταση στην οποία θα είναι αδύνατο να επεκτείνει τις (προπαντός πιο απαραίτητες) γνώσεις της, να τις αποκαθάρει από πλάνες, και γενικά να προχωρήσει προς την κατεύθυνση του διαφωτισμού. […]Εντόπισα το κέντρο βάρους του διαφωτισμού, την έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητα για την οποία φταίει ο ίδιος, κυρίως στα ζητήματα της θρησκείας, γιατί όσον αφορά τις τέχνες και τις επιστήμες, οι άρχοντές μας δεν ενδιαφέρονται να εμφανίζονται ως κηδεμόνες των υπηκόων τους· επιπλέον, γιατί εκείνη η ανωριμότητα δεν είναι μόνο η πιο επιζήμια, αλλά και η πιο ατιμωτική απ’ όλες. Ο τρόπος όμως της σκέψης ενός ανώτατου άρχοντα που ευνοεί τη θρησκευτική ελευθερία προχωρεί ακόμα παραπέρα και διαβλέπει πως και σε ό,τι αφορά τη νομοθεσία είναι ακίνδυνο να επιτρέψει στους υπηκόους του να κάνουν δημόσια χρήση της λογικής δύναμής τους και να εκθέσουν δημόσια στον κόσμο τις σκέψεις τους για μια καλύτερη οργάνωσή της, ασκώντας μάλιστα και θαρραλέα κριτική στην κείμενηνομοθεσία. Ως προς αυτό, έχουμε ένα λαμπρό παράδειγμα: κανένας μονάρχης δεν ξεπέρασε αυτόν τον οποίο εμείς τιμούμε.

Αλλά και μόνο εκείνος που, όντας ο ίδιος διαφωτισμένος, δεν φοβάται ίσκιους και έχει συνάμα στη διάθεσή του έναν πειθαρχημένο και πολυάριθμο στρατό για τη διασφάλιση της δημόσιας τάξης μπορεί να πει αυτό που μια δημοκρατία (Freistaat) δεν επιτρέπεται να το αποτολμήσει: Να χρησιμοποιείτε το λογικό σας όσο θέλετε και για οτιδήποτε θέλετε, αρκεί μόνο να πειθαρχείτε! Εκδηλώνεται έτσι εδώ μια παράξενη, απροσδόκητη πορεία των ανθρώπινων πραγμάτων: όπως συμβαίνει κι αλλού, άμα τη δούμε σε μεγάλη κλίμακα, σχεδόν όλα σ’ αυτήν είναι παράδοξα. Ένας μεγαλύτερος βαθμός πολιτικής ελευθερίας φαίνεται να επιδρά ευνοϊκά στην πνευματική ελευθερία του λαού. Ωστόσο, της θέτει ανυπέρβλητους φραγμούς. Απεναντίας, ένας μικρότερος βαθμός πολιτικής ελευθερίας δίνει στο λαό το περιθώριο να ξεδιπλώσει όλες του τις δυνάμεις. Όταν λοιπόν η φύση ξετυλίγει, κάτω από αυτό το σκληρό περίβλημα, το φύτρο που αποτελεί και την πιο τρυφερή φροντίδα της, δηλαδή την τάση προς τον ελεύθερο στοχασμό, αυτό σιγά σιγά γυρίζει πίσω και επενεργεί στο φρόνημα του λαού (κάνοντάς τον έτσι ολοένα πιο ικανό να πράττει ελεύθερα) και εντέλει επενεργεί ακόμα και σ’ αυτές τις θεμελιώδεις αρχές της κυβέρνησης, που διαπιστώνει ότι έχει και η ίδια συμφέρον να μεταχειρίζεται τον άνθρωπο, ο οποίος είναι τώρα κάτι παραπάνω από μηχανή, ανάλογα με την αξιοπρέπειά του.

Königsberg in Preussen, 30 Σεπτεμβρίου 1784

*Δεκέμβριος 1784, περιοδικό Berlinische Monatsschrift,  Immanuel Kant (1724-1804), Απόσπασμα από τις εκδόσεις Κριτική

Ετικέτες: ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ, ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ,
Πηγή: http://philipposphilios.com
Ανιχνευτής ο δόκιμος Επικούρειος Πέπος.

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ

Ο Ηγεμόνας δεν είναι μια απλή πραγματεία πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά ένα βιβλίο που προσδοκά να αλλάξει την πολιτική γεωγραφία της Ιταλίας αφού στην ουσία πρόκειται για ένα επαναστατικό μανιφέστο του Ιταλικού έθνους. Αποσκοπεί στο να ξυπνήσει τις ναρκωμένες συνειδήσεις των Ιταλών αρχόντων, που όλοι έσπευδαν ανήμποροι να κατηγορήσουν την «τύχη» για την τότε κατάσταση της χερσονήσου. Πράγματι, για είκοσι περίπου χρόνια -από το 1494, έτος της καθόδου του Γάλλου βασιλιά Καρόλου Η΄ έως το 1515-η Ιταλία είχε μεταμορφωθεί σε πεδίο μάχης, πεδίο αναμέτρησης των μεγαλύτερων στρατιωτικών δυνάμεων του καιρού εκείνου, της Γαλλίας και της Ισπανίας, με στόχο την επικυριαρχία. 

