ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «…Και δύναμιν εσχηκότες λόγου…» Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Τέλος έχει δαίμων βροτοίς»

(Το τέλος στους ανθρώπους ο θεός το δίνει, Ευριπίδης, «Ορέστης», 1545)

Οι αρχαίοι Έλληνες χωρίς να είναι θρησκόληπτοι – αλλά έχοντας φόβον θεού – θεωρούσαν πως τα όρια της ζωής τους και τον ερχομό του μοιραίου – του θανάτου τους τα όριζαν οι θεοί. Γι’ αυτό συμβούλευαν σε όλους την καρτερικότητα προτρέποντας το «Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου».

«Άνω σχώμεν τας καρδίας»

Ο ιερέας από το βήμα και με υψωμένα τα χέρια εύχεται και προτρέποντας ταυτόχρονα να κοιτάξουμε ψηλά γιατί εκεί βρίσκεται ο θεός και η ελπίδα μας. Μία προτροπή φόβου, σεβασμού αλλά και παράκλησης σε εκείνη τη δύναμη που συνέχει τα πάντα. Γι’ αυτό όταν θέλουμε να ψέξουμε κάποιον για ασέβεια και «απρέπεια» επισημαίνουμε την ανάγκη να «έχει φόβον θεού».

«Άνθρωπον ουκ έχω»

Η παραπάνω απάντηση του παραλυτικού στον Ιησού συνιστά μία κραυγή αγωνίας και ομολογία μοναξιάς του σύγχρονου ανθρώπου. Το «ουκ έχω» μπορεί να συνιστά παραδοξολογία όταν γύρω μας υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι. Ωστόσο η συνοδοιπορία έγινε μία κουραστική συνύπαρξη και ο άλλος λειτουργεί ως η «κόλασή» μας σύμφωνα και με τον Σαρτρ.

«Τι ‘χες Γιάννη, τι ‘χα πάντα!»

Όταν θέλουμε να επισημάνουμε μία θλιβερή κατάσταση που συνεχίζεται χωρίς προοπτική διόρθωσης και αλλαγής, τότε χρησιμοποιούμε την παραπάνω φράση ως μία απαξιωτική κρίση και αξιολόγηση. Πολλές φορές η χρήση του παρελθοντικού «είχες/είχα» στοχεύει σε μια έμμεση προτροπή για αλλαγή κατεύθυνσης και στόχων.

Όπως διαφαίνεται και στα παραπάνω παραδείγματα – φράσεις το ρήμα έχω με όλα τα παράγωγά του κυριαρχεί απόλυτα στο λόγο μας. Το ρήμα «έχω» άλλοτε κείται αυτόνομα στην πρόταση με ποικιλία σημασιών κι άλλοτε χρησιμοποιείται ως βοηθητικό άλλων ρημάτων «το πρόβλημα θα έχει λυθεί σε δύο μήνες». Η παρουσία του έχω είναι διαχρονική στον γραπτό λόγο της γλώσσας μας κι αυτή η διαχρονικότητα αισθητοποιεί το συνεχές του γλωσσικού μας οργάνου και διαψεύδει όλους εκείνους που αναζητούν τις γλωσσικές ασυνέχειες για να οικοδομήσουν το ιδεολόγημα για την ψευδή ταυτότητα των σημερινών Ελλήνων (Φαλμεράϋερ).

Από το ομηρικό «έξουσι γαρ άπαντας ευκνήμιδες Αχαιοί» (θα τους αντιμετωπίσουν όλους οι καλλικνήμιδες Αχαιοί) μέχρι το σημερινό «έχει ο καιρός γυρίσματα» το ρήμα έχω «διατηρείται» αναλλοίωτο και αντιστέκεται σθεναρά στον αφελληνισμό της γλώσσας μας.

Φράσεις από την καθημερινή επικοινωνία πιστοποιούν τον κυρίαρχο ρόλο του έχω. Ενδεικτικά παρατίθενται κάποιες: α.«έχω πένθος» (πενθώ), β.«τα έχω χαμένα», γ.«τον έχω του χεριού μου», δ.«έχω το μέτωπό μου καθαρό», ε.«έχω τον νου μου», στ.«έχω τα μέσα», ζ.«τα έχει τετρακόσια», η.«τον έχω στην καρδιά μου», ι.«έχω μπάρμπα στην κορώνη», ια.«την έχω άσχημα», ιβ.«Άφησέ τον αυτόν, έχει άγρια μεσάνυχτα», ιγ.«έχει ο θεός».

Το πλήθος των λέξεων που παράγονται από το ρήμα έχω επιβάλλει την αναζήτηση των αρχικών θεμάτων του. Οι αρχικές, λοιπόν, ρίζες του έχω είναι: α. εχ-, β. εξ-, γ. σχ-. Καθένα από τα παραπάνω θέματα συνοδεύεται από μια μεγάλη ομάδα λέξεων που πολλές φορές η ετυμολογία τους ξαφνιάζει (Έκτωρ, σχολείο, έξω…).

