«Παιδεία τοις μεν νέοις σωφροσύνη, τοις δε πένησι πλούτος, τοις δε πλουσίοις κόσμος».(Διογένης)
Η ικανότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιεί σωστά τις λέξεις για να αποδώσει με νοηματική ακρίβεια, όσα στοχάζεται ή αισθάνεται αισθητοποιεί και τον πνευματικό του πλούτο. «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις». Ωστόσο, βασική προϋπόθεση για τη σωστή χρήση των λέξεων είναι η ανίχνευση της πρωτογενούς σημασίας ή σημασιών τους (το ριζικό τους σύστημα) καθώς και οι μετέπειτα σημασιολογικές μεταλλάξεις.
Η λέξη «κοσμώ – κόσμος» ανήκει σε εκείνες τις έννοιες με πλούσιο σημασιολογικό φορτίο και η παρακολούθηση των διαδρομών της προκαλεί ενδιαφέρον.
Ο Περικλής στον Επιτάφιό του τονίζει «α γαρ την πόλιν ύμνησα, αι τώνδε και των τοιώνδε αρεταί εκόσμησαν» (κοσμώ = στολίζω, καλλωπίζω). Με την ίδια σημασία χρησιμοποιεί και ο Δημόκριτος το παράγωγο ουσιαστικό «κόσμος»: «Η παιδεία ευτυχούσι μεν εστί κόσμος, ατυχούσι δε καταφύγιον» (κόσμος = στολίδι) και ο Πλάτωνας γράφει στο «Φαίδωνά» του «το γε νουν κοσμούντα πάντα κοσμείν». Κόσμος, λοιπόν, σημαίνει στολίδι, κόσμημα. «Οι γυναίκες αρέσκονται στην αγορά κοσμημάτων γι’ αυτό και πληθαίνει ο αριθμός των κοσμηματοπωλείων».
Συγγενείς σημασιολογικά είναι και οι λέξεις κοσμήτορας και κόσμιος: «τους πολίτας κοσμιωτέρους ποιείν» (Ισοκράτης), διαγωγή κοσμία, επάγγελμα διακοσμητής και «εξελέγη κοσμήτορας της ιατρικής σχολής».
Βέβαια το περιεχόμενο της έννοιας κοσμήτορας έλκει την καταγωγή του από την πρωτογενή σημασία του κοσμώ = διευθύνω, τακτοποιώ, κυβερνώ «κοσμησάμενος πολιήτας» (αφού παρέταξε…) και «κόσμω θείναι τα πάντα» (με τάξη…).
Τόσο στους αρχαιοελληνικού μύθους όσο και στον χριστιανισμό κυριαρχεί η θεωρία της δημιουργίας του κόσμου, η γνωστή κοσμογονία. Αυτή προβάλλει τη διαδικασία έναρξης της λειτουργίας του κόσμου πάνω στους κανόνες που επιβάλλουν οι συμπαντικοί νόμοι. Η κοσμολογία μελετά την κυρίαρχη δομή του κόσμου. Γενικότερα κάθε πολιτισμός και θρησκεία έχουν την δική τους κοσμογονία.
Αργότερα η λέξη κόσμος σημασιολογικά ταυτίστηκε και με το σύμπαν, γιατί αυτό διακρίνεται από τάξη και αρμονία.
*«Πυθαγόρας πρώτος ωνόμασεν την των όλων περιοχήν κόσμον, εκ της εν αυτή τάξεως»
*«Κόσμον τόνδε… ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν…».(Ηράκλειτος)
Στην ανδροκρατούμενη ελληνική αρχαιότητα η τιμή και η υπόληψη της γυναίκας θεωρούνταν στολίδι – κόσμος «γύναι, γυναιξί κόσμον η σιγή φέρει» στο βαθμό που σιωπούσε.