Ο Ηγεμόνας είναι μια «Προτροπή να ελευθερωθεί η Ιταλία από τους βαρβάρους».«Όλοι μισούν τη βάρβαρη τούτη τυραννία», ανακράζει αηδιασμένος ο Μακιαβέλι, αποχαιρετώντας τον αναγνώστη. Εκτός από τις ευρύτερες πολεμικές αναμετρήσεις της χερσονήσου, το βιβλίο αποτελεί απόρροια και της σύγκρουσης της παραδοσιακής Φλωρεντίας με την ανατέλουσα Ιταλική, πρώτο-αστική κοινωνία.

Το έργο αυτό, που απαρτίζεται από μία σειρά συμβουλών προς τον εκάστοτε ηγέτη, το έγραψε και το έστειλε στον τοπικό άρχοντα της εποχής του, τον Δούκα του Ουρμπίνο, ως προσωπικό δώρο ο ίδιος ο Μακιαβέλι. Η οπτική του γωνία μπορεί να οριστεί ως ανθρωποκεντρική, ακριβώς γιατί ο ίδιος θεωρεί την πολιτική συμπεριφορά όχι ξεκομμένη από τα πλαίσια της γενικότερης ανθρώπινης φύσης καθώς ήταν επηρεασμένος από το ουμανιστικό μήνυμα της Αναγέννησης. Το ύφος του έργου, είναι απλό, στρωτό, χωρίς περίπλοκες φράσεις και καλλωπιστικά στοιχεία∙ είναι το αποτέλεσμα μιας επιστημονικής έρευνας και ως τέτοιο παρουσιάζεται. Ο αναγνώστης μένει έκπληκτος από τη καθαρότητα της σκέψης του συγγραφέα και από την απλότητα που εκφράζονται και οι πιο βαθιές του σκέψεις, πράγμα που συμβαίνει διότι αποτελούν πονήματα προσωπικής εμπειρίας. Ο χαρακτηρισμός«μακιαβελικός» ωστόσο, μόνο επαινετικός δεν είναι και αυτό συμβαίνει επειδή στον ηγεμόνα του, ο Μακιαβέλι, απορρίπτει την ηθική όπως την ξέρουμε και προτείνει στον εκάστοτε ηγέτη κάποιες απροκάλυπτα κυνικές συμπεριφορές που ξεγυμνώνουν κάθε ηθική επικάλυψη. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο ηγέτης, όχι μόνο δεν πρέπει να είναι ηθικός, αλλά εάν είναι ηθικός σύντομα θα πάψει να είναι ηγέτης και στην θέση του θα βρεθεί κάποιος άλλος.

Ο Μακιαβέλι και η πολιτική του προσέγγιση είναι η ζωντανή προσωποποίηση της φράσης «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Οι ιδέες αυτές του Μακιαβέλι οδήγησαν στο να καταστεί ο Ηγεμόνας απαγορευμένο βιβλίο από την Εκκλησία ενώ ο ίδιος μέχρι και να ταυτιστεί με τον διάβολο. Οι ιδέες αυτές φυσικά ανέκαθεν υπήρχαν, αλλά ήταν η πρώτη φορά που εκφράστηκαν μεθοδικά και επιστημονικά, και μάλιστα γραπτώς. Αυτό οδήγησε στο να δημιουργήσει ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλι ολόκληρη σχολή που υπάρχει μέχρι σήμερα. Αμέτρητα έργα και διατριβές έχουν βασιστεί πάνω σε αυτό το μικρό βιβλιαράκι και μάλιστα το βιβλίο Διοίκηση Επιχειρήσεων και Μακιαβέλι (Management and Machiavelli) είναι υποχρεωτικό σε μεγάλες σχολές διοίκησης επιχειρήσεων, μεταξύ των οποίων και το Χάρβαρντ. Μία από τις σοβαρότερες σύγχρονες αναλύσεις πάνω στο έργο του έκανε ο Αντόνιο Γκράμσι, ο οποίος μελέτησε την άποψη του σύγχρονου ηγεμόνα κάνοντας τον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι ένα είδος μοντέρνου συμβόλου των ιστορικών λειτουργιών ενός σύγχρονου επαναστατικού κόμματος.

