21 ΜΑΡΤΙΟΥ 2023 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΟΙΗΣΗΣ οι επιλογές έγιναν από τον Επικούρειο Πέπο.

Φίλες και Φίλοι καλημέρα, παγκόσμια ημέρα ποίησης σήμερα και σκέφτηκα να σας παρουσιάσω κάποια ποιήματα που επέλεξα με βάση βέβαια την δική μου αισθητική. Η σημερινή ανάρτηση είναι αφιερωμένη σε έναν υπέροχο φίλο που σήμερα έχει τα γενέθλιά του, αγαπητέ και πολύτιμε φίλε Ηλία Γιαννακόπουλε εγώ και η Λαμπρινή σού ευχόμαστε ολόψυχα Χρόνια Καλά με υγεία!

Ευχής έργον για όλους μας είναι να συνεχίσεις να προσφέρεις στους αναγνώστες σου πνευματική τροφή. Την σημερινή μου ανάρτηση θα την ξεκινήσω με ένα ποίημα του Δημήτρη Παπαγιανόπουλου, κι αυτός άξιο τέκνο της Πιάλειας όπως ο Ηλίας Γιαννακόπουλος. Ο ποιητής θα ήταν ευτυχής αν δεν είχε ''αναγκαστεί'' να γράψει αυτό το ποίημα, γιατί το ποίημά του, είναι ένας φόρος τιμής στα θύματα της σύγκρουσης των δύο τρένων που έγινε στα Τέμπη.

ΓΙΑ ΤΟ ΘΛΙΒΕΡΟ ΑΤΥΧΗΜΑ ΣΤΑ ΤΕΜΠΗ

         (Σύγκρουση των τρένων)

Ποιος το περίμενε άξαφνα, παιδιά μου αγαπημένα

σαν αστραπή μες στην νυχτιά, αστέρια να γενείτε

μ’ ελπίδες και με  όνειρα κεράκια αναμμένα

και  στην αιωνιότητα ακέρια μαζί να ζείτε!

Σας είδαμε  μες τη νυχτιά, κοπάδι περιστέρια

με ματωμένα τα φτερά, να τρέχετε τρομαγμένα.

Να ψάχνετε την μανούλα σας με πληγωμένα χέρια

με πορφυρά τα μάτια σας και δάκρυα ποτισμένα.

Θρηνώ για την αγιάτρευτη, την άταχτη φυγή σας

που ο θάνατος το σάβανο άπλωσ’  ανάμεσά σας.

Κι ο θρήνος μας, ανείπωτος στην στείρα απαντοχή μας,

σαν λυχναράκι  που έσβησε η ελπίδα και η χαρά σας.

Τα βήματά σας αντηχούν μέσα στα βήματά μας

και στην καρδιά μας νιώθουμε το χτύπο της καρδιάς σας

Ακούμε τις φωνούλες σας και τα χαμόγελά σας

Μες στην ανείπωτη, βαριά και μαύρη συννεφιά μας.

Κι είν’ η καρδιά μας σκοτεινή, σα δίχως νερό πηγάδι

για κάτι το ανεπίστρεπτο, για πάντα που εχάθη

που κούφια κράζει, αντιλαλεί, σαν να ’ρχεται απ’ τον `Αδη.

ο γκρίζος θρήνος που ξεσπά απ’ της καρδιάς τα βάθη.

  

Ώ!, των λυγμών την ώρα αυτή, ραγίζουνε κι οι πέτρες.

Του πόνου το σήμαντρο χτυπά το πένθος στην Ελλάδα.

Κι ο αγέρας ξεσπά τον πόνο του με βόγγους και φοβέρες

μέσ’ στη βαριά τη συννεφιά τη μαύρη πορφυράδα.

 

Εσείς πληρώσατε ακριβά, τα λάθη αυτής της χώρας.  

Το αίμα σας το νιώθουμε που κλαίει και μας καίει.

Μεγάλο κρίμα αυτός ο θάνατος! Τόσων πολλών παιδιών μας.

Κατάρα και  άγρια ευχή να γίνει ο καημός σας.

Δάσκαλος

Δ. Παπαγιαννόπουλος

01/03/2023

=====================================

1] ΦΩΝΕΣ Κ.Π.Καβάφης.

Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες
εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι
για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.

Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε·
κάποτε μες στην σκέψη τες ακούει το μυαλό.
Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν
ήχοι από την πρώτη ποίηση της ζωής μας –
σα μουσική, την νύχτα, μακρινή, που σβήνει.

2] Che fece . . . . il gran rifiuto

Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα
που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι
να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος το ’χει
έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα

πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.
Ο αρνηθείς δεν μετανιώνει. Αν ρωτιούνταν πάλι,
όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει
εκείνο τ’ όχι — το σωστό — εις όλην την ζωή του.

3]Τελειωμενα

Μέσα στο φόβο και στες υποψίες,
με ταραγμένο νου και τρομαγμένα μάτια,
λυώνουμε και σχεδιάζουμε το πως να κάμουμε
για ν' αποφύγουμε τον βέβαιο
τον κίνδυνο που έτσι φρικτά μας απειλεί.
Κι όμως λανθάνουμε, δεν ειν' αυτός στον δρόμο.
Ψεύτικα ήσαν τα μηνύματα
(ή δεν τ' ακούσαμε, ή δεν τα νοιώσαμε κάλα).
Αλλη καταστροφή, που δεν την φανταζόμεθαν,
εξαφνική, ραγδαία πέφτει επάνω μας,
κι ανέτοιμους -που πια καιρός- μας συνεπαίρνει.

4]Ιωνικον

Γιατί τα σπάσαμε τ'αγάλματά των,
γιατί τους διώξαμεν απ' τους ναούς των,
διόλου δεν πέθαναν γι' αυτό οι θεοι.
Ω γη της Ιωνίας, σενα αγαπούν ακόμη,
σενα η ψυχές των ενθυμούνται ακόμη.
Σαν ξημερώνει επάνω σου πρωϊ αυγουστιάτικο
την ατμόσφαιρα σου περνά σφρίγος απ'την ζωή των,
και καποτ' αιθέρια εφηβική μορφή,
αόριστη, με διάβα γρήγορο,
επάνω από τους λόφους σου περνά.

5]Οσο μπορείς

Κι αν δεν μπορείς να καμείς την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πιαίνοντας την,
γυρίζοντας συχνά κ' εκθέτοντας την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα ξένη φορτική.

=======================================

ΤΑ ΕΥΡΕΤΡΑ της Κικής Δημουλά.

Τὰ ξεφύλλιζες, κοντοστεκόσουν κάθε τόσο
διάβαζες τάχα κάτι σὲ διαπερνοῦσε
ἀδιάβαστες κρυφογελοῦσαν οἱ σελίδες

μετὰ τὰ ζύγιασες ὅλα στὴ χοῦφτα σου
σὰ νὰ ἦταν κέρματα
χοντρικὰ τὰ ἐξετίμησες
οὐκ ὀλίγα εἶπες
ἔκπληκτος πῶς τ᾿ ἀπέκτησες μὲ ρωτᾷς.

Ὑποκριτή, γραμμὴ δὲ διάβασες
ἀλλιῶς θὰ τό ᾿βλεπες
τὸ γράφω ἐδῶ μέσα πρῶτο πρῶτο

τὰ εὕρετρα εἶναι
ἐσὺ μοῦ τὰ ἔδωσες
ἐπειδὴ σὲ βρῆκα

σὲ μέτρησα καὶ ἤσουνα πολλὰ
ξαναμετρῶ κι ἤσουν ἀλλιῶς
τὸ ἄφησα νὰ εἶσαι κι ἀπ᾿ τὰ δύο
δὲ σοῦ ἀφαίρεσα οὔτε μία
ἀπ᾿ τὶς χιλιάδες ὡραιότητες ποὺ εἶχες
οὔτε μισὴ ἀπ᾿ τὶς πολύτιμες ἀσκήμιες σου
κόσμε.

======================================

"Το Μονόγραμμα"
Οδυσσέας Ελύτης

Έτσι μιλώ για σένα και για μένα

Επειδή σ' αγαπώ και στην αγάπη ξέρω
Να μπαίνω σαν Πανσέληνος
Από παντού, για το μικρό το πόδι σου μες στ' αχανή σεντόνια
Να μαδάω γιασεμιά - κι έχω τη δύναμη
Αποκοιμισμένη, να φυσώ να σε πηγαίνω
Μεσ' από φεγγερά περάσματα και κρυφές της θάλασσας στοές
Υπνωτισμένα δέντρα με αράχνες που ασημίζουνε
Ακουστά σ' έχουν τα κύματα
Πώς χαϊδεύεις, πώς φιλάς
Πώς λες ψιθυριστά το "τι" και το "ε"
Τριγύρω στο λαιμό στον όρμο
Πάντα εμείς το φως κι η σκιά
Πάντα εσύ τ' αστεράκι και πάντα εγώ το σκοτεινό πλεούμενο
Πάντα εσύ το λιμάνι κι εγώ το φανάρι το δεξιά
Το βρεμένο μουράγιο και η λάμψη επάνω στα κουπιά
Ψηλά στο σπίτι με τις κληματίδες
Τα δετά τριαντάφυλλα, το νερό που κρυώνει
Πάντα εσύ το πέτρινο άγαλμα και πάντα εγώ η σκιά που μεγαλώνει
Το γερτό παντζούρι εσύ, ο αέρας που το ανοίγει εγώ
Πάντα εσύ το νόμισμα κι εγώ η λατρεία που το εξαργυρώνει

Τόσο η νύχτα, τόσο η βοή στον άνεμο
Τόσο η στάλα στον αέρα, τόσο η σιγαλιά
Τριγύρω η θάλασσα η δεσποτική
Καμάρα τ' ουρανού με τ' άστρα
Τόσο η ελάχιστή σου αναπνοή

Που πια δεν έχω τίποτα άλλο
Μες στους τέσσερις τοίχους, το ταβάνι, το πάτωμα
Να φωνάζω από σένα και να με χτυπά η φωνή μου
Να μυρίζω από σένα και ν' αγριεύουν οι άνθρωποι
Επειδή το αδοκίμαστο και το απ' αλλού φερμένο
Δεν τ' αντέχουν οι άνθρωποι κι είναι νωρίς, μ' ακούς
Είναι νωρίς ακόμη μες στον κόσμο αυτόν αγάπη μου

Να μιλώ για σένα και για μένα.

======================================

Συγκατοίκηση με το Παρόν

«Δεν ξέρω αν πρέπει να γελάς / 

μ’ αυτούς που έχασαν την εξουσία/

ή αντίθετα να τους λυπάσαι./

 Ίσως καλύτερα ταιριάζει η λύπηση/

έτσι κακόμοιροι που περιφέρονται/ 

ψάχνοντας κάτι να βάλουν πάνω τους/ 

για να σκεπάσουν τη γύμνια τους./

 Ή μήπως πρέπει πάντα να τους φοβάσαι/

 έτοιμοι καθώς είναι μόλις ευπρεπιστούν/

 μόλις φορέσουν το κατάλληλο κοστούμι/

 ν’ αρπάξουν ξανά την εξουσία.» 

Τίτος Πατρίκιος, «Γυμνοί και ντυμένοι» από τη νέα του ποιητική συλλογή 

«Συγκατοίκηση με το παρόν».