Από το θέμα ­εχ- παράγονται λέξεις, συνήθως σύνθετες: α.«Η εκεχειρία μεταξύ των δύο κρατών διήρκεσε πολύ λίγο», β.«Τα δύο κράτη υπέγραψαν ανακωχή δύο μηνών», γ.«Η εχεμύθεια αποτελεί μία από τις αρετές ενός ανθρώπου», δ.«Ο κατηγορούμενος κρίθηκε ένοχος για απάτη», ε.«Η ανεκτικότητα αποτελεί προϋπόθεση για την ειρηνική συμβίωση των ατόμων στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες», στ.«Η βία και το διάχυτο αίσθημα δυσπιστίας καταστρέφει τους συνεκτικούς δεσμούς μιας κοινωνίας», ζ.«Η υπεροχή της ομάδας μας ήταν εμφανής στον χθεσινό αγώνα», ι.«Το έργο θα προβληθεί προσεχώς από την κινηματογραφική λέσχη της πόλης μας».

Από το θέμα ­εξ-(μέλλοντας έξω) παράγονται λέξεις απλές και σύνθετες, όπως: α.«Η έξη (συνήθεια) τείνει να καταστεί η έκτη αίσθηση», β.«Ο εργάτης χαρακτηριζόταν από μια ενδογενή σωματική καχεξία για αυτό κι απελύθη», γ.«Στα ναρκωτικά οδηγούν οι εξής αιτίες…», δ.«Η μέθεξη του θεατή με τα παθήματα των ηρώων της τραγωδίας οδηγούσε στην κάθαρση», ε.«Η πλεονεξία διαβρώνει τα χρηστά ήθη», ζ. «κάνει πολύ κρύο έξω».

Αρκετές, επίσης, είναι και οι λέξεις που πηγάζουν από το θέμα ­σχ-(έσχον, σχήσω…). Το σχήμα, η σχολή, το σχέδιο, η σχέση, το σχολείο, η ασχολία, ο άσχημος και το σχεδόν είναι οι λέξεις που είναι ομόρριζες του έχω και ξαφνιάζουν κάπως ως προς την ετυμολογία τους. Τα παραδείγματα είναι πολλά: α.«Ο υπάλληλος ζήτησε τα σχετικά δικαιολογητικά», β.«Τα πράγματα εξελίσσονται άσχημα για τον ασθενή».

Εκτός, όμως, από τις λέξεις που καταγράφονται ως ομόρριζες των τριών θεμάτων (εχ-, εξ-, σχ-) υπάρχουν και άλλες που ετυμολογικά συγγενεύουν με το έχω. Οι λέξεις όχημα, οχυρό, οχετός και Έκτωρ (αυτός που έχει, κατέχει…) πιθανολογείται πως σχετίζονται με κάποια από τις σημασίες του έχω.

Σημαντική θέση στην γλωσσική μας επικοινωνία κατέχουν και τα σύνθετα του ρήματος έχω, όπως: απέχω, προέχω, ενέχομαι, συνέχω, κατέχω, υπερέχω, επέχω, μετέχω, παρέχω, προσέχω, υπέχω, αντέχω, και πολλά άλλα. Τα σύνθετα εμπλουτίζουν τον λόγο μας και διευκολύνουν την επικοινωνία μας.

Κάποιες φράσεις έχουν ειδικό φορτίο και είναι ευρέως διαδεδομένες και πολυχρησιμοποιημένες, όπως: έχει καλώς, έχει να κάνει, οι έχοντες και κατέχοντες, δεν έχω λόγια, έχε χάρη, έχει τον τρόπο του, τον έχω στο χέρι μου, αφησέ με τόχω…, τα έδωσα όλα ό,τι είχα και δεν είχα, όλα τα ‘χει η Μαριωρή…

«Πότμος, πότμος σε δαιμόνων/ τάδ’, ουδε σε γε δόλος/ έσχ υπό χερός εμάς∙ στυγεράν έχε/ δύσποτμον αράν επ’ άλλοις…»

Ο χορός συμβουλεύει τον Φιλοκτήτη να καταριέται τη μοίρα του για την καταστροφή του και όχι το χορό – ανθρώπους. Το ρήμα «έχει» για μια άλλη φορά στον αρχαίο λόγο δεσπόζει με τις πολλαπλές χρήσεις και σημασίες (προτρεπτικός λόγος…).

Η χρήση του «έχει» είναι πιο εμφαντική στην απάντηση της Πυθίας προς τον Ιουλιανό και δηλώνει το τέλος μιας εποχής.

«Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην…»»

­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Το φέρον (μοίρα) φέρε… Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου»

(Αν η μοίρα σε σέρνει, άντεξε και άφησε να συρθείς μαζί της))

Ο Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς συμβουλεύει να υποφέρουμε με καρτερικότητα την μοίρα μας (φέρον). Διαφορετικά αν αντιδρούμε με λύπη και τον εαυτό μας στεναχωρούμε και η τύχη – μοίρα μάς σέρνει στα δικά της πεδία «ει δ’ αγανακτείς και σαυτόν λυπείς και το φέρον σε φέρει» (Ανδ. Π. 1073). Στην προτροπή αυτή ο καθένας θα μπορούσε να έχει τις δικές του αντιρρήσεις, όχι, όμως, και στη γλωσσική επιλογή με την οποία ο επιγραμματοποιός προβάλλει αυτήν. Η κυριαρχία του φέρω είναι απόλυτη και γι’ αυτό εμπεριέχει ένα διατακτικό τόνο.