ΡΗΣΕΙΣ

1. Ο καθένας βλέπει αυτό που φαίνεσαι. Λίγοι καταλαβαίνουν αυτό που είσαι.
2. Τους αντιπάλους σου ή πρέπει να τους παίρνεις με το μέρος σου ή να τους εκμηδενίζεις.
3. Η αρετή κι ο πλούτος σπάνια πηγαίνουν στον ίδιο άνθρωπο.
4. Ο άνθρωπος είναι καλός μόνο όταν είναι αδύναμος.
5. Ο ηγέτης αποκτά κύρος με το να είναι είτε αληθινός φίλος είτε πραγματικός εχθρός. Δηλαδή παίρνει θέση, καθαρά, υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς. Αυτή η τακτική έχει πολύ περισσότερα πλεονεκτήματα από την ουδετερότητα.
6. Έναν ηγέτη πρέπει να τον φοβούνται και να τον αγαπούν. Αν δεν γίνεται και τα δύο, τότε καλύτερα μόνο να τον φοβούνται.
7. Η τύχη είναι γυναίκα και γι’ αυτό ευνοεί τον νέο που την χειρίζεται με τόλμη.
8. Κάνε το κακό μια κι έξω, αλλά το καλό δίνε το σιγά-σιγά.
9. Οι άνθρωποι έχουν το ελάττωμα, όταν έχει νηνεμία, να νομίζουν ότι δεν θα έρθει ποτέ καταιγίδα και δεν προετοιμάζονται.
10. Ο πόλεμος αρχίζει όταν θέλεις, αλλά δεν τελειώνει όταν θέλεις.
11. Οι άνθρωποι ξεχνούν ευκολότερα το θάνατο του πατέρα τους παρά την απώλεια της περιουσίας τους.
12. Γενικά οι άνθρωποι είναι αγνώμονες, ασταθείς και υποκριτές· προτιμούν να αποφεύγουν τον κίνδυνο και είναι αχόρταγοι για κέρδος.
13. Αυτός που θέλει να τον υπακούν πρέπει να ξέρει να διατάζει.
14. Ποτέ μην προσπαθείς να κερδίσεις με τη βία αυτό που μπορεί να αποκτηθεί με πονηριά.
15. Δεν πρέπει ποτέ να αφήνει κανείς να συνεχίζεται μια ανωμαλία για να αποφύγει έναν πόλεμο, γιατί δεν τον αποφεύγει, αλλά μόνο αλλάζουν οι συνθήκες προς όφελος των αντιπάλων του.
16. Μια αλλαγή αφήνει την πόρτα ανοιχτή για να μπουν και άλλες.
17. Ποτέ τίποτε μεγάλο δεν επιτεύχθηκε χωρίς κίνδυνο.
18. Η φιλοδοξία είναι τόσο δυνατό πάθος, που όσο ψηλά και αν φθάσει κανείς δεν είναι ικανοποιημένος.
19. Προκαλεί κανείς το ίδιο μίσος με τις καλές πράξεις όσο και με τις κακές.
20. Οι πρίγκιπες και οι κυβερνήσεις είναι, μακράν, τα πιο επικίνδυνα στοιχεία σε μια κοινωνία.
21. Συμβαίνει, όλοι οι ένοπλοι προφήτες να είναι νικητές και οι άοπλοι να χάνονται.
22. Η υπόσχεση που δόθηκε ήταν μια αναγκαιότητα του παρελθόντος. Ο λόγος που δεν κρατήθηκε είναι μια αναγκαιότητα του παρόντος.
23. Η πρώτη εντύπωση που δημιουργεί ένας ηγεμόνας είναι αυτή που δίνουν οι άνθρωποι που τον περιστοιχίζουν.
24. Δεν υπάρχει τίποτε πιο σημαντικό για τον ηγεμόνα από το να φαίνεται ότι είναι θρήσκος.
25. Οι άνθρωποι είναι τόσο αφελείς και τόσο έτοιμοι να υπακούσουν, ώστε ποτέ δεν θα λείψουν τα θύματα σε έναν αχρείο για να κάνει τις απάτες του.
26. Ο απλοϊκός λαός πάντα παρασύρεται από την εξωτερική εμφάνιση, και ο κόσμος αποτελείται κυρίως από απλοϊκούς.
27. Σε ένα ηγεμόνα δεν λείπουν ποτέ οι νόμιμοι λόγοι για να παραβεί μια υπόσχεση.
28. Μόλις κυριαρχήσει σε μια πόλη ένας κυβερνήτης, θα πρέπει να σκεφθεί τι τιμωρίες θα επιβάλει. Πρέπει να τις επιβάλει όλες μια κι έξω και να μην τις ανανεώνει κάθε μέρα.
29. O μόνος τρόπος να προφυλαχτείς από την κολακεία είναι να δώσεις στους άλλους να καταλάβουν ότι δεν προσβάλλεσαι όταν λένε την αλήθεια. Αλλά όταν όλοι μπορούν να σου λένε την αλήθεια, χάνεις το σεβασμό τους.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Ο Ηγεμόνας, περιλαμβάνει 26 κεφάλαια και μια εισαγωγική αφιέρωση στον Lorenzo de Medici. Η αφιέρωση δηλώνει την πρόθεσή του Μακιαβέλι για να συζητήσει σε απλή γλώσσα τη συμπεριφορά των μεγάλων ανδρών και των αρχών της ηγεμονικής διακυβέρνησης και αποσκοπεί στο να ευχαριστήσει και να διαφωτίσει την οικογένεια των Μεδίκων.

Τα 26 κεφάλαια του βιβλίου μπορούν να χωριστούν σε τέσσερις ενότητες:

Α) Τα κεφάλαια 1-11 πραγματεύονται τα διάφορα είδη των ηγεμονιών ή κρατών.
Β) Τα κεφάλαια 12-14 πραγματεύονται τα διάφορα είδη των στρατών και την ορθή τακτική ενός ηγεμόνα ως στρατιωτικού ηγέτη.
Γ) Τα κεφάλαια 15-23 περιγράφουν τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός ηγεμόνα.
Δ) Τα κεφάλαια 24-26 πραγματεύονται την απελπιστική πολιτική κατάσταση της Ιταλίας. Το τελευταίο κεφάλαιο απευθύνεται στην οικογένεια των Μεδίκων, να εκπαιδεύσει τον ηγεμόνα που θα βγάλει την Ιταλία από την ταπείνωση.

Α) Τα τέσσερα είδη ηγεμονιών

1. Κληρονομικό πριγκιπάτο,  που έχει κληρονομηθεί από τον ηγεμόνα.
2. Μικτή ηγεμονία, που εμπεριέχει εδάφη που προσαρτώνται στις υπάρχουσες περιοχές του ηγεμόνα.
3. Νέα ηγεμονία, η οποία μπορεί να αποκτηθεί με διάφορους τρόπους: από τη δύναμή του, από τη δύναμη των άλλων, με αξιόποινες πράξεις ή ακραία σκληρότητα ή από τη βούληση του λαού.
4. Εκκλησιαστική ηγεμονία, δηλαδή τα παπικά κράτη που ανήκουν στην Καθολική εκκλησία.