=================================

Το ποίημα: Σε περιμένω παντού
Τάσος Λειβαδίτης.

Κι ἂν ἔρθει κάποτε ἡ στιγμὴ νὰ χωριστοῦμε, ἀγάπη μου,
μὴ χάσεις τὸ θάρρος σου.
Ἡ πιὸ μεγάλη ἀρετὴ τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι νὰ ᾿χει καρδιά.
Μὰ ἡ πιὸ μεγάλη ἀκόμα, εἶναι ὅταν χρειάζεται
νὰ παραμερίσει τὴν καρδιά του.

Τὴν ἀγάπη μας αὔριο, θὰ τὴ διαβάζουν τὰ παιδιὰ στὰ σχολικὰ βιβλία, πλάι στὰ ὀνόματα τῶν ἄστρων καὶ τὰ καθήκοντα τῶν συντρόφων.
Ἂν μοῦ χάριζαν ὅλη τὴν αἰωνιότητα χωρὶς ἐσένα,
θὰ προτιμοῦσα μιὰ μικρὴ στιγμὴ πλάι σου.

Θὰ θυμᾶμαι πάντα τα μάτια σου, φλογερὰ καὶ μεγάλα,
σὰ δύο νύχτες ἔρωτα, μὲς στὸν ἐμφύλιο πόλεμο.

Ἄ! ναί, ξέχασα νὰ σοῦ πῶ, πὼς τὰ στάχυα εἶναι χρυσὰ κι ἀπέραντα, γιατὶ σ᾿ ἀγαπῶ

=======================================

Φίλες και Φίλοι αυτή η μικρή επιλογή έγινε τρόποντινά με κρύα καρδιά γιατί τα ωχ! των συνανθρώπων μας που άφησαν την τελευταία τους πνοή στα Τέμπη, μας έχουν συγκλονίσει όλους και θα αντηχούν στ' αυτιά μας στο διηνεκές. Στα πολλά  γιατί που έχουμε όλοι μας ποιοι θ' απαντήσουν και κυρίως ποιοι θα τους πιστέψουν; Αντ' αυτού αυτές τις μέρες έχουν γραφεί τόσα πολλά από πολλούς και διάφορους, καθώς επίσης και πάρα πολλά από επίσημα χείλη, που αναρωτιέμαι, σε τι άραγε να χρησιμεύουν; Σάμπως θα αποτρέψουν το επόμενο δυστύχημα; Μήπως η σιωπή των αμνών, συγγνώμη, των περιλαλίστατων ειδικών και υπευθύνων ήθελα να πω, θα ήταν η πλέον κατάλληλη επιλογή σεβασμού προς τα θύματα; Αλήθεια που είναι όλοι αυτοί οι λύκοι των ΜΜΕ να φωνάξουν για την ανύπαρκτη παιδεία; που είναι όλοι αυτοί οι γραφιάδες και οι υπεύθυνοι να γράψουν και να μιλήσουν για το αίσχος της αγραμματοσύνης και το μίσος προς την ανάγνωση των μαθητών λόγω της ακαταλληλότητας των δασκάλων; των κτιρίων; της κοινωνίας; Πού είναι όλοι αυτοί οι φωνακλάδες ξερόλες των ΜΜΕ να φωνάξουν για το μέγιστο πρόβλημα της υπογεννητικότητας; Που είναι αυτά τα πιράνχας των ΜΜΕ να δείξουν εικόνες από την χαβούζα στο κέντρο της πρωτεύουσας; Μήπως έχουμε συνηθίσει στο τέρας της ασχήμιας; Όπως είχε πει ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ αυτό είναι το χειρότερο. Είναι δυνατόν να έχεις επισκεφθεί τον κέντρο της Αθήνας, [αλήθεια έχει η Αθήνα δήμαρχο ικανό;] και να μην έχεις νιώσει αγανάχτηση μ' αυτό το αίσχος που επικρατεί; Αυτή η μάζωξη πάλι που έγινε σήμερα σε κάποια επιτροπή των πρώην υπουργών τι καραγκιοζιλίκη ήταν αυτό; Βρε μπαγάσηδες πολιτικάντηδες για τόσο κουτορνίθια μας περνάτε; Αυτή η κυβέρνηση έχει τέσσερα χρόνια στην εξουσία και τώρα διαπίστωσε τις παραλείψεις των προηγούμενων κυβερνήσεων; Δηλαδή αν δεν είχε γίνει το δυστύχημα στα Τέμπη θα ήταν όλα μέλι γάλα; Βρε είσαστε με τα καλά σας; Ξεκαβαλήστε λίγο από τις θωρακισμένες μερσεντές σας και κυκλοφορήστε έξω να έρθετε σε επαφή με την πραγματικότητα, εννοώ να ξεκαβαλήσουν και οι 300. Ένυ γουέη που λέει και ο Γκοτζιό όποιοι δεν επιθυμούν να προσβάλουν την αισθητική τους υπάρχει και η εξής λύση, κλείνεις το χαζοκούτι, αυτή κι αν είναι μια επαναστατική πράξη, και το πρωί 09:00 έως 10:00 πιάνεις πρώτο πρόγραμμα στο ραδιόφωνο και ακούς Χρήστο Μιχαηλίδη. Θα μου πεις βέβαια και τις άλλες ώρες τι να κάνω; Κάλλιστα μπορείς να διαβάζεις τα βιβλία του Ηλία Γιαννακόπουλου και όχι μόνο, μπορείς να διαβάσεις ποίηση, λογοτεχνία, να επισκεφθείς ένα Μουσείο, μπορείς να πας μία βόλτα στους αρχαιολογικούς χώρους, μπορείς να ακούσεις το τρίτο πρόγραμμα, μπορείς να κάνεις σεξ, μπορείς να περιποιηθείς τα λουλούδια σου, μπορείς να γράψεις τα απομνημονεύματά σου αν είσαι 60 plus, πιθανόν κάποιοι να ρωτήσουν, και αν τελειώσω με όλα αυτά τι να κάνω; Σ' αυτή την περίπτωση υπάρχουν και οι διαχειριστές χρόνου, δεν είναι κακή η ιδέα να απευθυνθείτε στους ειδικούς, εγώ και οι συνεργάτες μου είμαστε αναπάσα στιγμή στην διάθεσή σας. Σας χαιρετώ με σεβασμό και επικούρεια διάθεση Επίκουρος ο Γοργογυραίος.

ΥΓ τελευταίας στιγμής. Το πιο κάτω ποίημα το αφιερώνει, λόγω της ημέρας, ένας ευτυχισμένος παππούς. ο Δημήτρης Παπαγιαννόπουλος στον εγγονό του τον Ηρακλή.

Αφιερωμένο στον αγαπημένο μου I R A K L I S

ΑΝΟΙΞΗ ΓΛΥΚΙΑ

Απόψε γλυκύτερος ήρθε ο ύπνος. 

Απόψε ο αέρας ευωδιαστός μάς έφτασε

και χτυπά το παράθυρο

στο ρυθμό της καρδιάς μας..

Απόψε νέο μήνυμα στέλνει το φεγγάρι

σα φτερούγισμα μικρού πουλιού.

Απόψε μας πήρε αγκαλιά

και μας νανούρισε γλυκά

η  Ά ν ο  ι ξ η.

Ήρθε η Άνοιξη σήμερα

χαράζοντας τόξο φωτεινό

στο γαλάζιο κατακάθαρο ουρανό.

Kαι μπήκε στην κάμαρά μου

απ’ τη χαραμάδα που βρήκε ανοιχτή

και την άνοιξε διάπλατα

στο φως, στην αγάπη

στον έρωτα της ζωής.

Και να ο ουρανός πλημύρισε

από φως,  φρεσκάδα κι άρωμα.

Και να ο αγέρας διαλαλεί

τα τιτιβίσματα των πουλιών

που φιλιούνται ασταμάτητα

στις ανθισμένες μυγδαλιές

και στις κόκκινες τριανταφυλλιές.

Οι άνθρωποι με τις ηλιαχτίδες

πιασμένοι χέρι χέρι

χορεύουν στις αυλές

και λούζονται χορεύοντας

το μύρο της ζωής

Και να. Χαρά μου, εδώ  κι εσύ

γλυκιά, στα θαλασσιά ντυμένη,

με μια κορδέλα στα μαλλιά

πρωτόβγαλτη κορασίδα.

<<>>

Με κόκκινα τριαντάφυλλα

στα χείλη, στην καρδιά σου

παρασυρμένη απ τη ματιά

του ήλιου την πλανεύτρα.

Θεέ μου, τι φως, με μέθυσε

της Άνοιξης η αχτίδα, 

της Άνοιξης ο έρωτας

της Άνοιξης η ελπίδα.

 21/03/2016 Για τον ερχομό της Άνοιξης και την ημέρα της ποίησης.

Γεώργιος Δερτιλής: Ένας μεγάλος «μάστορας» της Ιστορίας Βαγγέλης Στεργιόπουλος.

Ο Γιώργος Β. Δερτιλής, ως πανεπιστημιακός δάσκαλος, πρωτοπόρος ερευνητής, ακέραιος και καίριος διανοούμενος, έχει τιμηθεί με τη μέγιστη αναγνώριση: την πολλαπλή χρήση του έργου του από την ευρύτερη ιστορική κοινότητα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα δεκάδες βιβλία και άρθρα του στα ελληνικά, γαλλικά, αγγλικά, ισπανικά και ιταλικά, καθώς και η αρθρογραφία του σε εφημερίδες και περιοδικά, έχουν ανοίξει δημιουργικούς διαλόγους με σημαντικούς συναδέλφους του, έχουν καθοδηγήσει δεκάδες προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, και έχουν εμπνεύσει νέους ερευνητές προς κατευθύνσεις και πεδία που ο ίδιος πρότεινε με βάση τις αδιερεύνητες περιοχές της ελληνικής και της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας. Ποιος είναι, λοιπόν, ο σκοπός ενός ακόμη τιμητικού τόμου για έναν τόσο καταξιωμένο και γνωστό ιστορικό;

Η δική μας επιθυμία προήλθε από την αθέατη όψη της προσωπικότητας του δασκάλου και φίλου μας: εκείνη την ανήσυχη πλευρά που απεχθάνεται τις «τελείες και παύλες» στη δουλειά του και συνειδητά επιλέγει τις «άνω τελείες». Επειδή είναι αυτές που του δίνουν τη δυνατότητα να αναπραγματεύεται και να εμπλουτίζει τη σκέψη του, χωρίς καμία παραχώρηση στη μεθοδολογική καθαρότητα, με διαρκή συστηματική έρευνα και με εναντίωση στη ρητορεία των ιστορικών στερεοτύπων. Ακαταπόνητος ιστορικός και συγγραφέας, γράφει στο επίμετρο του βιβλίου του Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες, που εκδίδει το 2013:

Το βιβλίο αυτό, μολονότι περιέχει κάτι λίγα «δοκιμιακά» κείμενα, δεν είναι δοκίμιο· επίσης, δεν είναι ούτε ημερολόγιο ούτε απομνημονεύματα. Απομένει αυτό που θα το ονόμαζα ευχαρίστως, μη όντας ειδικός, «ελλιπή αυτοβιογραφία». Γιατί άραγε «ελλιπής»; Μολονότι γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο, τα αυτοβιογραφικά κείμενα δεν στοχεύουν μόνο στη βιογραφία του γράφοντος. Ο κύριος στόχος τους είναι άλλος: να συνδέσουν τον βιογραφούμενο, και κυρίως την οικογένειά του, με την ιστορία της χώρας την οποία εβίωσε ως έναν τόπο με βαθύ και βαρύτατο ιστορικό φορτίο – με αυτή την ευρύτερη ιστορία που παρασύρει στον δικό της στρόβιλο την μικρο-ιστορία του ανθρώπου.