Περίεργη φαίνεται η απόδοση του «πλήθους των ανθρώπων» με την έννοια κόσμος: «Συγκεντρώθηκε πολύς κόσμος στην ομιλία του διακεκριμένου επιστήμονα». Σήμερα η λέξη χρησιμοποιείται με την παραπάνω σημασία μέσα από ένα πλήθος σύνθετων λέξεων: κοσμογονικός, κοσμοθεωρία, κοσμοναύτης, εγκόσμιος, κοσμοπολίτης, παγκοσμιοποίηση, κοσμοαντίληψη, κοσμοκράτορας, κοσμολογικός, κοσμογραφία, κοσμοσυρροή, υπόκοσμος, κοσμοϊστορικός…
Τα παραδείγματα είναι πολλά κι αποτυπώνουν με ενάργεια τις σημασιολογικές αποχρώσεις της έννοιας κόσμος: Στις μέρες μας συντελούνται κοσμογονικές αλλαγές/ Η σύγχρονη κοσμοθεωρία κυριαρχείται από το υλιστικό πνεύμα/ ο δολοφόνος ανήκει στο χώρο του υποκόσμου/ Στον αγώνα της εθνικής ποδοσφαίρου παρατηρείται ασυνήθιστη κοσμοσυρροή/ Η TV λειτουργεί ως κοσμογράφος της κοινής γνώμης/ Άφησε τα εγκόσμια και αφέθηκε στην πίστη του θεού/ Η Μύκονος θεωρείται από τα πιο κοσμικά νησιά του Αιγαίου/ Ο κοσμοπολιτισμός για μερικούς εκφράζεται μέσα από το σύγχρονο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης…
Πολλές φορές η λέξη κόσμος όταν συνοδεύεται από το κατάλληλο επίθετο αποκτά και γεωγραφικό περιεχόμενο, όπως: Παλαιός κόσμος (Ευρώπη, Αφρική, Ασία), Νέος κόσμος (Αμερική) ή και Τρίτος κόσμος (οι υποανάπτυκτες χώρες): Η ασιτία χαρακτηρίζει πολλές χώρες του τρίτου κόσμου/ Η πολιτική που ακολουθούν κάποιες κυβερνήσεις είναι τριτοκοσμική.
Ωστόσο η λέξη κόσμος εκτός από το πλήθος των ανθρώπων ή το στολίδι εμπεριέχει κι άλλες σημασίες ανάλογα με τη θέση της στην πρόταση, όπως: Ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου, Όταν περάσουμε στον άλλο κόσμο (θάνατος), ο πνευματικός κόσμος της χώρας, Οι επόμενες γενιές ίσως ζήσουν σε έναν άλλο κόσμο – εξωγήινο, κάποιοι φιλόσοφοι αρνήθηκαν τα εγκόσμια…
Η πολυσημία και «δημοφιλία» (ο σωστός όρος είναι δημοτικότητα) της λέξης κόσμος διαφαίνεται και στις παρακάτω φράσεις: Ο γυάλινος κόσμος, ω τι κόσμος μπαμπά, ο γύρος του κόσμου σε 80 μέρες, όμορφος κόσμος ηθικός αγγελικά πλασμένος, «σα να ‘χαν ποτέ τελειωμό/ τα πάθη και οι καημοί του κόσμου», ο μάταιος κόσμος, κόσμος και κοσμάκης, παλιόκοσμος, άφησέ τον ζει στον δικό του κόσμο ή στην κοσμάρα του (ειρωνικά), κοσμικός τύπος…
Η έννοια κόσμος λαμβάνει ένα ξεχωριστό νόημα στο έργο του Βιτγκενστάϊν, όπως: «Ο κόσμος είναι ένα σύνολο γεγονότων, όχι πραγμάτων» και η εμβληματική φράση «Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου».
Επειδή, λοιπόν, η «λέξη είναι το όχημα – ένδυμα της σκέψης» κρίνεται απαραίτητο να γίνουμε συνεπιβάτες των διαδρομών κάθε λέξης, διαφορετικά θα νιώθουμε κοντά σε αυτό που έγραψε ο Κ. Καβάφης:
«Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω».
* Στη στήλη αυτή " ΓΛΩΣΣΟδρόμιον" θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.