Ωστόσο και εκείνος που δεν αντιδρά στη μοίρα του (φέρον) και καθίσταται άβουλο θύμα – έρμαιο των καταστάσεων, χαρακτηρίζεται ως άτομο με έλλειμμα θέλησης και δύναμης. Η φράση που αποδίδει τη χαρακτηρολογική δομή αυτού του τύπου ανθρώπου είναι το «άγεται και φέρεται».

Στον καθημερινό μας λόγο κυριαρχεί η παρουσία του ρήματος φέρω και των παραγώγων του και ίσως είναι από τις λίγες λέξεις με τόσα πολλά παράγωγα και σημασίες. Την πολυσημία του φέρω εμπλουτίζουν και τα σύνθετά του με πολλές προθέσεις, όπως: Αναφέρω, υποφέρω, καταφέρω, περιφέρω, διαφέρω, μεταφέρω, προφέρω, αποφέρω, εισφέρω, επιφέρω, προσφέρω… Κάθε πρόθεση προσδίδει στο ρήμα ­φέρω και μία άλλη σημασία – κυριολεκτική ή μεταφορική εμπλουτίζοντας έτσι το σημασιολογικό του φορτίο.

Π.χ. Πάλι τα κατάφερες/ Διαφέρει πολύ το ένα από το άλλο/ Ο Έλληνας πολίτης εισφέρει πολλά στο κράτος/ Ο σεισμός επέφερε πολλές καταστροφές/ Το εμπόριο αποφέρει πολλά κέρδη/ Το ελληνικό έθνος υπέφερε πολλά στην Τουρκοκρατία…

«Γην τε και ύδωρ παρά βασιλέα φέρω» (Ηρόδ. 7, 131), «όσα φέρνει η ώρα, δεν τα φέρνει ο χρόνος όλος». Αλλά και «η κυβέρνηση επέβαλε υποχρεωτική εισφορά υπέρ των σεισμοπλήκτων», «Η Τουρκία παραβιάζει κατάφωρα τον εναέριο χώρο της Ελλάδος». Όπως, επίσης, και «ο δημιουργικός διάλογος ελαχιστοποιεί τις κοινωνικές διενέξεις», «ο γιατρός διέβλεψε βλάβη του οισοφάγου».

Τα παραπάνω παραδείγματα εκτός από την σημασιολογική ποικιλία του ρήματος φέρω καταδεικνύουν και την πολυεπίπεδη παρουσία του στο λόγο μας με λέξεις από τα διαφορετικά του θέματα.

Τα θέματα είναι: α. φερ-, β. φορ-, γ. φωρ-, δ. ενεκ-, ε. οισ-. Επειδή η αναλυτική καταγραφή των λέξεων που παράγονται από τα παραπάνω θέματα θα απαιτούσε πολύ χώρο, θα δοθούν εκείνες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνότερα.

Από το θέμα *φερ- παράγονται λέξεις: φέρσιμο, φέρετρο, φερέφωνο, περιφέρεια, κατωφέρεια, φερέγγυος, φέρελπις, φερνή: «δεν μου αρέσει καθόλου το φέρσιμό σου», «οι οπαδοί είναι φερέφωνα του προέδρου της ομάδας», «πολλοί φοβούνται ακόμη και τα άδεια φέρετρα», «ο συνομιλητής αποδείχτηκε αφερέγγυος» και «η κόρη του άρχοντα ήταν μία πολύφερνη νύφη» (με μεγάλη προίκα), «ο Γιώργος ήταν ένας νέος φέρελπις».

Πολλές, επίσης, είναι και οι λέξεις που έχουν ως θέμα τη ρίζα *φορ-. Τέτοιες λέξεις είναι: φορά, φορέας, φορείο, φορτίο, εισφορά, πρόσφορο, συμπεριφορά, λεωφόρος, παράφορος, φορητός, δορυφόρος… Τα παραδείγματα στα οποία χρησιμοποιούνται οι παραπάνω λέξεις ποικίλλουν: «οι συντηρητικοί αδυνατούν να παρακολουθήσουν τη φορά των πραγμάτων», «η ενεργοποίηση των κοινωνικών φορέων μπορεί να αμβλύνει το μέγεθος των κοινωνικών προβλημάτων», «η ανθρώπινη συμπεριφορά σύμφωνα με τους φροϋδιστές είναι προϊόν του ασυνειδήτου», «να πάρεις το λεωφορείο της γραμμής».