Η ιστορία ως μία καλή τέχνη. Ένα έργο σε εξέλιξη. Αυτό είναι το πάθος του Γ. Β. Δερτιλή. Είναι η μεγάλη αυτή τέχνη των κοινωνιών και των ατόμων, που τον οδήγησε και στην ιστορική έρευνα της ίδιας του της ζωής, της οικογένειάς του.

Τιμώντας έναν μεγάλο «μάστορα» της Ιστορίας, θελήσαμε να του προσφέρουμε ένα δώρο. Όχι απ’ αυτά που τα βάζεις στο ντουλάπι και τα ξεχνάς, όσο κι αν χάρηκες όταν τα έλαβες. Αλλά ένα δώρο που θα βαδίσει στον δρόμο, στα βιβλιοπωλεία, στις βιβλιοθήκες, στη σκέψη άλλων «μαστόρων», στην ιστορική περιέργεια των απλών ανθρώπων για τους οποίους νοιάζεται πολύ ο Γιώργος Δερτιλής.

[…]

«Κυρίες και κύριοι…»: ο νεαρός λέκτορας Γιώργος Δερτιλής

Το Οικονομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών τη δεκαετία του 1980 είχε συμπαθητική φήμη στους κύκλους των φοιτητών, κυρίως διότι την εποχή εκείνη οι οικονομικές σπουδές αποτελούσαν πρωτοπορία σε σχέση με την αντίληψη του «φιλολογικού μονισμού», που κυριαρχούσε στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Παρότι δεν ήταν η πρώτη επιλογή μου, ένιωθα υπερήφανη κοινωνός, ως πρωτοετής φοιτήτρια, μιας άγνωστης στο ευρύ κοινό επιστήμης, αν και οι παραδόσεις μικρο- και μακρο-οικονομίας δεν με είχαν ενθουσιάσει.

Όταν μπήκα στο κατάμεστο αμφιθέατρο Τριανταφυλλοπούλου, στο ημιυπόγειο του κτηρίου της οδού Σόλωνος, για να παρακολουθήσω για πρώτη φορά το εξωτικό μάθημα «Οικονομική Ιστορία», η φασαρία ήταν τόση, που σκέφτηκα να αποχωρήσω, αν και η πραγματοποίηση μιας τέτοιας απόφασης δεν ήταν καθόλου εύκολη, έτσι στριμωγμένη που ήμουν κάπου στη μέση των εδράνων. Όταν σήκωσα επιτέλους το σκυμμένο κεφάλι μου, νόμιζα πως το αμφιθέατρο είχε αδειάσει, τόση ήταν η ησυχία! Ο νέος, ψηλός, λιγνός καθηγητής μιλούσε ήδη αργά και σιγά, αφού μας είχε πρώτα χαιρετήσει ως «κυρίες και κύριοι» και μας είχε ενημερώσει πως δεν θα μίλαγε από μικροφώνου, διότι προτιμούσε τη φυσική επικοινωνία με τους φοιτητές του. Με όχημα την μπάσα, βελούδινη φωνή του, άρχισε να διανοείται ενώπιόν μας, χωρίς να δίνει την εντύπωση ότι είχε αποστηθίσει μια έτοιμη από πριν διάλεξη. Οι ιδέες του κατρακυλούσαν ελεύθερες καταπάνω μας σαν σήματα που οι αποδέκτες θα αποκρυπτογραφούσαν κάποτε, σε κάποια απροσδιόριστη στιγμή του μέλλοντος. Τα μακριά δάχτυλά του λες και τις κατευόδωναν. Κράτησα την αναπνοή μου επί 45 λεπτά και για πρώτη φορά στη φοιτητική μου ζωή στενοχωρήθηκα που το μάθημα έφθασε στο τέλος του τόσο νωρίς! Γιώργος Δερτιλής ονομαζόταν ο νεαρός λέκτορας Οικονομικής Ιστορίας.

[…]

Α. Β. Μανδυλαρά

Ο Δερτιλής και ο Γιώργος

Όταν έχεις ζήσει κοντά στον Γιώργο Δερτιλή, όσα μπορείς και θέλεις να πεις για εκείνον είναι πολλά. Εδώ όμως ο στόχος είναι να του προσφερθεί αυτός ο τιμητικός τόμος. Είναι τόμος που θέλει να αναδείξει όλες τις πλευρές της συμβολής του στο επιστημονικό και στο κοινωνικό πεδίο. Επιτυγχάνεται αυτό, σε σημαντικό βαθμό, χάρις στις εργασίες που με προθυμία και χαρά συνεισέφεραν όσες και όσοι συμμετέχουν στον τόμο. Επομένως, για το κείμενο αυτό απομένει ένα αρκετά δύσκολο έργο: να επιτύχει μια αναδρομή στο έργο του, τη διδακτική του επίδραση, την παρουσία του μέσα στα αμφιθέατρα και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, που να είναι συμπυκνωτική. Να λέει δι’ ολίγων όσα θα χρειάζονταν να ειπωθούν επί μακρόν.

Για τον Γιώργο Δερτιλή ως καθηγητή: Πρωτοετής φοιτητής, στην αίθουσα Τριανταφυλλοπούλου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, διάβασα γραμμένο στον πίνακα με κιμωλία και τεράστια γράμματα: «Δερτιλή είσαι Καθηγητάρα». Δευτεροετής φοιτητής, ένα χρόνο αργότερα δηλαδή, είχα την ευκαιρία να πειστώ απολύτως για την αξία και την ορθότητα εκείνου του μηνύματος.

Για τον Γιώργο Δερτιλή ως ερευνητή: Δουλεύει ακαταπόνητα. Γράφει και διορθώνει ακατάπαυστα. Εκλεπτύνει τις ερμηνείες του συνεχώς. Χαίρομαι τόσο πολύ και ωφελούμαι τόσο ισχυρά από τις δουλειές του, που μου δημιουργείται η επιθυμία να ψιθυρίζω συχνά τον τίτλο από την ταινία του Ακίρα Κουροσάβα: Madadayo. Που σημαίνει: «όχι ακόμα», δηλαδή «δεν ήρθε η ώρα να σταματήσεις».

Για τον Γιώργο Δερτιλή ως προς το ακαδημαϊκό του ήθος: Δεν μπορώ να ξεχάσω την αντίδρασή του όταν του ανακοινώσαμε ότι μια μεγάλη ομάδα φοιτητών του (προπτυχιακών, μεταπτυχιακών και υποψηφίων διδακτόρων του) θέλαμε να τον προτείνουμε για το βραβείο εξαίρετης διδασκαλίας Β. Ξανθόπουλου – Στ. Πνευματικού. Ήταν ανυπόκριτα έκπληκτος και ειλικρινά συγκινημένος. Παρότι ήξερε πόσο πολύ τον θαυμάζαμε. Για την ιστορία του πράγματος αναφέρω ότι, για λόγους που τον τιμούν ιδιαιτέρως, η υποψηφιότητά του δεν υποβλήθηκε.

[…]

Τέλος, για τον Γιώργο Δερτιλή συνολικά και με δύο μόνον λέξεις: ουμανιστής και πρακτικός άνθρωπος ταυτοχρόνως. Μια δηλαδή αληθινή συμπύκνωση αυτού που, κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει να είναι η επιστήμη και η εκπαίδευση σήμερα.

Π. Γ. Κιμουρτζής

Ο δικός μας Γ. Β. Δερτιλής

Η σχέση του υπογράφοντος με τον τιμώμενο καθηγητή Γ. Β. Δερτιλή δεν σφυρηλατήθηκε στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, δεν προέκυψε μέσα από κάποιον κύκλο σπουδών – προπτυχιακό, μεταπτυχιακό ή άλλον. Κτίστηκε, ωστόσο, με τον τρόπο που συναρμόζονται οι ανθρώπινες σχέσεις. Με έναν τρόπο που μοιάζει (μπορεί και να είναι) μαγικός, βασισμένος στην υπομονή, στα υπόγεια ρεύματα της σκέψης και της ίδιας της ζωής.

Εν αρχή ην η βιβλιογραφία. Σπουδάζοντας Ιστορία συχνά διασταύρωσα τα διαβάσματά μου με το όνομά του, ανέτρεξα στα βιβλία του και στα άρθρα του, αισθανόμενος πως βρισκόμουν μπροστά σε έναν άνθρωπο που διέθετε όχι μόνο γνώση, αλλά διακατεχόταν από βαθιά κατανόηση του Ανθρώπου, του δημιουργού της Ιστορίας. Συνδυασμένα όλα αυτά με λεπτό χιούμορ, ενίοτε αυτοσαρκαστικό, μου διεύρυνε τους ορίζοντες αυτής της επιστήμης που αγαπώ.

Εν συνεχεία ην ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Αργολίδας. Όταν ανέλαβα, στα τέλη του 2013, τη θέση του προέδρου, κυκλοφόρησε το βιβλίο του Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες. Καθώς το μελετούσα, είδα σε μια σημείωση ότι ο κ. Δερτιλής διέθετε προσωπική ιστοσελίδα και αμέσως σκέφτηκα να επικοινωνήσω μαζί του και να του ζητήσω να έρθει στο Ναύπλιο για να παρουσιάσουμε το βιβλίο. Εξομολογούμαι πως ανέμενα μια απάντηση ευγενική μεν, αρνητική δε. Ωστόσο, δέχτηκε μετά χαράς! Η εκδήλωση αυτή είναι η πρώτη που αναρτήσαμε στο κανάλι του ΣΦΑ. Στο δείπνο που του παραθέσαμε το ίδιο βράδυ, ένιωσα αυτό που ο Σεφέρης αναφέρει για τον Φόρστερ: οι κουβέντες του έδειχναν μια από τις ελάχιστες εστίες του πνεύματος. Θα σταθώ μόνο στην ευγένειά του, που αμέσως σκλαβώνει οποιονδήποτε τον συναναστρέφεται. Ζητούσε την άποψη των υπολοίπων, μας αντιμετώπιζε με απόλυτο σεβασμό, αντιλαμβανόταν τον ιεραποστολικό ρόλο του εκπαιδευτικού της Δευτεροβάθμιας, μας είχε γοητεύσει.

Η επόμενη συνεργασία μας ήταν στη Διημερίδα για τον Εθνικό Διχασμό, τον Νοέμβριο του 2015, σε μια πολύ δύσκολη συγκυρία. Δεν χρειάστηκε να του ζητήσουμε να έρθει παρά μόνο μία φορά. Η εισήγησή του ήταν ένα μάθημα ζωής, όχι μόνο Ιστορίας.