Β) Οι τύποι των στρατευμάτων

1. Μισθοφόροι στρατιώτες, στράτευμα επικίνδυνο και αναξιόπιστο.
2. Βοηθητικό, στρατεύματα που δανείζονται από άλλους ηγεμόνες, επίσης επικίνδυνα και αναξιόπιστα.
3. Εγγενή στρατεύματα, που αποτελούνται από τους ίδιους τους πολίτες του-μακράν το πιο επιθυμητό είδος.
4. Μικτά στρατεύματα, ένας συνδυασμός ιθαγενών και μισθοφόρων στρατιωτών ή βοηθητικών-επίσης λιγότερο επιθυμητό στράτευμα από το εγγενές.

Γ) Χαρακτήρας και συμπεριφορά του ηγεμόνα

1. Καλύτερα να είναι τσιγκούνης παρά γενναιόδωρος.
2. Καλύτερα να είναι σκληρός παρά φιλεύσπλαχνος.
3. Είναι καλύτερα να αθετεί υποσχέσεις, αν η διατήρησή τους είναι εις βάρος των συμφερόντων του.
4. Ο Ηγεμόνας πρέπει να αποφεύγει να κάνει τον εαυτό του μισητό και περιφρονημένο. Η καλή θέληση του λαού είναι η καλύτερη άμυνα από οποιοδήποτε φρούριο και στρατό.
5. Ο Ηγεμόνας πρέπει να αναλαμβάνει μεγάλα έργα για την ενίσχυση της φήμης του.
6. Πρέπει να επιλέγει σοφά τους συμβούλους τους και να αποφεύγει τους κόλακες.

ΑΝΑΛΥΣΗ

Σύμφωνα με τον Μακιαβέλι οι ηγεμονίες είναι κληρονομικές ή νεοσύστατες. Οι κληρονομικές είναι αυτές στις οποίες οι πρόγονοι του ηγεμόνα είχαν για πολύ καιρό την εξουσία ενώ οι νεοσύστατες, είναι είτε εντελώς καινούριες είτε προσαρτημένες ως συμπληρωματικά μέλη στο κληρονομικό κράτος του ηγεμόνα που τις απέκτησε. Τα μέσα που οδηγούν στην ίδρυση μιας νέας ηγεμονίας είναι τα Όπλα του ίδιου του ηγεμόνα ή κάποιου άλλου, η Ικανότητα και η Tύχη.

Ο μακιαβελικός ηγεμόνας οφείλει να διαπραγματεύεται διαρκώς το φαίνεσθαι με το είναι, διότι «υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα στο πώς ζει και το πώς θα έπρεπε να ζει κανείς, που όποιος παραλείπει αυτό που γίνεται για κείνο που θα έπρεπε να γίνει προετοιμάζει μάλλον την καταστροφή του παρά τη σωτηρία του».
Ένας ηγεμόνας πρέπει να αποφεύγει συμπεριφορές που θα προκαλέσουν το μίσος και την περιφρόνηση από το λαό, αντίθετα θα πρέπει να φαίνεται γενναιόδωρος, ευσπλαχνικός, συγκαταβατικός και συνεπής. Υποστηρίζοντας ότι η ανθρώπινη φύση είναι αδύνατο να επιτρέψει τη συνύπαρξη όλων αυτών των αρετών σε μια προσωπικότητα, είναι αναγκαία η ικανότητά του να δείχνει ότι τις κατέχει ώστε να διατηρήσει την εξουσία του.

Υποσκελίζει τη γενναιοδωρία, θεωρώντας την επιβλαβή για την οικονομική διαχείριση και υποστηρίζει πως η λιτότητα είναι η πλέον σοφή πολιτική άμυνας στα γυρίσματα της τύχης. Σε ενδεχόμενη κρίση οι δυσβάσταχτοι φόροι θα προκαλέσουν το μίσος του λαού και η εικόνα του θα αμαυρωθεί. Η σκληρότητα σε αντίθεση με την ευσπλαχνία λειτουργεί καταλυτικά στην κοινωνική συνοχή και στην πειθαρχία του όχλου και του στρατεύματος καθώς υπάρχει ο κίνδυνος να φανεί αναποφάσιστος τόσο στον πόλεμο όσο και στην πολιτική. Προκειμένου να αποφύγει αναταραχές που οφείλονται στην απληστία, το ψέμα, την αχαριστία και την υποκρισία των ανθρώπων θα πρέπει να αποφασίζει άμεσα με σύνεση, αυστηρότητα και προνοητικότητα ώστε να διατηρήσει την εξουσία του περιορίζοντας τις πιθανότητες μιας ενδεχόμενης αμφισβήτησής του.

Υπάρχουν δύο τρόποι που μπορεί κανείς να κυβερνήσει: ο ένας είναι με τους νόμους οι οποίοι απευθύνονται στο ανθρώπινο στοιχείο και ο δεύτερος η βία που χαρακτηρίζει το ζωικό βασίλειο. Όταν ο πρώτος δεν αρκεί τότε παρουσιάζεται η ανάγκη προσφυγής στο δεύτερο, γι αυτό ο Μακιαβέλι θεωρεί απαραίτητο να ξέρει ο ηγεμόνας πότε να δρα ως θηρίο και πότε ως άνθρωπος. Η δυνατότητα ενσωμάτωσης των δύο φύσεων είναι αρετή για έναν ηγεμόνα γιατί η μία δεν μπορεί να διαρκέσει πολύ χωρίς την άλλη. Η ανάγκη του καιρού καθορίζει τη συνέπεια του, να προτιμά το καλό αν μπορεί, αλλά να ξέρει να γυρνά στο κακό όταν είναι απαραίτητο. Σημείο αναφοράς αποτελεί το ίδιο το πρόσωπο του κυβερνήτη και όχι η θέση του στην κοινωνία ως όλου-θέση που εννοείται υπόρρητα-ξεχωρίζει από το σύνολο και το καθοδηγεί.