Από το θέμα *φωρ- παράγονται λέξεις: φωρισμός, αυτόφωρος, κατάφωρος, φωρ (κλέπτης): «από το διευθυντή κρίθηκε αναγκαία η αγορά δύο ακόμα φωριαμών», «Το αδίκημα κρίθηκε αυτόφωρο και ο ένοχος οδηγήθηκε στις φυλακές».

Από το θέμα *ενεκ- παράγονται οι λέξεις: διένεξη, διηνεκής (αόρ. ήνεγκον, ενεγκείν): «δεν μπορεί αυτή η κατάσταση να συνεχίζεται στο διηνεκές».

Τέλος, από το θέμα *οισ- (μέλλοντας οίσομαι…) η λέξη οισοφάγος και ίσως ο οίστρος.

«άγει σε και φέρει της ρινός,/ φασίν, έκλων»

(σε άγει και σε φέρει και σε τραβάει από τη μύτη, όπως λένε, Λουκιανός «Διάλογοι» - Λόγια της Ήρας προς τον Δία)

Αξιοπρόσεκτη, όμως, είναι η παρουσία του φέρω στις διάφορες φράσεις με μεταφορική σημασία, όπως: α.«άγεται και φέρεται από τον καθένα», β.«από τότε το φέρνει βαρέως», γ.«φερ’ ειπείν», δ.«απλά το ‘φερε ο λόγος», ε.«Μη φέρνεις τώρα την καταστροφή», στ.«το σκάνδαλο έφερε στο φως ο ημερήσιος τύπος», ζ.«έφερε στον κόσμο δύο υγιέστατα αγοράκια», η.«με δυσκολία τα φέρνω βόλτα», θ.«ωραία του την έφερες», ι.«φέρθηκες σαν αρχάριος».

«Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας»

Η παραπάνω εμβληματική φράση που αποδίδεται από τον Βιργίλιο στον Λαοκόοντα«timeo Danaos et dona Ferentes» αποτυπώνει και τη σχέση του ελληνικού τύπου *­φερ- με την αντίστοιχη ρίζα *Fer-της Λατινικής γλώσσας.

Πολλές φορές μιλάμε για την «πολύφερνη νύφη», για το «τελευταίο καρφί στο φέρετρο» (η τελική αποτυχία – καταδίκη), για τα Μ.Μ.Ε. που είναι «φερέφωνα της κυβέρνησης», για τα «φερτά» υλικά που έφερε το κύμα, για την «φερεγγυότητα» κάποιου προσώπου, για τους «φερέλπιδες» νέους, για κάποιον που «φέρεται» να δήλωσε πως…, το γνωστό «μη φέρεσαι σαν μικρό παιδί», για το «ιικό φορτίο»…

«Το φέρον εκ θεού καλώς φέρειν χρή»

Την προτροπή του Παλλαδά για καρτερικότητα «φέρε και φέρον» συμπληρώνει ο Σοφοκλής με τη δική του διδαχή, συμβουλεύοντάς μας να υπομένουμε με καλή διάθεση ό,τι μας στέλνουν οι θεοί και η τύχη. Φαίνεται πως το ρήμα φέρω βοηθούσε πολύ τους αρχαίους να διατυπώνουν τις προτροπές τους χρησιμοποιώντας όλους τους τύπους του, για την ανάγκη να υπομένει κανείς την τύχη του.

«Δοθεί μοι οιστέον ημίν την τύχην»

(Ευριπίδη, «Ίων», 1260)

 

­* Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

 

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Άρρητα ρήματα. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Τι τε χρη ταύτα λέγεσθαι;».(Ιλ., Ν 275)

Κάθε προσπάθεια να καταγραφούν τα πολλαπλά επίπεδα των σημασιών του ρήματος «λέγω» και των παραγώγων του (ουσιαστικά, επίθετα…) θα κατέληγε σε μία ατέρμονη αναζήτηση παραδειγμάτων από τον προφορικό και γραπτό λόγο. Λέξεις που δεν υποψιαζόμαστε πως το ριζικό τους σύστημα βρίσκεται στη ρίζα *­λεγ, όπως: λέχος, λόχος, έπος, ρήμα, λέκτορας, απόρρητο, άλογον, συνέπεια… μας ξαφνιάζουν με την ετυμολογία τους.

Οι πρωτογενείς σημασίες του λέγω είναι τρεις: α. αποκοιμίζω, πλαγιάζω, βάλλω κάποιον να κοιμηθεί (θέμα, λεχ-λέχος, λόχος, λέκτρον), β. τακτοποιώ, συλλέγω και γ. ομιλώ, αφηγούμαι, διακηρύσσω (θέμα, λέγ-). Η σημασία γ(ομιλώ…) κυριαρχεί στο νεοελληνικό λόγο και υπάρχει ένα πλήθος λέξεων που προέρχονται από τα τρία θέματα (λεγ-, ρη-, επ-).

Από το θέμα *­λεγ- προέρχονται οι λέξεις: Λόγος, λέξη και όλα τα σύνθετά τους, (όπως λεξικό, λεξιπενία, δυσλεξία, λογική, διάλογος, λογιστής, λογοτέχνης, λογοδοσία, λογομαχία).