Τον Δεκέμβριο του 2018 του ζητήσαμε να κάνει μια υπέρβαση, να έρθει να μας μιλήσει στο αφιέρωμα για τα 10 χρόνια από τον θάνατο της Αγγελικής Λαΐου. Είχαμε διαβάσει με πολλή συγκίνηση την υποσημείωση στο συνθετικό του έργο για την καλή του φίλη και εξαίρετη επιστήμονα. Ήρθε ξανά και μας μετέδωσε το συναίσθημα πως χάρη σε εμάς είχε εκπληρώσει ένα χρέος.

Εκείνη την ημέρα γεννήθηκε η ιδέα του τιμητικού τόμου που κρατάτε στα χέρια σας. Αφορμή το γεγονός ότι το 2019 συμπλήρωνε τα 80 του χρόνια. Αιτία το μεγαλύτερο κίνητρο δράσης για τους ανθρώπους, η αγάπη για τα όσα έχει προσφέρει και συνεχίζει να προσφέρει με την καρδιά και την ψυχή του εφήβου. Δάσκαλε, σε ευχαριστούμε!

Ν. Μπουμπάρης

Όσα διαβάσατε ανωτέρω είναι τα εισαγωγικά σημειώματα –οι δικοί τους «συνειρμοί και μαρτυρίες», οι δικές τους «μυθιστορίες», κατά την ακριβή τους διατύπωση– των επιμελητών (Π. Γ. Κιμουρτζή, Α. Β. Μανδυλαρά και Ν. Μπουμπάρη) του τιμητικού τόμου για τον Γεώργιο Β. Δερτιλή που κυκλοφόρησε το 2021 από τις εκδόσεις «Ασίνη» και φέρει τον τίτλο «Ιστορία, μία καλή τέχνη» (Κείμενα αφιερωμένα στον Γ. Β. Δερτιλή).

Ο ακαδημαϊκός Γεώργιος Δερτιλής, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του ΕΚΠΑ, απεβίωσε χθες, 20 Φεβρουαρίου 2023, σε ηλικία 84 ετών.

Πηγή:in.gr

«Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι και Επτά Πτωχεύσεις»: Μια συζήτηση με τον ακαδημαϊκό κ. Γιώργο Δερτιλή. Θοδωρής Αγγελόπουλος.

«Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι και Επτά Πτωχεύσεις»: Μια συζήτηση με τον ακαδημαϊκό κ. Γιώργο Δερτιλή

Ο τίτλος του πρόσφατου βιβλίου «Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι και Επτά Πτωχεύσεις» (εκδ. Πόλις) είναι από μόνος του ελκυστικός, ειδικά όταν προέρχεται από έναν ακαδημαϊκό που ενδιαφέρεται έντονα για τα κοινά και παρεμβαίνει κατά καιρούς στον δημόσιο λόγο. Από όσα διάβασα αλλά κι από όσα συζητήσαμε αλλού συμφώνησα, αλλού διαφώνησα, αλλού προβληματίστηκα, σε κάθε περίπτωση πάντως έκρινα ότι αξίζει τον κόπο να τα μοιραστώ.

Ζούμε σε μια χώρα όπου οι κοινωνικοπολιτικές ταραχές, οι οικονομικές κρίσεις αλλά και – σε εποχές όχι τόσο παλιότερες - οι πολεμικές εμπλοκές είναι «υπόθεση ρουτίνας» ήδη από τη δημιουργία της. Η σύγχρονη Ελλάδα γνώρισε σε λιγότερο από δύο αιώνες επτά πολέμους, τέσσερις εμφυλίους και επτά πτωχεύσεις μαζί με την τρέχουσα, δίχως όμως να... βάλει ακόμα μυαλό, όπως εκτιμά ο συνομιλητής μου που εκτιμά ότι πέρα από τους εξωτερικούς παράγοντες ευθύνονται και μια σειρά εσωτερικοί: Πελατειακές σχέσεις, δημαγωγία, λαϊκισμός, διχαστικός λόγος, θεσμική και παραγωγική υστέρηση, εθνικόφρων απομονωτισμός, διαχρονικός εξοπλιστικός πυρετός – από τους ελάχιστους τομείς όπου διακρινόμαστε διεθνώς -, εκτεταμένη φοροδιαφυγή και εισφοροδιαφυγή σε συνδυασμό με μια εξοντωτική φορολογία προς όσους αδυνατούν να αποκρύψουν εισοδήματα (και που συνήθως δεν είναι οι «έχοντες και κατέχοντες»), έλλειψη πολιτικής αγωγής και, πάνω από όλα, «ένα κάκιστο εκπαιδευτικό σύστημα». Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών του οποίου ίδρυσε το Ιστορικό Αρχείο και από το 2000 στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι, ο 77χρονος σήμερα Γιώργος Δερτιλής έχει επίσης διδάξει σε Χάρβαρντ, Οξφόρδη και Φλωρεντία, έχει δε συγγράψει δώδεκα βιβλία και δεκάδες άρθρα, πολλά από τα οποία έχουν μεταφραστεί. Ήταν δε ο ίδιος ο τίτλος του τελευταίου του βιβλίου «Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι και Επτά Πτωχεύσεις» (εκδ. Πόλις) που μου κέντρισε το ενδιαφέρον για μια κουβέντα μαζί του σχετικά. Μιλώντας άλλοτε ως ιστορικός, άλλοτε ως οικονομολόγος και πολιτικός επιστήμονας – γνωστικά πεδία που επίσης έχει σπουδάσει - κι άλλοτε πάλι ως απλός πολίτης, ώστε να μπορεί, καθώς λέει, να εκφραστεί ακόμα πιο ελεύθερα, θεωρεί ότι κυβερνήσεις, κόμματα και πολίτες μοιράζονται ευθύνες για τη σημερινή κατάσταση, πιστεύει στη βιωσιμότητα του χρέους και αισιοδοξεί συγκρατημένα για μια ακόμη ανάκαμψη, «εφόσον βέβαια εφαρμοστούν οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και μάλιστα τάχιστα, προτού το έτσι κι αλλιώς ασταθές διεθνές γεωπολιτικό σκηνικό μεταβληθεί αρνητικά». Άλλοτε παραινετικός, άλλοτε διδακτικός κι άλλοτε πάλι δηκτικός όπως στο εν λόγω βιβλίο, που ειδικά προς το κλείσιμό του θυμίζει μανιφέστο, θα μπορούσε να ενταχθεί αφηγηματικά στο λεγόμενο «Μέτωπο της Λογικής» - ο ίδιος βέβαια δεν αρέσκεται στις ταμπέλες, που άλλωστε συχνά είναι διάτρητες. Από όσα διάβασα αλλά κι από όσα συζητήσαμε αλλού συμφώνησα, αλλού διαφώνησα, αλλού πάλι προβληματίστηκα, ειδικά όσο αφορά τον χαρακτήρα της επιθυμητής «συναίνεσης». Το βέβαια είναι ότι ο συνομιλητής μου και συγγραφέας είναι πολύ καλά «διαβασμένος», γνωρίζει άριστα το αντικείμενό του, απαντά στις ενστάσεις με στοιχεία και ζητά αντεπιχειρήματα – παρότι δε απόλυτα πεπεισμένος για την ακρίβεια των θέσεών του δεν αποθαρρύνει τον διάλογο, «αρκεί να γίνεται σε ορθολογικά πλαίσια».

— Γράφετε ότι το εμφυλιοπολεμικό κλίμα έχει «στοιχειώσει» μεγάλες περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας, συμπεριλαμβανομένης και της σημερινής. Γιατί συμβαίνει αυτό και γιατί διαιωνίζεται;

Από το τέλος του Εμφυλίου και ύστερα, η Δεξιά και η Αριστερά τον χρησιμοποίησαν δημαγωγικά με σκοπό την πολιτική αλληλοεξόντωσή τους. Όταν άρχισε η κρίση, αντί να ομονοήσουν ώστε να τελειώσει μια ώρα νωρίτερα, επέτειναν τις δημαγωγίες και τη διχαστική προπαγάνδα τους. Έτσι αναβίωσε η εμφυλιοπολεμική νοοτροπία που είχε αρχίσει να κοπάζει μετά την πτώση της δικτατορίας. Θα μπορούσαμε τουλάχιστον να είχαμε μελετήσει βαθειά και αμερόληπτα τον Εμφύλιο ώστε να επιδιώξουμε με κάθε τρόπο τη συμφιλίωση, τη συναδέλφωση. Οι αναγκαίες προϋποθέσεις της συμφιλίωσης είναι, πρώτα, η παραδοχή αμφοτέρων ότι και οι δύο έφταιγαν για τη φρίκη της αλληλοεξόντωσης· κι ύστερα, ένας βαθύς αμοιβαίος σεβασμός ανάμεσά τους, αφού ο καθένας έπραξε τότε πιστεύοντας ότι έτσι όφειλε να πράξει.

— Ωστόσο, κοντεύουμε τα 200 χρόνια ανεξαρτησίας. Πώς τα... καταφέραμε; Με την πιο πρόσφατη κρίση την οποία πυροδότησε η έβδομη κατά σειρά πτώχευση να κλείνει αισίως επταετία δίχως κανένα εμφανές σημάδι ανάκαμψης, πόσο αισιόδοξος είστε ως ιστορικός;

Όχι και πολύ. Σε ένα από τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου περιγράφω ένα σενάριο «μετρημένης αισιοδοξίας», όπως το ονομάζω. Προβλέπει έξοδο από την κρίση μεταξύ 2017 και 2019, αλλά με πολλές και δύσκολες προϋποθέσεις. Η μία είναι να μην εμπλακεί η χώρα σε προβλήματα του γεωπολιτικού της περιβάλλοντος. Η άλλη είναι να προχωρήσουν γρήγορα και συστηματικά οι εσωτερικές μεταρρυθμίσεις. Τονίζω, πάντως, ότι και αν ακόμη δεν προκαλέσει ψυχροπολεμικές επιπλοκές ένας παράφρων ή ηλίθιος ούτε στην Τουρκία ούτε στην Ελλάδα, ανάκαμψη δεν θα δούμε όσο οι κυβερνήσεις μας κωλυσιεργούν στην εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων και τροφοδοτούν την ακραία και δημαγωγική αντιπαλότητά τους. Όλα τα κόμματα και των δύο μεγάλων παρατάξεων, αντί να παραδεχθούν ότι και οι δύο παρατάξεις έκαναν λάθη στην αντιμετώπιση της κρίσης, τα επανέλαβαν. Όχι σε όλες τις μεταρρυθμίσεις όταν ήταν στην αντιπολίτευση, και ναι σε όλα μόλις ανέβαιναν στην εξουσία, κατηγορώντας συνάμα την προηγούμενη κυβέρνηση για όλα τα δεινά γενικώς. Κι εμείς τους ακολουθήσαμε απεργώντας συνεχώς και επιτείνοντας έτσι την κρίση, αλαλάζοντας στις διαδηλώσεις και, ορισμένοι, καίγοντας το κέντρο της Αθήνας. Ας επαναλάβουμε τα ίδια και δεν θα βγούμε από την κρίση ούτε σε δέκα χρόνια.

Το πιθανότερο είναι, νομίζω, μια Ευρωπαϊκή Ένωση που δεν θα περιλαμβάνει πλέον τις χώρες που δεν θέλουν ή δεν μπορούν να εφαρμόσουν τους ευρωπαϊκούς κανόνες. Τα δύο ακραία, χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ελλάδα.