Ο επιτυχημένος ηγεμόνας καθοδηγείται όχι από το θρησκευτικό δόγμα ή από τα ηθικά παραγγέλματα, αλλά από την αυστηρά ωφελιμιστική επιλογή των μέσων που είναι κατάλληλα για τους σκοπούς του. Μπορεί να χειραγωγεί τους νόμους που διέπουν την πολιτική συμπεριφορά και να διαμορφώνει την πορεία των γεγονότων, σύμφωνα με τα σχέδιά του. 

Ετικέτες: Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ, ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ, ΤΥΧΗ, ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ, ΜΑΚΙΑΒΕΛΙΣΜΟΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ

Πηγή: http://philipposphilios.com

Aνιχνευτής ο δόκιμος Επικούρειος Πέπος 

    

ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟYΝΤ

"Τώρα νομίζω πώς το νόημα της εξέλιξης του πολιτισμού μας δεν είναι πια σκοτεινό. Η πολιτισμική εξέλιξη πρέπει να μας δείξει τον αγώνα ανάμεσα στον έρωτα και το θάνατο, ανάμεσα στην ορμή της ζωής και στην ορμή της καταστροφής και τον τρόπο διεξαγωγής τους στο ανθρώπινο είδος. Αυτή η γιγαντομαχία είναι το ουσιαστικό περιεχόμενο της ζωής γενικά και γι' αυτό μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την πολιτισμική εξέλιξη απλώς ως τον αγώνα ζωής του ανθρώπινου είδους. Και αυτόν τον αγώνα των γιγάντων θέλουν οι νταντάδες μας να τον καταπραΰνουν με νανουρίσματα."

Ο Πατέρας της Ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ επηρεασμένος βαθύτατα από τα γεγονότα του Α Παγκοσμίου Πολέμου, όσο και την Ρωσική Επανάσταση, εξέδωσε το 1930 ένα από τα σημαντικότερα και πιο πολυδιαβασμένα βιβλία του, το Das Unbehagen in der Kultur, Η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό. Ο Αυστριακός ιατρός ανίχνευσε και έβγαλε στο φως τις αμείλικτες πιέσεις που ασκεί ο τελευταίος στα άτομα καθώς χαλιναγωγεί τις ορμέμφυτες στάσεις, γεννώντας αναπόφευκτα την δυσφορία. Πριν όμως ξεκινήσουμε ας λάβουμε γεύση του τι έπεται, μιας και το πόνημα είναι γερή γροθιά σε ευήκοα ώτα.

"Έτσι λοιπόν με εγκαταλείπει το θάρρος να παρουσιασθώ στους συνανθρώπους μου σαν προφήτης, και δέχομαι τη μομφή τους που δεν μπορώ να τους προσφέρω παρηγοριά, γιατί αυτή αποζητούν κατά βάση όλοι, οι ορμητικότεροι επαναστάτες όχι λιγότερο ολόψυχα από τους πραότερους θεοσεβείς."

"Το ερώτημα για τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής έχει τεθεί αμέτρητες φορές. Δεν του έχει δοθεί καμία ικανοποιητική απάντηση ίσως και να μην επιδέχεται καμία.." (σελ 27)

Η φράση του Φρόιντ είναι αντήχηση της μηδενιστικής φιλοσοφίας. Το ανόητο της ύπαρξης έχει διατυπωθεί από προγενέστερους φιλοσόφους όσο και λογοτέχνες τον 19ου αίωνα. Αν όμως, δεν υπάρχει νόημα τότε γιατί ζούμε;

-Τι ζητούν τι θέλουν οι άνθρωποι από την ζωή ;
-Δεν είναι δύσκολο.Την ευτυχία και την στέρηση πόνου.

-Σε τι συνίσταται η ευτυχία ;
-Στο βίωμα ισχυρών αισθημάτων ηδονής. (σελ28)

-Από που προέρχεται ο πόνος;
-Ο πόνος είναι εγγενής της ύπαρξης. Πηγάζει από τρεις καταστάσεις:

α) Από το ίδιο το σώμα, το αίσθημα του μαρασμού και τις θνητότητας.
β) Από το φυσικό περιβάλλον και την αδάμαστη, καταστροφική δύναμη του, που προσπαθούμε ηδονικά να ελέγξουμε.
γ) Από τις σχέσεις μας με τους άλλους. Ο Φρόιντ όπως και ο Σοπενάουερ θεωρεί την συναναστροφή ως το πιο οδυνηρό  κομμάτι της ζωής, αίτιο της ενδημικής δυστυχίας μας.