Τα παραδείγματα είναι πολλά και αναδεικνύουν το ευρύτατο γλωσσικό πεδίο χρήσης και εφαρμογής όλων των λέξεων που παράγονται από το θέμα λεγ-. «Ο λόγος του μάγεψε το ακροατήριο», «Και ο Λόγος σαρξ εγένετο», «οι λέξεις είναι φορείς νοημάτων», «πολλοί είναι εκείνοι που καταλογίζουν ευθύνες στην εικόνα για το φαινόμενο της λεξιπενίας», «Η δυσλεξία έχει επιπτώσεις στη μάθηση», «Ο διάλογος αποτελεί βασικό πυλώνα της δημοκρατίας», «Οι συζητητές οδηγήθηκαν σε μία επικίνδυνη λογομαχία».

«μύθων τε ρητήρ έργων τε πρηκτήρ».(Ιλ. Ι. 443)

Από το θέμα ­ρη- (ρηθήσομαι, ερρήθην) παράγονται οι λέξεις: ρήμα, ρήτρα, άρρητος, ρήτορας, ρητό, ρητός, επίρρημα. «Τα μεταβατικά ρήματα λαμβάνουν αντικείμενο», «όλα έγιναν σύμφωνα με τα θεϊκά ρήματα» (θεϊκά λόγια), «Η συμφωνία προβλέπει ποινική ρήτρα στην περίπτωση που δεν αποδοθεί το έργο στις καθορισμένες ημερομηνίες», «ο υπουργός δήλωσε ρητά πως δεν αλλάζει η εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης» (απερίφραστα), «εικώνειμί της αρρήτου δόξης σου…» (ανείπωτης…), «Ο Δημοσθένης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ρήτορες της αρχαιότητας», «Στα αρχαία ρητά είναι ενσωματωμένη η αρχαιελληνική σοφία» (γνωμικά…).

«Ει μεν σοι υπάρχει φύσει ρητορικώ είναι, έσει ρήτωρ ελλόγιμος∙ προσλαβών επιστήμην τε και μελέτην»

(Αν διαθέτεις φυσική ευγλωττία, θα γίνεις αξιόλογος ρήτορας, προσθέτοντας σ’ αυτήν γνώση και άσκηση, Πλάτ. Φαίδρος, 269d)

Τέλος, από το θέμα *­επ- (είπον, ειπόμην) παράγονται οι λέξεις: έπος, επικός. Η λέξη έπος χρησιμοποιείται με διαφορετικές σημασίες: «έπεα πτερόεντα» (λόγια του αέρα), «αμ’ έπος, αμ’ έργον» (μόλις το είπε το έκανε), «συνελόντι δ’ ειπείν» (για να μιλήσουμε σύντομα), «Η σφαγή των νηπίων αποδίδεται στον Ηρώδη» [βρέφη, μωρά νήπιον<νη (αρνητικό μόριο) + έπος (λόγος)], «Τα έπη του Ομήρου ενέπνευσαν πολλούς ποιητές» (μεγάλα σε έκταση ποιήματα), «Το έπος των Ελλήνων στα Αλβανικά βουνά κατά το 1940 προκάλεσε το θαυμασμό των Ευρωπαίων» (ηρωική πράξη).

«Ως έπος ειπείν».(για να το πούμε έτσι)

Στο πλήθος δε, των σημασιών της έννοιας Λόγος μπορούν να ξεχωρίσουν οι παρακάτω: «Εκδόθηκαν σε βιβλίο όλοι οι λόγοι του Ελ. Βενιζέλου» (ομιλίες), «ο διευθυντής εξέθεσε τους λόγους για τα σκληρά μέτρα που έλαβε» (αιτίες), «δεν θα το έκανα αυτό επ’ ουδενί λόγω» (καθόλου), «ο λόγος αποτελεί την πηγή κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς» (σκέψη) και «ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ Ο ΛΟΓΟΣ…» (ο Θεός).

Η κυριαρχία, λοιπόν, του λέγω και των παραγώγων του στον λόγο μας αισθητοποιεί τη δύναμη του λόγου τόσο στις διαπροσωπικές μας σχέσεις όσο και στις κοινωνικές ή στην λειτουργία της δημοκρατίας. Η δύναμη των λέξεων είναι καταφανής στην πειθώ με την επικουρία των επιχειρημάτων και των συλλογισμών. Γι’ αυτό και στην αρχαία Αθήνα λειτουργούσαν ως επαγγελματίες οι λογογράφοι και ρητοροδιδάσκαλοι. Η πολιτική επιβίωση και ανέλιξη ενός Αθηναίου ήταν συνάρτηση της ευγλωττίας του. Οι σοφιστές ήταν οι βασικοί εκπρόσωποι της τέχνης του λόγου.