— «Τις πταίει» τελικά για το χρέος και τα μνημόνια; Εμείς όλοι που τάχα μαζί τα φάγαμε και δεν ζητάγαμε απόδειξη για την τυρόπιτα, η ανικανότητα, αναξιοπιστία και διαφθορά των κυβερνήσεών μας, η αστοχία, υποκρισία και αναλγησία των «εταίρων» μας, τα «αρπακτικά» των αγορών, ο καπιταλισμός-καζίνο; Ισχύει ότι, έστω και με δική μας εν πολλοίς ευθύνη, μετατραπήκαμε στο ιδανικό «πειραματόζωο» των πιο ακραίων νεοφιλελεύθερων πολιτικών;

Όλοι οι «φταίχτες» που αναφέρατε, άνθρωποι και θεσμοί, έχουν ένα μερίδιο της ευθύνης. Διευκρινίζω ότι στα «αρπακτικά των αγορών» συγκαταλέγονται και αρκετοί συμπατριώτες μας – κάποιος, λόγου χάριν, που έχει εξασφαλίσει το κομπόδεμά του σε εξωχώρια εταιρεία, ή κάποιος άλλος που έχει μεταφέρει πέντε εκατομμύρια Ευρώ σε μια βαλίτσα χωρίς κανείς να τον ενοχλήσει εκτός από έναν Ελβετό τελωνοφύλακα.

Απαντώ τώρα στο δεύτερο μέρος του ερωτήματός σας. Ναί, έχουμε κι εμείς ευθύνη. Φταίνε οι χιλιάδες των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που έκαναν φοροκλοπή εισπράττοντας από εμάς τον ΦΠΑ και ουδέποτε πληρώνοντάς τον στο Δημόσιο· όπως και οι δεκάδες χιλιάδες των Ελλήνων που δήλωναν γελοία εισοδήματα επειδή δεν ήταν μισθωτοί ή συνταξιούχοι και μπορούσαν να φοροδιαφεύγουν. Και βεβαίως φταίνε και όλοι όσοι ουδέποτε ζήτησαν απόδειξη (όχι για την τυρόπιτα παρακαλώ, ας μη δημαγωγούμε μεταξύ μας). Συνολικά, όλοι αυτοί είναι μερικές εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες· ορισμένοι δε από αυτούς συγκαταλέγονται και στους «απανταχού κερδοσκόπους» τους οποίους καταγγέλλετε, πολύ σωστά. Επομένως, για την κρίση φταίμε κι εμείς, ακόμη και όσοι δεν «φάγαμε» στο μεγάλο φαγοπότι. Επιπλέον, φταίνε βεβαίως και οι πρωθυπουργοί μας, που επί επτά χρόνια παζάρευαν τις μεταρρυθμίσεις παλικαρίσια και άσκοπα και που έσκιζαν μνημόνια και μετά τα ξανακολλούσαν. Φταίνε και όσοι υπουργοί και βουλευτές μας ξεχνούσαν οι καημένοι να υποβάλουν «πόθεν έσχες». Και φταίμε πάλι εμείς που τους ξαναψηφίζαμε ενθουσιωδώς.

Όσο για τα «πειραματόζωα» που αναφέρατε, δεν συμπαθώ τις συνωμοσιακές θεωρίες.

— Πολιτικοί και οικονομολόγοι σε Ελλάδα και εξωτερικό εξακολουθούν να ερίζουν για τη βιωσιμότητα του χρέους. Φαίνεται ότι εσείς θεωρείτε το χρέος βιώσιμο υπό προϋποθέσεις. Ποιές είναι αυτές ;

Όπως γράφω στο βιβλίο, «ένα δημόσιο χρέος που υπερβαίνει ακόμη και το 150% του ΑΕΠ είναι δυνάμει βιώσιμο αν οι αγορές μπορούν βασίμως να προβλέψουν ικανοποιητική οικονομική μεγέθυνση στα αμέσως επόμενα 10-20 χρόνια. Αντιθέτως: ακόμη και ένα χρέος χαμηλότερο από το 80% του ΑΕΠ δεν είναι βιώσιμο σε μια οικονομία που δεν είναι ανταγωνιστική διεθνώς, που δεν παράγει αρκετά, δεν προσελκύει επενδύσεις και δεν μεγεθύνεται», δηλαδή, σε μια οικονομία σαν την ελληνική όπως έχει καταντήσει σήμερα. Η βιωσιμότητα εξαρτάται από την προβλεπόμενη εξέλιξη της οικονομίας στο μέλλον και όχι μόνο από τη σχέση με το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν και από τους όρους της περιπόθητης αναδιάρθρωσης. Για να γίνει το χρέος βιώσιμο πρέπει να γίνουν οι μεταρρυθμίσεις που παζαρεύουμε από το 2009 χωρίς αποτέλεσμα ή τις αποφεύγουμε αφού τις υπογράψουμε, κοροϊδεύοντας τους «Κουτόφραγκους».

— Ποια περίοδο από όσες παραθέτετε στο τίτλο του βιβλίου σας θεωρείτε ότι ήταν η κρισιμότερη για τον τόπο; Κάποια περίπτωση που να αντεπεξήλθαμε επιτυχώς;

Κοιτάξτε, σε όλες τις κρίσεις υπήρξαν πολιτικές δυνάμεις που λειτούργησαν σωστά και άλλες που φέρθηκαν ανεύθυνα. Παράδειγμα, η πτώχευση του 1893, μετά την οποία ο Δεληγιάννης διαδέχθηκε τον Τρικούπη. Αδιαφορώντας για την πτώχευση, διπλασίασε τις στρατιωτικές δαπάνες και φανάτισε τους οπαδούς του με κραυγές κατά της κρίσης και των Δυνάμεων και με φιλοπόλεμες διαδηλώσεις. Το 1897, ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στην Κρήτη για να στηρίξει την επανάσταση. Ο οθωμανικός στρατός εισέβαλε στην Ελλάδα και σε λίγες μέρες έφθασε στον Δομοκό. Οι Δυνάμεις επενέβησαν και ανάγκασαν τον Σουλτάνο ν'αποσύρει τον στρατό του από τη Βοιωτία και να δεχθεί ανακωχή με αντάλλαγμα τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις. Από εκεί κι έπειτα, οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Τον Δηλιγιάννη διαδέχεται ο Ζαΐμης και μέσα σε ένδεκα μόλις μήνες κατορθώνει πράγματα που σήμερα φαίνονται απίστευτα: να ενσωματώσει την πολεμική αποζημίωση στο παλαιό δημόσιο χρέος της Ελλάδας· να μειώσει δαπάνες και να προχωρήσει μεταρρυθμίσεις που απαιτούσε ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος· να αναδιαρθρώσει το χρέος· να πείσει τις Δυνάμεις να επιβάλουν την αυτονομία της Κρήτης με ύπατο αρμοστή έλληνα πρίγκιπα· και να υπογράψει συνθήκη ειρήνης. Επτά χρόνια αργότερα, η δραχμή που είχε υποτιμηθεί κατά 50% θα ανακτήσει την ισοτιμία της με το γαλλικό φράγκο και το 1907 η τιμή της θα υπερβεί την τιμή του χρυσού φράγκου, γεγονός πρωτοφανές στην ιστορία της χώρας. Εμείς, αν καταφέρουμε κάτι τέτοιο, δεν θα είναι σε ένδεκα μήνες αλλά σε ένδεκα χρόνια - κάτι λιγότερο, κάτι περισσότερο.

Εδώ θα παραθέσω απλώς ένα απόσπασμα από το βιβλίο: «[...]με τη διπλωματία και με έγκαιρες συμμαχίες, μια λογική διακυβέρνηση της χώρας θα μπορούσε να αποφεύγει ορισμένους πολέμους και να μετριάζει το κόστος των εξοπλισμών. Δυστυχώς, οι ελληνικές πολιτικές τάξεις έκαναν ανέκαθεν το αντίθετο και διακινδύνευαν την πολεμική εμπλοκή της χώρας με περιττές δημαγωγικές προκλήσεις. Τα παραδείγματα είναι πολλά. Στον 19ο αιώνα, η πολεμοχαρής ρητορική του Δηλιγιάννη· στον 20ό αιώνα, η προτροπή «Βυθίσατε το Χόρα» του σοσιαλιστή Ανδρέα Παπανδρέου όταν η Τουρκία έστειλε στο Αιγαίο ένα πλοίο το οποίο ουδέποτε βυθίστηκε, αλλά και η νεκρανάσταση του Μακεδονικού Ζητήματος από τον συντηρητικό Αντώνη Σαμαρά. Τον 21ο αιώνα τον εγκαινίασε ο αριστερός Αλέξης Τσίπρας με το γενναίο «tweet» που απηύθυνε στον πρωθυπουργό της Τουρκίας – για να εισπράξει, εκτός από μια ειρωνική απάντηση, δεκάδες νέες παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου».

— Στις εγχώριες αντινομίες συμπεριλαμβάνετε την άνιση και υπέρογκη φορολογία, τις πελατειακές σχέσεις, τη διχόνοια, τις δημαγωγικές πολιτικές, τη θεσμική αναξιοπιστία... οι κοινωνικές/ταξικές διαφορές και συγκρούσεις δεν παίζουν κάποιο ρόλο;

Το θέμα μου δεν ήταν μια ταξική ανάλυση των πτωχεύσεων, των κρίσεων και των εξωτερικών και εμφυλίων πολέμων στην Ελλάδα. Ήταν να δω αν και πώς συσχετίζονται μεταξύ τους αυτές οι συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες και εξελίξεις και πώς συνθέτουν μια διαχρονία που τις ερμηνεύει εάν και εφόσον ενταχθούν επιπλέον στον γεωπολιτικό τους περίγυρο και στις αντίστοιχες διεθνείς συγκυρίες και εξελίξεις.

— Κατηγορούν ξέρετε πολλοί τους πολιτικούς, τους διανοητές, τους μεγαλοδημοσιογράφους κ.λπ. ότι αραδιάζουν περισπούδαστες θεωρίες που ορθολογικοποιούν σκληρές αντιλαϊκές πολιτικές και υψώνουν επιτιμητικά το δάκτυλο ενόσω οι ίδιοι ούτε βιοτικό πρόβλημα έχουν, ούτε αγωνιούν για το αύριο. Τι θα απαντούσατε;

Το ερώτημά σας περιέχει 12 υποερωτήματα. Απαντώ με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία:
Πρώτον και κυριότερον, όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες έχουν δικαίωμα να παίρνουν θέση για τα σημαντικά θέματα της κοινωνίας τους. Το επιχείρημα του συγχωρεμένου Κουτσόγιωργα «δεν δικαιούσαι δια να ομιλείς», είτε σε φτωχούς ή αδύναμους απευθύνεται είτε σε πλούσιους ή σε ισχυρούς, είναι λαμπρό δείγμα είτε δημαγωγίας είτε αμάθειας και φασιστοειδούς νοοτροπίας.