-Πως αποφεύγεται;
-Όπως είπαμε ο πολιτισμός, ελέω συμβίωσης, βάζει φραγμό στα ενστικτώδη πάθη και στις σεξουαλικές επιθυμίες. Επομένως πρέπει να υπάρχει μια μετουσίωση των ορμών, της λιμπιντικής οικονομίας. Αυτή πραγματώνεται με:

α) Ισχυρές αποστάσεις από την ζωή. Απόσταση από το περιβάλλον ώστε τα άτομα να καταλήγουν να προφυλάσσονται χτίζοντας τα δικά τους κελιά. Η στάση αυτή οδηγεί σε ένα είδος  πνιγηρού ασκητισμού. (σελ 30)

β) Αναπληρωματικές ικανοποιήσεις που μειώνουν το πόνο: εδώ ανήκουν οι απολαύσεις που προσφέρει η επιστήμη, η τέχνη, η φαντασία, η καθυπόταξη της φύσης, ενέργειες που κοιμίζουν την θέληση αφού μας αποστασιοποιούν από το Εγώ και την Βούληση. Όμως, αυτές είναι εργαλεία λίγων ατόμων. Απαιτούν λεπτότητα και κλίση ώστε να μην είναι προσιτές από την πλειονότητα.Τέλος, πολλές φορές δημιουργούν μια αγχώδη ζωή, δεν προσφέρουν κάτι άτρωτο απο τα βέλη της μοίρας και συνήθως αποτυγχάνουν, όταν πηγή δυσφορίας είναι το σώμα. (σελ 33)

γ) Τα ναρκωτικά: τα τελευταία ως και το πιο κατάπτυστο, ποταπό είδος ελάφρυνσης προσφέρουν παροδική απόσπαση από την πραγματικότητα επιδρώντας σε χημικές συστάσεις του οργανισμού χαρίζοντας τεχνητή ευφορία. Στην κατηγορία εντάσσεται και η θρησκεία όσο και ανατολικές πρακτικές όπως γιόγκα. 

Αυτή βλάπτει στο παιχνίδι εκλογής και προσαρμογής με το να επιβάλλει σε όλους τον ίδιο δρόμο και τρόπο ζωής προς την ευτυχία και την αποφυγή πόνου (σελ 40) παραγνωρίζοντας την ιδιοσυγκρασία κάθε επιμέρους ατόμου. (σελ 35)

Γένεση του Πολιτισμού:  Σύμφωνα με τον Φρόιντ "Η λέξη πολιτισμός σημαίνει το σύνολο των επιτευγμάτων και των αξιών με τα οποία ο τρόπος ζωής μας απομακρύνεται από αυτών των ζωωδών προγόνων μας και με τα οποία εξυπηρετούν δύο σκοποί: τη προστασία του ανθρώπου απέναντι στην φύση και την ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων"

Όσο αφορά την πρώτη, ο πολιτισμός γεννήθηκε με την χρησιμοποίηση των εργαλείων για τον δαμασμό της φύσης. Αυτό θυμίζει τον μύθο του Πρωταγόρα για τον Επιμηθέα και τον Προμηθέα, ότι δηλαδή ο άνθρωπος αφού στερείτο άλλων δυνατοτήτων για την επιβίωση, είναι ικανός να τις δημιουργήσει μονάχος του. "Με τα εργαλεία ο άνθρωπος τελειοποιεί τα όργανα του-τα κινητήρια και τα αισθητήρια- ή παραμερίζει τα εμπόδια για την απόδοση τους. (σελ 47)

Ο πολιτισμός χτίζεται πάνω στα ανθρώπινα ιδεώδη του ελέγχου, της ομορφιάς, της υγιεινής, της τάξης και της πνευματικής ωρίμανσης του ανθρώπου. Όμως αυτά είναι επίπλαστα και δεν συμπορεύονται με την φύση. Η ανάγκη του ανθρώπου για τάξη είναι αντίγραφο της. Λέει για την τελευταία "Η τάξη είναι ένα είδος καταναγκασμού για επανάληψη ώστε αυτό που έχει τακτοποιηθεί μια φορά, έχει αποφασιστεί πού πότε που θα πρέπει να γίνει και να μας απαλλάσει από κάθε όμοια περίπτωση από δισταγμούς και αμφιβολίες". (σελ 51) Αντίθετα η "καθαρότητα" αντιβαίνει στην φύση. Γεννιόμαστε στα ούρα και στα υγρά, το παιδί δεν αποχωρίζεται τα περιττώματα του αφού τα βλέπει ως αναπόσπαστο μέρος του σώματος του, αγαπημένος και πιστός σύντροφος ως κατοικίδιο του ανθρώπου είναι το σκυλί επειδή έχει ελεύθερη σεξουαλικότητα και οσφραίνεται τις απεκκρίσεις του, ενώ η ομορφιά προκύπτει από την υποφαινόμενη σεξουαλική διέγερση προς το αντικείμενο και όχι από άλλα αισθητικά κριτήρια. Βλέπει μια αναλογία μεταξύ της οικοδόμησης του πολιτισμού και της ανάπτυξης της σεξουαλικότητας του ατόμου. Κάτω από τη τάξη, την καθαρότητα και την επιβολή στην φύση υποφώσκει ένας πρωκτικός ερωτισμός, μια μετουσίωση των ενστίκτων σε εποικοδομητικό έργο όμως και μια καταστολή των ενστίκτων που αποτελεί την πηγή δυστυχίας μας. Οπως λέει:

"Άν η πολιτισμική εξέλιξη έχει τόσο μεγάλη ομοιότητα με αυτή του ξεχωριστού ατόμου και εργάζεται με τα ίδια μέσα, δεν έχουμε δικαίωμα  να διαγνώσουμε ότι ορισμένοι πολιτισμοί, πιθανόν όλη η ανθρωπότητα, έγιναν κάτω από την επίδραση των πολιτισμικών επιδιώξεων νευρωτικοί;" (σελ 120)