«Και τον ήττω λόγον κρείττω ποιείν… το Πρωταγόρου επάγγελμα»

(Ο Πρωταγόρας υποσχόταν ότι μπορεί να καταστήσει πειστικό ένα ασθενές επιχείρημα, Αριστοτ. Ρητορ. 1402a)

Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που δεσπόζουν στην επικοινωνία μας λέξεις παράγωγες του λέγω, αφού ο λόγος με όλες τις σημασιολογικές του αποχρώσεις υπάρχει και ενοικεί σε όλες τις πνευματικές, κοινωνικές και ηθικές μας δραστηριότητες. Η ορθοέπεια και η γλωσσική καλλιέπεια διαχρονικά θεωρούνται αρετές σε έναν άνθρωπο. Εξάλλου είναι πλεονέκτημα σε έναν άνθρωπο να υποστηρίζει και να θεμελιώνει τις απόψεις του διαρρήδην, χωρίς περιστροφές και υπεκφυγές. Να λέμε την γνώμη μας ρητά… χωρίς να κρύβουμε ή να μασάμε λόγια.

Ακόμη και στα μαθηματικά που κυριαρχούν τα σημεία και οι αριθμοί υπάρχει ο διαχωρισμός σε ρητούς και άρρητους. Στις συμφωνίες υπάρχει ειδική ρήτρα σε περίπτωση που κάποιος παραβιάσει κάποιους όρους της. Εξάλλου πολλοί φιλόλογοι συμβουλεύουν τους μαθητές τους να τελειώνουν την έκθεσή τους με κάποιο ηχηρό ρητό.

Τη σχέση λόγων και πράξεων τόνισε εμφαντικά ο Κ. Καραμανλής με το παροιμιώδες «Στην πολιτική υπάρχουν πράγματα που λέγονται αλλά δεν γίνονται και πράγματα που γίνονται αλλά δεν λέγονται». Παντού, λοιπόν, λόγια, λέξεις, ρήματα και έπη. Γι’ αυτό ο Πλάτωνας πλέκοντας το εγκώμιο της Αθήνας διαπίστωνε την παρουσία των «ειδικών» της λέξης και του λόγου (ρήτορες, λογογράφοι και ρητοροδιδάσκαλοι).

«Αθήναζε… ου της Ελλάδος πλείστη εστίν εξουσία του λέγειν»

(Στην Αθήνα, όπου υπήρχε η περισσότερη – μεγαλύτερη εξουσία του λόγου από όλη την Ελλάδα)

     * Στη στήλη αυτή ¨ΓΛΩΣΣΟδρόμιον" θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: Κόσμος και Κοσμήματα. Ηλίας Γιαννακόπουλος φιλόλογος - συγγραφέας.

 «Παιδεία τοις μεν νέοις σωφροσύνη, τοις δε πένησι πλούτος, τοις δε πλουσίοις κόσμος».(Διογένης)

Η ικανότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιεί σωστά τις λέξεις για να αποδώσει με νοηματική ακρίβεια, όσα στοχάζεται ή αισθάνεται αισθητοποιεί και τον πνευματικό του πλούτο. «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις». Ωστόσο, βασική προϋπόθεση για τη σωστή χρήση των λέξεων είναι η ανίχνευση της πρωτογενούς σημασίας ή σημασιών τους (το ριζικό τους σύστημα) καθώς και οι μετέπειτα σημασιολογικές μεταλλάξεις.

Η λέξη «κοσμώ – κόσμος» ανήκει σε εκείνες τις έννοιες με πλούσιο σημασιολογικό φορτίο και η παρακολούθηση των διαδρομών της προκαλεί ενδιαφέρον.

Ο Περικλής στον Επιτάφιό του τονίζει «α γαρ την πόλιν ύμνησα, αι τώνδε και των τοιώνδε αρεταί εκόσμησαν» (κοσμώ = στολίζω, καλλωπίζω). Με την ίδια σημασία χρησιμοποιεί και ο Δημόκριτος το παράγωγο ουσιαστικό «κόσμος»: «Η παιδεία ευτυχούσι μεν εστί κόσμος, ατυχούσι δε καταφύγιον» (κόσμος = στολίδι) και ο Πλάτωνας γράφει στο «Φαίδωνά» του «το γε νουν κοσμούντα πάντα κοσμείν». Κόσμος, λοιπόν, σημαίνει στολίδι, κόσμημα. «Οι γυναίκες αρέσκονται στην αγορά κοσμημάτων γι’ αυτό και πληθαίνει ο αριθμός των κοσμηματοπωλείων».

Συγγενείς σημασιολογικά είναι και οι λέξεις κοσμήτορας και κόσμιος: «τους πολίτας κοσμιωτέρους ποιείν» (Ισοκράτης), διαγωγή κοσμία, επάγγελμα διακοσμητής και «εξελέγη κοσμήτορας της ιατρικής σχολής».

Βέβαια το περιεχόμενο της έννοιας κοσμήτορας έλκει την καταγωγή του από την πρωτογενή σημασία του κοσμώ = διευθύνω, τακτοποιώ, κυβερνώ «κοσμησάμενος πολιήτας» (αφού παρέταξε…) και «κόσμω θείναι τα πάντα» (με τάξη…).