Δεύτερον, εσείς οι δημοσιογράφοι ασκείτε μια συνταγματικώς κατοχυρωμένη εξουσία. Εκτιμώ πολύ όσους από σάς έχουν το θάρρος να αλλάξουν μια πάγια θέση τους όταν καταλάβουν ότι είναι εσφαλμένη, ιδίως όταν η αλλαγή αυτή πηγαίνει αντίθετα με τις άλλες θεσμικές εξουσίες της Δημοκρατίας. Και γενικότερα, σας χαίρομαι όταν παίρνετε θέση χωρίς να αποκλείετε, να διαστρεβλώνετε ή να συγκαλύπτετε τον αντίλογο. Σέβομαι, φυσικά, όσους παίρνουν θέσεις που εγώ θεωρώ λανθασμένες· διότι, απλούστατα μπορεί να έχουν δίκιο· αν το έχουν, ας προκύψει από διάλογο, σαν αυτόν που επιχειρούμε αυτή τη στιγμή.

Τρίτον, πιστεύω ότι οι λεγόμενοι «διανοουμένοι» έχουν δικαίωμα, ενδεχομένως και υποχρέωση, να παίρνουν θέση ως πολίτες για τα σημαντικά θέματα της κοινωνίας τους – αρκεί να δηλώνουν πότε μιλούν ως πολίτες και πότε ως πολιτειολόγοι, ιστορικοί, ενδοκρινολόγοι ή ψυχίατροι. Και λυπάμαι που εδώ κι επτά χρόνια πολλοί διανοούμενοι σιωπούν σεμνοπρεπώς.

Τέταρτον, στις δημοκρατίες, ο διάλογος γίνεται για θέματα αρχών, θεσμών και πολιτικών πράξεων· και σε αυτά τα θέματα περιορίζουμε τα επιχειρήματά μας. Δεν εγκρίνω σε καμιά περίπτωση τις επιχειρηματολογίες και ακόμη λιγότερο τις κατηγορίες ad personam, αυτές που στηρίζονται στην προσωπικότητα ενός ατόμου ή, όπως ήδη είπα, στο εισόδημα ή στην κοινωνική του θέση, στο φύλο ή στην ηλικία του, στις γενικότερες πεποιθήσεις του, πολιτικές και άλλες, κ.ο.κ.
Τέλος, αναφέρατε και τις θεωρίες των πολιτικών. Αυτές, είτε είναι περισπούδαστες είτε όχι, δεν με ενδιαφέρουν. Ως πολίτης κρίνω τις πράξεις τους· και γι'αυτό επικρίνω, στα τελευταία επτά χρόνια, όσες πιστεύω ότι είναι λανθασμένες και βλαβερές για τους συμπολίτες μου.

«Από τα ελαττώματα του εκπαιδευτικού μας συστήματος, τα χειρότερα είναι, νομίζω, τα εξής. Πρώτον, η αδυναμία του αυτή να διδάξει στα παιδιά συστηματική και κριτική σκέψη· δεύτερον, να τους εμφυσήσει την αγάπη για το βιβλίο· και τρίτον, να τους μάθει τί σημαίνει Δημοκρατία».

— Πόσο αισιόδοξος είστε για το μέλλον της ΕΕ και ποιο από τα τρία εξελικτικά σενάρια που αναφέρετε θεωρείτε σήμερα ως πλέον πιθανό;

Το πιθανότερο είναι, νομίζω, μια Ευρωπαϊκή Ένωση που δεν θα περιλαμβάνει πλέον τις χώρες που δεν θέλουν ή δεν μπορούν να εφαρμόσουν τους ευρωπαϊκούς κανόνες. Τα δύο ακραία, χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ελλάδα. Το Brexit συνέβη όταν το βιβλίο είχε σχεδόν τυπωθεί. Το Grexit δεν μπορεί ακόμη να αποκλειστεί – πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις το εύχονται κάτω από την πίεση των πολιτών τους που δεν θέλουν να πληρώνουν φόρους για να δανείζεται η Ελλάδα κεφάλαια τα οποία ίσως να μην επιστρέψει ποτέ στο σύνολό τους. Εννοείται ότι δεν αποκλείεται παραλλήλως μια Ευρώπη δύο ή και τριών ταχυτήτων.

— Κάνετε έναν διαχωρισμό στις ιδιότητές σας ως ιστορικού και ως πολίτη. Μήπως όμως απόλυτα αντικειμενική ιστορία (όπως και δημοσιογραφία!) δεν υπάρχει – με την έννοια ότι στις μη θετικές επιστήμες πάντα παρεισφρύει το προσωπικό στοιχείο - και άρα είναι εσφαλμένο αυτό το σκεπτικό;

Θα παραθέσω πάλι ένα απόσπασμα, εδώ από άλλο βιβλίο μου, την «Ιστορία του Ελληνικού Κράτους» (9η έκδοση 2015, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 9):
« [...] Την ιδανική αντικειμενικότητα την έχει ο πανόπτης Θεός, αν υπάρχει. Ο άνθρωπος, πάντοτε περίκλειστος στην υποκειμενικότητά του, δεν μπορεί να είναι «αντικειμενικός». Άλλο η αντικειμενικότητα, όμως, άλλο η αμεροληψία. Το ένα είναι ιδανική ιδιότητα, το άλλο ηθική στάση. Μπορεί, όμως, αντιμετωπίζοντας ως επιστήμονας ένα πρόβλημα, ένα [κριτικό ή] ερμηνευτικό δίλημμα, να τηρεί στάση σχετικά αμερόληπτη. Και ο βαθμός αμεροληψίας του εξαρτάται από δύο κυρίως παράγοντες: από την εντιμότητά του και από την πολύπλευρη μέθοδο και την απροκατάληπτη λογική με την οποία προσεγγίζει το θέμα. Αυτά ισχύουν για όλους τους επιστήμονες, ισχύουν και για τους ιστορικούς. Για την επιστημονική εντιμότητα δεν χρειάζονται πολλά. Σήμερα, πλέον, ένας έντιμος άνθρωπος που ασχολείται με την ιστορία μπορεί να το πράξει με τρόπους που είναι επιστημονικώς αποδεκτοί στην εποχή μας. [...] Προϋπόθεση της αμεροληψίας του ιστορικού [είναι η μέθοδος] με την οποία θα προσεγγίσει το θέμα. Μια επιστημονική μέθοδος, πολύπλευρη και ορθολογική, αποκαλύπτοντας τις ποικίλες όψεις του προβλήματος που τον απασχολεί, ακυρώνοντας και εντέλει γελοιοποιώντας τους ενδεχόμενους παράλογους συλλογισμούς του, τον προτρέπει να περιορίζει διαρκώς τις προσωπικές του προκαταλήψεις· του χαρίζει έτσι αυξημένη ευαισθησία και αμεροληψία [...] ». Βεβαίως, όπως διευκρινίζω αλλού, απόλυτη αμεροληψία δεν υπάρχει. Γι'αυτό, αρκεί να επιδιώκουμε τον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό αμεροληψίας, στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δυνάμεων και αδυναμιών μας.

— Βοηθά η ιστορική γνώση στο να διδάσκεται κανείς από τα λάθη του;

Όπως έλεγα σε μια συνέντευξη το 2013, «Τα αίτια της κρίσης δεν είναι μόνο πολιτικά. Είναι δυστυχώς πολύ βαθύτερα, είναι πολιτισμικά. Η αμάθειά μας δεν περιορίζεται στην πλήρη άγνοια της ιστορίας. Είναι καθολική. Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι από τα χειρότερα στον κόσμο. Έτσι η δημαγωγία, ο υλιστικός ατομισμός και η συσσωρευμένη έλλειψη παιδείας και συνείδησης του πολίτη μας έχουν μετατρέψει σε κύμβαλα αλαλάζοντα».

— Δίνετε πρωτεύουσα σημασία στην εκπαίδευση. Πού πιστεύετε ότι πάσχει περισσότερο η παιδεία στην Ελλάδα και γιατί;

Οι πνευματικές και κοινωνικές ηγεσίες της χώρας, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ανέχθηκαν επί δύο αιώνες εκπαιδευτικά συστήματα που διέδιδαν κατά κανόνα σωβινιστικές, ατελείς και διαστρεβλωμένες εκδοχές της Ιστορίας μας· και γενικότερα, αδιαφορούσαν για την ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας των ελλήνων μαθητών και φοιτητών. Από τα ελαττώματα του εκπαιδευτικού μας συστήματος, τα χειρότερα είναι, νομίζω, τα εξής. Πρώτον, η αδυναμία του αυτή να διδάξει στα παιδιά συστηματική και κριτική σκέψη· δεύτερον, να τους εμφυσήσει την αγάπη για το βιβλίο· και τρίτον, να τους μάθει τί σημαίνει Δημοκρατία. Ο Επιτάφιος του Θουκυδίδη είναι θεμελιώδες μάθημα πολιτικής παιδείας. Ίσως γι αυτό τον κατήργησε το 2015 ο τότε υπουργός «Παιδείας» της αριστεροδεξιάς κυβέρνησης.

Πηγή: LIFO

Στάθης Καλύβας: «Με έχουν κατηγορήσει ως "εθνομηδενιστή" και "πράκτορα" των ξένων» Ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης αφηγείται τη ζωή του με αφορμή την πολυσυζητημένη σειρά ντοκιμαντέρ «Καταστροφές και Θρίαμβοι». Γιάννης Πανταζόπουλος

Γεννήθηκα στην Κέρκυρα το 1964, επειδή εκεί υπηρετούσε ο πατέρας μου, που ήταν λιμενικός. Ωστόσο μεγάλωσα στον Κολωνό, σε ένα ισόγειο διαμέρισμα μιας οικογενειακής πολυκατοικίας στην οδό Αλαμάνας, που είχε χτίσει ο παππούς μου. Έπειτα μετακομίσαμε στη Νέα Σμύρνη λόγω του σχολείου μου. Πήγα στη Λεόντειο, που είναι ελληνογαλλική σχολή. Η επιλογή έγινε χάρη στη μητέρα μου, η οποία είναι Γαλλίδα. Με τον πατέρα μου γνωρίστηκαν σε ένα ταξίδι του στη Μασσαλία. Όταν ήμουν δέκα ετών, μετακομίσαμε εκεί. Ήταν μια διετής εμπειρία που υπήρξε καταλυτική για την ανάπτυξή μου. Ξέρετε, δίχως αυτή σήμερα θα ήμουν ένας άλλος άνθρωπος. Όμως οι γονείς μου αποφάσισαν να γυρίσουμε ξανά στην Ελλάδα. Στο σπίτι μου, από πάντα, μιλούσαμε δύο γλώσσες, ελληνικά και γαλλικά.

• Βιώνοντας συνεχείς αλλαγές περιβάλλοντος στην παιδική ηλικία, επηρεάζεται η ψυχοσύνθεσή σου. Αρχικά δημιουργείται μέσα σου ένα αίσθημα σύγχυσης, δυσκολεύεσαι να γίνεις αποδεκτός, όπως συνέβη μ’ εμένα στη διάρκεια της φοίτησής μου και στην Γαλλία και στην Ελλάδα. Μακροπρόθεσμα, όμως, αποκτάς ένα ασύγκριτο πλεονέκτημα, αφού σε νεαρή ηλικία αναγκάζεσαι να γεφυρώσεις διαφορετικές αντιλήψεις. Υιοθετείς μια χρήσιμη και ώριμη ματιά απέναντι στην πραγματικότητα. Από τους γονείς μου διατηρώ στη μνήμη μου πολύ έντονα την αγάπη τους για τα βιβλία. Επένδυαν στον πλούτο της γνώσης, στη φιλομάθεια και στην αναγνωστική παιδεία. Έτσι, με ενθάρρυναν να διαβάζω τους κλασικούς. Ξεκίνησα από πολύ μικρός με συλλογές γαλλικών ιστοριών όπως ο Τεν-Τεν και αργότερα πέρασα σε αναγνώσματα συγγραφέων όπως ο Ιούλιος Βερν, διευρύνοντας έτσι τη φιλομάθειά μου.