Ρύθμιση της σχέσης με τους άλλους-Έρωτας και Θάνατος: εδώ εμφιλοχωρούμε στο κεντρικό μέρος της Φροιδικής θεωρίας. Ο πολιτισμός γεννήθηκε με την ορθοπόδηση του ατόμου (όταν στάθηκε στα δύο πόδια). Πριν, η έγερση της σεξουαλικότητας περιοριζόταν στην όσφρηση ενώ με την ορθοπόδηση τα γεννητικά  όργανα των όντων ήταν μονίμως ορατά. "Η υπερίσχυση των προερχόμενων από την όραση ερεθισμάτων σε αποκάλυψη των γεννητικών οργάνων, συνεχίζεται με την μονιμοποίηση των σεξουαλικών ερεθισμάτων την δημιουργία της οικογένειας και φθάνει έτσι στο κατώφλι του πολιτισμού. (σελ 60) Ο πολιτισμός στηρίζεται στους περιορισμούς που αναγκάσθηκαν να επιβάλουν ο ένας στον άλλο για την διατήρηση της συμβίωσης. Το δίκαιο της κοινωνίας έχει πρωταρχική σημασία. "Έτσι η συμβίωση των ανθρώπων επιβάλλονταν διπλά από τον καταναγκασμό για την εργασία που τον δημιούργησε η ακραία ανάγκη, και απο την δύναμη της αγάπης, που από την πλευρά του άνδρα δεν ήθελε να στερηθεί το σεξουαλικό αντικείμενο στην μορφή της γυναίκας, και από την πλευρά της γυναίκας, το βγαλμένο από αυτήν κομμάτι με την πλευρά του παιδιού. (σελ 61)  Έρωτας και ανάγκη η λύδια λίθος (Εros ut Ananke).

 «Το μοιραίο ερώτημα της ανθρωπότητας μου φαίνεται πώς είναι αν και σε ποιο βαθμό θα καταφέρει ή πολιτισμική της εξέλιξη να προφυλάξει τη συμβίωση των ανθρώπων από τη βλάβη πού προέρχεται από την ανθρώπινη ορμή της επιθετικότητας και από την ορμή της αυτοκαταστροφής. Σε αυτή τη συνάφεια ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά ακριβώς η σημερινή μας εποχή. Οι άνθρωποι έχουν τελειοποιήσει τόσο πολύ την εξουσία τους πάνω στις φυσικές δυνάμεις, ώστε με τη βοήθειά τους είναι εύκολο να εξολοθρευτούν αμοιβαία ως τον τελευταίο. Τούτο το γνωρίζουν, και απ' αυτό προέρχεται ένα αρκετά μεγάλο μέρος της σημερινής τους ανησυχίας, της δυστυχίας τους, του άγχους τους. Και τώρα πρέπει να περιμένουμε ότι ή άλλη από τις δύο ουράνιες δυνάμεις , ο αιώνιος Έρωτας, θα κάνει μία προσπάθεια για να νικήσει στον αγώνα με τον επίσης αθάνατο αντίπαλό του [το θάνατο]. Αλλά ποιος μπορεί να προβλέψει τις συνέπειες και την έκβαση;»

1) Το να είσαι εντελώς ειλικρινής με τον εαυτό σου είναι μια καλή πρακτική.

2) Μια θρησκεία, ακόμα κι όταν αυτοπροσδιορίζεται σαν θρησκεία της αγάπης, πρέπει να είναι σκληρή και εχθρική σε όσους δεν ανήκουν σε αυτήν.

3) Η ανατομία είναι πεπρωμένο.

4) Ένας άνθρωπος που αμφισβητεί την ίδια του την αγάπη, μπορεί, ή μάλλον πρέπει να αμφισβητεί κάθε κατώτερο πράγμα.

5) Η ψυχική ανάπτυξη του ατόμου είναι μια σύντομη επανάληψη της πορείας ανάπτυξης του ανθρώπινου είδους.

6) Πολλές φορές, τα πιο βαρυσήμαντα όνειρα είναι αυτά που φαίνονται τα πιο τρελά.

7) Μακροπρόθεσμα, τίποτε δεν μπορεί να αντισταθεί στη λογική και στην εμπειρία, γι' αυτό η αντίθεση της θρησκείας και στις δύο είναι κατανοητή.

8) Το Εγώ δεν είναι κυρίαρχο στο ίδιο του το σπίτι.

9) Η Τέχνη είναι μια διέξοδος στο γενετήσιο πρόβλημα.

10) Νεύρωση είναι η ανικανότητα για ανοχή της αντιξοότητας.

11) Ο άνθρωπος δεν θα πρέπει να παλεύει να εξαφανίσει τα σύνδρομά του, αλλά να συντονιστεί με αυτά, γιατί είναι αυτά που κατευθύνουν την επαφή του με τον κόσμο.

12) Τα αστεία δεν είναι μόνο μια εκδήλωση σεξουαλικής νεύρωσης, αλλά ένα ψυχοπαθολογικό σύμπτωμα.

13) Οι άνθρωποι είναι δυνατοί μόνο όσο εκφράζουν μια δυνατή ιδέα. Γίνονται αδύναμοι, όταν της αντιτίθενται.

14) Όσο καλοί δάσκαλοι γίνονται οι ομοφυλόφιλοι, άλλο τόσο κακοί και αυστηροί γίνονται αυτοί που έχουν απωθήσει την ομοφυλοφιλία τους.