Τόσο στους αρχαιοελληνικού μύθους όσο και στον χριστιανισμό κυριαρχεί η θεωρία της δημιουργίας του κόσμου, η γνωστή κοσμογονία. Αυτή προβάλλει τη διαδικασία έναρξης της λειτουργίας του κόσμου πάνω στους κανόνες που επιβάλλουν οι συμπαντικοί νόμοι. Η κοσμολογία μελετά την κυρίαρχη δομή του κόσμου. Γενικότερα κάθε πολιτισμός και θρησκεία έχουν την δική τους κοσμογονία.

 Αργότερα η λέξη κόσμος σημασιολογικά ταυτίστηκε και με το σύμπαν, γιατί αυτό διακρίνεται από τάξη και αρμονία.

 *«Πυθαγόρας πρώτος ωνόμασεν την των όλων περιοχήν κόσμον, εκ της εν αυτή τάξεως»

*«Κόσμον τόνδε… ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν…».(Ηράκλειτος)

Στην ανδροκρατούμενη ελληνική αρχαιότητα η τιμή και η υπόληψη της γυναίκας θεωρούνταν στολίδι – κόσμος «γύναι, γυναιξί κόσμον η σιγή φέρει» στο βαθμό που σιωπούσε.

Περίεργη φαίνεται η απόδοση του «πλήθους των ανθρώπων» με την έννοια κόσμος: «Συγκεντρώθηκε πολύς κόσμος στην ομιλία του διακεκριμένου επιστήμονα». Σήμερα η λέξη χρησιμοποιείται με την παραπάνω σημασία μέσα από ένα πλήθος σύνθετων λέξεων: κοσμογονικός, κοσμοθεωρία, κοσμοναύτης, εγκόσμιος, κοσμοπολίτης, παγκοσμιοποίηση, κοσμοαντίληψη, κοσμοκράτορας, κοσμολογικός, κοσμογραφία, κοσμοσυρροή, υπόκοσμος, κοσμοϊστορικός…

Τα παραδείγματα είναι πολλά κι αποτυπώνουν με ενάργεια τις σημασιολογικές αποχρώσεις της έννοιας κόσμος: Στις μέρες μας συντελούνται κοσμογονικές αλλαγές/ Η σύγχρονη κοσμοθεωρία κυριαρχείται από το υλιστικό πνεύμα/ ο δολοφόνος ανήκει στο χώρο του υποκόσμου/ Στον αγώνα της εθνικής ποδοσφαίρου παρατηρείται ασυνήθιστη κοσμοσυρροή/ Η TV λειτουργεί ως κοσμογράφος της κοινής γνώμης/ Άφησε τα εγκόσμια και αφέθηκε στην πίστη του θεού/ Η Μύκονος θεωρείται από τα πιο κοσμικά νησιά του Αιγαίου/ Ο κοσμοπολιτισμός για μερικούς εκφράζεται μέσα από το σύγχρονο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης…

Πολλές φορές η λέξη κόσμος όταν συνοδεύεται από το κατάλληλο επίθετο αποκτά και γεωγραφικό περιεχόμενο, όπως: Παλαιός κόσμος (Ευρώπη, Αφρική, Ασία), Νέος κόσμος (Αμερική) ή και Τρίτος κόσμος (οι υποανάπτυκτες χώρες): Η ασιτία χαρακτηρίζει πολλές χώρες του τρίτου κόσμου/ Η πολιτική που ακολουθούν κάποιες κυβερνήσεις είναι τριτοκοσμική.

Ωστόσο η λέξη κόσμος εκτός από το πλήθος των ανθρώπων ή το στολίδι εμπεριέχει κι άλλες σημασίες ανάλογα με τη θέση της στην πρόταση, όπως: Ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου, Όταν περάσουμε στον άλλο κόσμο (θάνατος), ο πνευματικός κόσμος της χώρας, Οι επόμενες γενιές ίσως ζήσουν σε έναν άλλο κόσμο – εξωγήινο, κάποιοι φιλόσοφοι αρνήθηκαν τα εγκόσμια…

Η πολυσημία και «δημοφιλία» (ο σωστός όρος είναι δημοτικότητα) της λέξης κόσμος διαφαίνεται και στις παρακάτω φράσεις: Ο γυάλινος κόσμος, ω τι κόσμος μπαμπά, ο γύρος του κόσμου σε 80 μέρες, όμορφος κόσμος ηθικός αγγελικά πλασμένος, «σα να ‘χαν ποτέ τελειωμό/ τα πάθη και οι καημοί του κόσμου», ο μάταιος κόσμος, κόσμος και κοσμάκης, παλιόκοσμος, άφησέ τον ζει στον δικό του κόσμο ή στην κοσμάρα του (ειρωνικά), κοσμικός τύπος…

Η έννοια κόσμος λαμβάνει ένα ξεχωριστό νόημα στο έργο του Βιτγκενστάϊν, όπως: «Ο κόσμος είναι ένα σύνολο γεγονότων, όχι πραγμάτων» και η εμβληματική φράση «Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου».