Η ελληνική παθογένεια που με ενοχλεί ίσως περισσότερο είναι η τυπολατρία και ο φόβος της πρωτοβουλίας, αλλά και μια κάποια στενότητα πνεύματος και αντίληψης. Κι αυτό εκφράζει ουσιαστικά έναν πολύ βαθύ συντηρητισμό. Προτιμάμε δηλαδή να κοχλάζουμε μέσα σ’ ένα καζάνι, γκρινιάζοντας και κατηγορώντας συνεχώς άλλους, αντί να ρισκάρουμε την αλλαγή.

• Από τα παιδικά μου χρόνια θυμάμαι αρκετά πόσο πολύ αγαπούσα τις γειτονιές του κέντρου της Αθήνας. Ο παππούς μου αρχικά είχε ένα καφεκοπτείο στην Ευριπίδου, το οποίο αργότερα μετέτρεψε, μαζί με τον θείο μου, σε κατάστημα νεωτερισμών. Η διαρκής κίνηση στους δρόμους, η ζωτικότητα αυτής της περιοχής, οι μυρωδιές, οι ήχοι, οι συνήθειες, το αίσθημα της κοινότητας ‒τίποτα το απρόσωπο‒ αλλά και οι συλλογικές δραστηριότητες στον πυρήνα της εμπορικής Αθήνας με εντυπωσίαζαν. Με συνοδεύουν ακόμη αυτές οι ανεξίτηλες αναμνήσεις και οι όμορφες μνήμες ως πηγές ερεθισμάτων, από την καρδιά της πρωτεύουσας στην οποία ευτύχησα να επιστρέψω και να κατοικώ μόνιμα από το 2007.

 • Ο στόχος μου στις πανελλήνιες εξετάσεις ήταν η Νομική. Όμως, επειδή δεν μου άρεσαν η αποστήθιση και η φόρμουλα του εκπαιδευτικού συστήματος, που έχει ως βάση την παπαγαλία, απέτυχα και πέρασα στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ. Στη διάρκεια των σπουδών μου ανακάλυψα ότι η συγκεκριμένη επιστήμη αποτελεί έναν τρόπο κατανόησης της λειτουργίας των κοινωνιών. Κάπως έτσι συνειδητοποίησα ότι ήθελα να ακολουθήσω τον δρόμο της έρευνας και της διδασκαλίας.

Οι δυσκολίες που έπρεπε να ξεπεράσω, βέβαια, ήταν αρκετές. Αμέσως μετά την αποφοίτηση μου αποφάσισα να υπηρετήσω την πολύμηνη θητεία μου στο Πολεμικό Ναυτικό και αυτό αποδείχτηκε ένα σπάνιο σχολείο. Επειδή οικονομική στήριξη ιδιωτικής φύσεως για μεταπτυχιακές σπουδές δεν υπήρχε, έκανα συνεχώς αιτήσεις για υποτροφία. Τελικά, κατάφερα να πάρω υποτροφία από το Ίδρυμα Fulbright κι έτσι βρέθηκα για διδακτορικό στο Σικάγο, στο πανεπιστήμιό του, που είναι ιδιαίτερα σκληρό και για να ολοκληρώσεις τις σπουδές σου έπρεπε να καταβάλεις πολύ κόπο, με ατελείωτες ώρες διαβάσματος και σκληρό ανταγωνισμό, μένοντας σε μια περιοχή της πόλης όπου κυριαρχούσαν οι έντονες φυλετικές αντιθέσεις.

• Η ακαδημαϊκή καριέρα μου έχει ως αφετηρία το διορισμό μου ως επίκουρου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Οχάιο, κάνοντας μια βουτιά στη βαθιά Αμερική. Στη συνέχεια πήγα στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Έπειτα, το 1997, εξαιτίας κάποιων συγκυριών και εμποδίων, αναγκάστηκα να επιστρέψω στην Ελλάδα. Προσωπικά, ένιωσα ένα σοκ, αφού γύρισα ξανά στο παιδικό μου δωμάτιο, έμενα πάλι μαζί με τους γονείς μου και όλο αυτό μου φάνηκε σαν ένα πισωγύρισμα. Η τύχη όμως με ευνόησε, αφού μετά από συζητήσεις με έναν Αμερικανό συμφοιτητή μου αποφάσισα να ασχοληθώ με τις εμφύλιες διαμάχες.

Οδηγήθηκα, λοιπόν, στην έρευνα για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, προσεγγίζοντάς τον ως ένα σύνθετο γεγονός που δίχασε τον λαό, τραυματίζοντας τη συλλογική μνήμη και ταυτότητα. Πήγα σε αμέτρητα χωριά, γνώρισα πολλούς ανθρώπους και συνομίλησα μαζί τους, επιχειρώντας να ανακαλύψω τι πραγματικά συνέβη εκείνη την αιματηρή περίοδο. Μπροστά μου ανοίχτηκε ένας συγκλονιστικός κόσμος που με βοήθησε να αναζητήσω τις μορφές, τις διαστάσεις και τις πρακτικές της βίας στον Εμφύλιο, ανοίγοντας παράλληλα ένα νέο πεδίο μελέτης στην Πολιτική Επιστήμη.

• Συνάντησα τότε τον διακεκριμένο Βρετανό ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ, ο οποίος είχε επιμεληθεί μια συλλογική έκδοση για τον ελληνικό εμφύλιο και ενέταξε σε αυτήν και ένα δικό μου κεφάλαιο με τίτλο «Κόκκινη τρομοκρατία: Η βία της αριστεράς στην Κατοχή». Όταν μεταφράστηκε στην Ελλάδα, έγινε χαμός, οι αντιδράσεις ήταν ποικίλες. Με κατηγορούσαν για «ξέπλυμα των ταγμάτων ασφαλείας και των δωσίλογων». Δέχτηκα έναν μεγάλο όγκο επιθέσεων από δημοσιεύματα διανθισμένα με θεωρίες συνωμοσίας αλλά και καταγγελίες ότι ήμουν το όργανο της δεξιάς που είχε έρθει να ξαναγράψει την Ιστορία. Όμως όλα αυτά με πείσμωσαν περισσότερο.

• Εκείνη την περίοδο μού έκανε πρόταση το Πανεπιστήμιο του Σικάγο να επιστρέψω ως καθηγητής, όπου και παρέμεινα μέχρι το 2003, οπότε εκλέχτηκα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Γέιλ. Εκεί δίδαξα ως το 2018, δημιουργώντας ένα φυτώριο φοιτητών που αυτήν τη στιγμή είναι καθηγητές σε όλον τον πλανήτη. Συμπληρώνοντας τριάντα χρόνια στην Αμερική, αποδέχτηκα την πρόσκληση του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης να αναλάβω την έδρα Gladstone, που είναι η αρχαιότερη στη Βρετανία. Ήταν μια δύσκολη απόφαση, αλλά αισθάνθηκα πως ένας κύκλος έκλεινε και νέες προκλήσεις ανέκυπταν για μένα στο φημισμένο αυτό πανεπιστήμιο του αγγλόφωνου κόσμου.

• Στην Ελλάδα, δυστυχώς, το εκπαιδευτικό σύστημα είναι σε αρκετές του πτυχές παρωχημένο και αναχρονιστικό. Σ’ αυτό συναντάμε πολλές στρεβλώσεις, αφού δεν προάγει την κριτική σκέψη, δεν εστιάζει στην καινοτομία, δεν είναι ευέλικτο και, φυσικά, δεν συμβάλλει όσο θα έπρεπε στην ανάπτυξη των ανθρώπινων δεξιοτήτων. Το μάθημα, για παράδειγμα, λειτουργεί ως ένας διά ζώσης δίαυλος μετάγγισης μιας αυστηρά κωδικοποιημένης πληροφορίας, όπως αυτή έχει αποθηκευτεί στα σχολικά βιβλία. Εδώ και πολλά χρόνια επικρατεί ένα σύστημα με το οποίο βολεύονται όλοι κι αυτό είναι που συντηρεί τη μετριότητα και τη στασιμότητα. Το σχολείο τελικά δεν λειτουργεί ως ένα εργαλείο διανοητικής ανάπτυξης και κοινωνικής κινητικότητας αλλά συχνά μετατρέπεται σε τόπο τέλματος και μιζέριας. Στηριζόμαστε στις πανελλήνιες εξετάσεις επειδή εξασφαλίζουν το αδιάβλητο της διαδικασίας σε μια χώρα όπου κυριαρχεί η καχυποψία για διαφθορά. Αναμφίβολα οι μέθοδοι διδασκαλίας είναι ξεπερασμένες, η αποστήθιση μια πρακτική μεσαιωνική, οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις ηττήθηκαν στην πράξη και σε έναν κόσμο που αλλάζει διαρκώς εμείς επιλέγουμε να μένουμε στάσιμοι.

• Ζούμε στην εποχή της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Απαιτούνται γενναίες παρεμβάσεις και θεμελιώδεις αλλαγές προκειμένου να επιτευχθεί η μετάβαση σ’ ένα νέο παραγωγικό μοντέλο με βασικούς άξονες την πνευματική ευρύτητα και ευελιξία. Χρειάζεται να δοθεί βαρύτητα στο στοιχείο της προσωπικής κρίσης, στις διαδραστικές λειτουργίες, στις ευρηματικές εξετάσεις και στην ανάγνωση ή ανάλυση ολόκληρων λογοτεχνικών βιβλίων. Θυμάμαι ότι όταν ήμουν μαθητής στη Γαλλία διάβασα για πρώτη φορά βιβλία της Άγκαθα Κρίστι στο πλαίσιο σχολικών μαθημάτων. Τα προγράμματα σπουδών πρέπει να εκφράζουν τις νέες ανάγκες και να συγκροτούν ένα σύγχρονο και πρωτοπόρο εκπαιδευτικό σύστημα, ικανό να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της εποχής και στις επιταγές της κοινωνίας.

• Στην Ελλάδα κυριαρχεί συχνά μια αίσθηση ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Το ίδιο παρατηρείται και στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Φθορές, συνεχείς βανδαλισμοί της πανεπιστημιακής περιουσίας, παραβατικές συμπεριφορές και βιαιοπραγίες εναντίον πανεπιστημιακών είναι πρακτικές που δεν έχω συναντήσει ποτέ στα ξένα πανεπιστήμια που έχω διδάξει. Επίσης, είναι λυπηρό το ότι ο φοιτητής στην Ελλάδα, σε γενικές γραμμές, δεν θεωρεί το πανεπιστήμιο έναν θελκτικό χώρο όπου θα γνωρίσει το αίσθημα του συνανήκειν, με αποτέλεσμα να μην αισθάνεται ότι βρίσκεσαι στο δεύτερο σπίτι του. Ένα ακόμα πρόβλημα είναι ότι η λειτουργία των πανεπιστημίων στηρίζεται συχνά σε πελατειακές σχέσεις, με την έννοια ότι η εκλογή καθηγητών και πρυτάνεων βασίζεται σε συναλλαγές. Νομίζω ότι χρειαζόμαστε μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση με νέα προγράμματα σπουδών και μια εξωστρεφή φιλοσοφία διδασκαλίας που να ευθυγραμμίζονται με σύγχρονες πρακτικές άλλων ευρωπαϊκών χωρών.