15) Ο ψυχαναλυτής θα πρέπει να είναι εντελώς ανέκφραστος προς τον ασθενή και -όπως ένας καθρέφτης- δεν θα πρέπει να δείχνει τίποτε άλλο πέρα από αυτό που του δείχνουν.

16) Απέναντι σε κάποιον που πέθανε υιοθετούμε μια ιδιαίτερη στάση: Κάτι σαν θαυμασμό για κάποιον που τελείωσε μια πολύ δύσκολη δουλειά.

17) Τα παιδιά είναι εντελώς εγωκεντρικά. Αισθάνονται τις ανάγκες τους έντονα και αγωνίζονται ανηλεώς για να τις ικανοποιήσουν.

18) Η ελευθερία του ατόμου δεν είναι αγαθό του πολιτισμού. Ήταν στο μέγιστο σημείο πριν από κάθε πολιτισμό.

19) Η συνείδηση μοιάζει με συντριβάνι που παιχνιδίζει στον ήλιο και ξαναβυθίζεται στη μεγάλη υπόγεια δεξαμενή του υποσυνείδητου από όπου πηγάζει.

20) Το πρώτο προαπαιτούμενο του πολιτισμού είναι η Δικαιοσύνη.

21) Καμιά φορά, ένα πούρο δεν είναι παρά ένα πούρο.

22) Η θρησκεία είναι μια ψευδαίσθηση και αντλεί τη δύναμή της από την ευκολία της να προσαρμόζεται στις ενστικτώδεις μελαγχολικές παρορμήσεις μας.

23) Οι δαίμονες δεν υπάρχουν, όπως και οι θεοί άλλωστε. Είναι απλά δημιουργήματα της ψυχικής δραστηριότητας του ατόμου.

24) Ο πρώτος άνθρωπος που εκτόξευσε μια προσβολή αντί για μια πέτρα ήταν ο θεμελιωτής του Πολιτισμού.

25) Η σκέψη είναι δράση σε πρόβα.

26) Οι υστερικοί υποφέρουν κυρίως από τις αναμνήσεις.

27) Η Αμερική είναι ένα λάθος.

28) Δεν μπορώ να σκεφτώ καμιά άλλη ανάγκη στην παιδική ηλικία τόσο δυνατή όσο η πατρική προστασία.

29) Τι πρόοδος! Τον Μεσαίωνα θα με καίγανε στην πυρά. Τώρα, καίνε στην πυρά τα βιβλία μου.

30) Η γυναίκα θα πρέπει να μαλακώνει αλλά όχι να αποδυναμώνει τον άντρα.

31) Οι δύο θεμέλιοι λίθοι της ευτυχίας: αγάπη και δουλειά.

32) Η θρησκεία είναι νεύρωση.

33) Η ερμηνεία των ονείρων είναι η βασιλική οδός για την εξερεύνηση του υποσυνείδητου.

34) Όπου και αν με πήγαν οι θεωρίες μου, βρήκα ότι ένας ποιητής ήδη είχε πάει εκεί.

35) Από λάθος σε λάθος, ανακαλύπτει κανείς ολόκληρη την αλήθεια.

36) Αν ένας άνθρωπος υπήρξε το αδιαμφισβήτητα αγαπημένο παιδί της μητέρας του, διατηρεί σε όλη του τη ζωή το αίσθημα θριάμβου, την πίστη στην επιτυχία, που συχνά οδηγεί πραγματικά στην επιτυχία.

37) Σε αποφάσεις δευτερευούσης σημασίας, είναι χρήσιμο να εξετάζουμε τα υπέρ και τα κατά. Σε κρίσιμα ζητήματα όμως, η απόφαση πρέπει να προέρχεται από την καρδιά.

38) Ο διάβολος παραμένει πάντα η καλύτερη δικαιολογία για να απενοχοποιήσουμε το Θεό.

39) Πού πάει μια σκέψη όταν έχει ξεχαστεί;

40) Πίσω από κάθε ισχυρή γυναίκα, κρύβεται ένας τυραννικός πατέρας.

41) Κάποια μέρα κοιτάζοντας πίσω, τα χρόνια που αγωνίστηκες θα σου φαίνονται τα πιο ωραία.

42) Η μεγαλύτερη ερώτηση που δεν έχει απαντηθεί ποτέ και που κι εγώ δεν έχω κατορθώσει να απαντήσω μετά από τριάντα χρόνια έρευνας, είναι: «τι θέλει μια γυναίκα;»

43) Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν πραγματικά ελευθερία, επειδή η ελευθερία προϋποθέτει ανάληψη ευθύνης, και οι περισσότεροι άνθρωποι τρέμουν την ανάληψη ευθύνης.

44) Ο άνθρωπος είναι το προϊόν των τραυμάτων της παιδικής του ηλικίας.

45) Το πραγματικό αρσενικό είναι μονογαμικό.

Ετικέτες: ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΥΝΤ, ΦΡΟΥΝΤ, ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ, ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
Πηγή: http://philipposphilios.com
Ανιχνευτής ο Επικούρειος Πέπος.

*Πηγη: Καμμένα Τετράδια, Demian

Ετικέτες: ΣΙΓΜΟΥΝΤ ΦΡΟΙΝΤ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΗΓΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑΣ, ΦΡΟΙΝΤ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΗΓΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑΣ
Πηγή: http://philipposphilios.com
Aνιχνευτής ο Επικούρειος Πέπος.