• Έγραψα το βιβλίο Καταστροφές και Θρίαμβοι μετά από σχετική παρότρυνση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων της Οξφόρδης και στην Ελλάδα κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2015, παραμονές του δημοψηφίσματος της 5ης Ιουλίου. Η ανέλπιστη υποδοχή από το εγχώριο αναγνωστικό κοινό με χαροποίησε ιδιαιτέρως και η βασική φιλοδοξία μου ήταν μέσα σε εκείνη τη μαύρη άβυσσο να αναζητήσω μια αισιόδοξη εικόνα. Επίσης, ήταν μια μοναδική ευκαιρία να ξαναδιαβάσω την ελληνική ιστορία και να τη σκεφθώ με έναν τρόπο σφαιρικό που θα αποτελούσε αφορμή για σκέψη και προβληματισμό.

• Φέτος, με την τηλεοπτική της μεταφορά σε επτά επεισόδια, η σειρά «Καταστροφές και Θρίαμβοι» έγινε ένα οδοιπορικό στο παρελθόν μας, μια σύνδεση αυτογνωσίας και αυτοπεποίθησης μέσα από επτά μεγάλους κύκλους της Ιστορίας μας που μοιράζονται κοινά στοιχεία: μεγαλόπνοα σχέδια, μεγάλες καταστροφές αλλά και εντυπωσιακούς θριάμβους. Η επέτειος των διακοσίων ετών από το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης αλλά και δώδεκα χρόνια μετά την έκρηξη μιας πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης έδωσε την ευκαιρία να στρέψουμε το βλέμμα μας στο παρελθόν ώστε να μπορέσουμε να φανταστούμε το μέλλον.

• Πολλές φορές μού ασκούν σφοδρή κριτική, με έχουν κατηγορήσει ως «εθνομηδενιστή», «πράκτορα» των ξένων, ακόμη και ως «υμνητή» της χούντας. Πλέον, αυτές οι φωνές δεν έχουν την ίδια ένταση, ίσως γιατί βαρέθηκαν κι αυτοί να μου λένε τα ίδια και τα ίδια εδώ και είκοσι χρόνια. Στην αρχή με επηρέαζε, με σόκαρε το να διαβάζω τέτοιους λιβέλους. Ήταν κάπως σαν να με έριξαν μέσα σε μια αρένα με θηρία.

Κάποτε συμμετείχα σε ένα συνέδριο για την ελληνική ιστοριογραφία, όπου, μετά την ομιλία μου, όλοι όσοι παρευρίσκονταν είχαν εξαγριωθεί. Ο έτερος συνομιλητής αφιέρωσε τη δική του ομιλία αποκλειστικά σ’ εμένα, για να εξηγήσει πόσο κακός επιστήμονας είμαι. Μεταξύ των ακροατών ήταν και ο Δ. Μαρωνίτης, ο οποίος σηκώθηκε, εξέφρασε τη δυσφορία του και με ρώτησε: «Ποια είναι τα πραγματικά κίνητρά σας, κ. Καλύβα;». Αισθάνθηκα σαν να βρισκόμουν σε μια συνεδρίαση κριτικής την εποχή της Κινεζικής Πολιτιστικής Επανάστασης, όπου οι άλλοι με έδειχναν με το δάχτυλο για να με καταγγείλουν. Ήταν ένα είδος δημόσιας τελετουργικής εκτέλεσης. Θυμάμαι ότι στο διάλειμμα, βγαίνοντας από την αίθουσα, ακόμη και οι γνωστοί μου δεν με πλησίαζαν. Είχα, λοιπόν, γίνει ραδιενεργός. Δεν ήθελε κανείς να με πλησιάζει.

• Αυτό, δεν σας κρύβω, ήταν το καλύτερο εμβόλιο, απέκτησα αντισώματα και έχω ανοσία. Μου προξενεί εντύπωση το ότι δεν με έχουν καλέσει ποτέ σε κάποιο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης στην Ελλάδα για να δώσω μια ομιλία, τη στιγμή που με προσκαλούν τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια όλου του κόσμου.

• Ως λαό μάς απασχολεί πολύ η Ιστορία. Ποτέ, όμως, δεν συμπάθησα τις φιέστες. Η επέτειος των διακοσίων χρόνων της Επανάστασης μπορεί να επισκιάστηκε από την πανδημία, άφησε όμως ένα βαθύτερο αποτύπωμα γιατί πραγματοποιήθηκαν σημαντικές δραστηριότητες και παρουσιάστηκαν εξαιρετικές εκθέσεις, ενώ το κυριότερο ήταν ότι αναθερμάνθηκε η ιστορική έρευνα με τη δημοσίευση ορισμένων πολύ σημαντικών βιβλίων. Η ελληνική παθογένεια που με ενοχλεί ίσως περισσότερο είναι η τυπολατρία και ο φόβος της πρωτοβουλίας, αλλά και μια κάποια στενότητα πνεύματος και αντίληψης. Κι αυτό εκφράζει ουσιαστικά έναν πολύ βαθύ συντηρητισμό. Προτιμάμε δηλαδή να κοχλάζουμε μέσα σ’ ένα καζάνι, γκρινιάζοντας και κατηγορώντας συνεχώς άλλους, αντί να ρισκάρουμε την αλλαγή.

• Το αποτέλεσμα της δεκαετούς οικονομικής κρίσης είναι ότι ενθάρρυνε μια λογική χαμηλών προσδοκιών. Η Ελλάδα σήμερα πρέπει να βρει το στίγμα της. Πατριωτισμός στην εποχή μας είναι να αναζητήσουμε ένα συλλογικό όραμα, συνεχίζοντας την ιστορική αλυσίδα που ορίζει την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας. Άλλωστε, επαναστατικό για μένα είναι να μπορέσουμε να ελαχιστοποιήσουμε τα μειονεκτήματά μας, να αποδεχτούμε τις αδυναμίες μας και να καταφέρουμε να τις βελτιώσουμε. Η κρίση, ωστόσο, άφησε και κάτι θετικό. Έδωσε τέλος σε κάποιες ψευδαισθήσεις. Δεν υπάρχουν πλέον αυταπάτες και ενηλικιωθήκαμε, πολιτικά και κοινωνικά. Το πολιτικό σύστημα σταθεροποιήθηκε και ευελπιστώ ότι τα κόμματα έμαθαν, σε κάποιο βαθμό, πως το βραχυχρόνιο όφελος και η αποφυγή του πολιτικού κόστους έχουν μακροπρόθεσμες συνέπειες.

• Δεν θεωρώ ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν εντελώς η «πρώτη φορά αριστερά» γιατί και ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε εμφανιστεί ως ριζοσπάστης σοσιαλιστής ενός τρίτου δρόμου και ενός τρίτου κόσμου. Η αριστερά του 2015, ευτυχώς, προσαρμόστηκε στην πραγματικότητα και πήρε τη σωστή απόφαση όταν φτάσαμε στο χείλος του γκρεμού. Την ίδια στιγμή και το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας έκανε μια ορθή επιλογή, στο πάρα πέντε, επιλέγοντας έναν ηγέτη, τον Κυριάκο Μητσοτάκη, ο οποίος έχει επαφή με τη σύγχρονη πραγματικότητα και δεν εκπροσωπεί την «παλιά δεξιά».

• Στην Αθήνα αγαπώ πολύ τη ζωντάνια της, τους δρόμους και τις γειτονιές. Αναμφίβολα, είναι μια πόλη που σε εκπλήσσει σε κάθε διαδρομή. Από την άλλη πλευρά, με ενοχλεί που πολλές φορές παρατηρείται μια εικόνα εγκατάλειψης. Βλέπουμε κτίρια βανδαλισμένα, πεζοδρόμια σε κακή κατάσταση, αυτοκίνητα παρκαρισμένα ανεξέλεγκτα αλλά και μια ακαλαισθησία, μια αδιαφορία για το κοινό καλό, τον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο. Επίσης, επειδή η πρωτεύουσα έχει γίνει προορισμός πια, ελλοχεύει ο κίνδυνος να μετατραπεί το κέντρο της σε ένα μονοθεματικό πάρκο για τουρίστες.

• Το ρίσκο ήταν πάντοτε μέρος της ζωής μου. Άλλωστε, δεν μπορείς να ζεις με τον φόβο μήπως μετανιώσεις για αποφάσεις που παίρνεις. Γι’ αυτό προσπαθούσα να λαμβάνω αποφάσεις για τις οποίες εκ των υστέρων δεν θα μπορούσα να μετανιώσω. Αυτό θα έλεγα σήμερα και σε έναν νέο, να μη μένει στη σιγουριά και στην εξασφάλιση, αλλά να ξεπερνά διαρκώς τα όριά του. Ποτέ δεν μου άρεσε ούτε η βολή ούτε η ασφάλεια. Με είλκυαν οι πειραματισμοί, το καινούργιο, τα άγνωστα περιβάλλοντα, η αναζήτηση μιας νέας αφετηρίας. Είναι μεγάλο προνόμιο να μπορείς να μαθαίνεις διαρκώς. Αυτό δίνει νόημα στη ζωή μας.

• Είμαι ένας άνθρωπος που προσπαθεί να ακούει τον εαυτό του και τις επιθυμίες του. Επέλεξα, λοιπόν, μια ζωή που βασίζεται στην κινητικότητα. Η οικογένεια δεν συμβαδίζει με κάτι τέτοιο, χωρίς να είναι κάτι που έχω αποφασίσει ρητά. Η υπέρτατη ευτυχία είναι να μπορείς να κάνεις τη δουλειά που σου αρέσει. Ο μεγαλύτερός μου φόβος είναι μην εγκλωβιστώ σε ένα κακό βόλεμα που δεν θα μου επιτρέπει να κάνω αυτό που με κάνει ευτυχισμένο. Άλλωστε, πολλά ζωντανά μυαλά έχουν αφυδατωθεί, κλειδωμένα σ’ ένα κλουβί.

• Μου αρέσουν πολύ το περπάτημα στην πόλη, το κολύμπι και η γιόγκα. Η λέξη «Θεός», όπως και η πίστη, δεν σημαίνει, για μένα, πολλά πράγματα, ίσως διότι προϋποθέτει ότι δεν μπορείς να αναθεωρήσεις τις απόψεις σου. Κι εγώ θέλω να μπορώ να αναθεωρώ. Ποτέ δεν μου άρεσε να έχω μια ταυτότητα συμπαγή, σαφή και ανάλλαχτη. Το σημαντικό στη ζωή είναι να δοκιμάζεις και να δοκιμάζεσαι σε καινούργια πεδία. Η κινητήρια δύναμή μας βρίσκεται στην αξία που έχουν τα πράγματα που κάνουμε, τη στιγμή που τα κάνουμε. Το ταξίδι είναι αυτό που μας διαμορφώνει, όχι η άφιξη στον προορισμό.

To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.