Επειδή, λοιπόν, η «λέξη είναι το όχημα – ένδυμα της σκέψης» κρίνεται απαραίτητο να γίνουμε συνεπιβάτες των διαδρομών κάθε λέξης, διαφορετικά θα νιώθουμε κοντά σε αυτό που έγραψε ο Κ. Καβάφης:

«Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω».

 

         * Στη στήλη αυτή  " ΓΛΩΣΣΟδρόμιον" θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

Η σχέση μας με το Παρελθόν: Μία απρόσμενη συνάντηση του Χριστού με τον Νίτσε. Μία ανάγνωση του βιβλίου «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου»

 

α.«Δόξα εν υψίστοις θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία»

(Λουκάς, β, 14)

β.«Μη νομίσητε ότι ήλθον βαλείν ειρήνην επί την γην∙ ουκ ήλθον βαλείν, ειρήνην, αλλά μάχαιραν».(Ματθαίος, 10, 34)

γ.«Ο δε Ιησούς είπεν αυτώ∙ ακολούθει μοι και άφες τους νεκρούς θάψαι τους εαυτών νεκρούς».(Ματθαίος, 8, 21)

δ.«Όταν η σκέψη του παρελθόντος γίνεται ασταμάτητος μηρυκασμός, επέρχεται εξάντληση και καταθλιπτικός μαρασμός της ζωής».(Νίτσε)

 

Είναι κάποια βιβλία που σε κερδίζουν με τον τίτλο τους στο βαθμό που δεν υπηρετεί καθαρά εμπορικούς σκοπούς. Κάποια άλλα βιβλία προκαλούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη με το οπισθόφυλλό τους. Το όνομα του συγγραφέα λειτουργεί πάντοτε ως «κράχτης» για την αγορά και ανάγνωση ενός βιβλίου. Θετικό ρόλο, επίσης, στην αγορά ενός βιβλίου διαδραματίζει και η γρήγορη ανάγνωση του προλογικού σημειώματος ή κάποιων τυχαίων σελίδων του βιβλίου. Δεν λείπουν, όμως, και οι περιπτώσεις που η τυχαία επιλογή ενός βιβλίου ξεπερνά τις προσδοκίες και του πιο απαιτητικού αναγνώστη.

Το βιβλίο του Massimo Recalcati«Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» προκάλεσε την «αναγνωστική μου περιέργεια» τόσο με τον τίτλο του όσο και με το οπισθόφυλλό του. Ωστόσο εκείνο το στοιχείο που το κατέταξε στα πιο ενδιαφέροντα βιβλία της χρονιάς που έφυγε είναι ότι με «παρακίνησε» να δω με άλλη ματιά κάποια «δεδομένα», «αυτονόητα» ή στερεοτυπικές μονολιθικές αλήθειες. Και δεν είναι πάντα εύκολο για τον αναγνώστη, με την ανάγνωση ενός και μόνο βιβλίου, να αναθεωρήσει και να ερμηνεύσει διαφορετικά κάποιες ακλόνητες αλήθειες του παρελθόντος. Αυτό, ωστόσο, είναι και το αδιαπραγμάτευτο κέρδος από την ανάγνωση ενός βιβλίου.

Ένα τράνταγμα της συνείδησης

Για λόγους «οικονομίας χώρου» θα προσπεράσω το βασικό θέμα του βιβλίου το «Νόμο του Λόγου» και τις σχέσεις των σύγχρονων νέων με τον πατέρα – γονείς. «Με τον όρο «σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» επιχειρώ να προσεγγίσω την καινούρια μορφή δυσφορίας των νέων και να αναγνώσω διαφορετικά τη σχέση γονιών και παιδιών σε μια εποχή κατά την οποία η συμβολική εξουσία του πατέρα έχει χάσει το εκτόπισμά της, εξέλειψε, έδυσε αμετάκλητα»­.

Η ανάπτυξη θα επεκταθεί σε κάποιες θέσεις ή φράσεις του βιβλίου που παραπέμπουν σε κάποιες άλλες που όταν συνεξετάζονται προκαλούν ένα τράνταγμα στη συνείδησή μας και στα «γνωστικά στερεότυπά» μας. Κι αυτό είναι το πνευματικό κληροδότημα αυτού του βιβλίου, αφού σε οδηγεί σε χώρους σκέψης που χρειάζονται άλλη αντίληψη και ίσως άλλους ερμηνευτικούς κώδικες. Βάση και αφετηρία της ανάγνωσης και ανάλυσης θα είναι οι εισαγωγικές φράσεις (α, β, γ, δ) που μπορεί να αποτελούν δύο υποομάδες (α,β/ γ,δ) ωστόσο ο στόχος και η αναφορά τους είναι κοινή.

Σύμφωνα, λοιπόν, με το «Νόμο του Λόγου» καταγράφεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο η έννοια του «κληρονόμου» και του «κληρονομείν». Το ενδιαφέρον της ανάλυσης βρίσκεται στο γεγονός πως ο συγγραφέας Massimo Recalcati διαβλέπει μία σύγκλιση απόψεων ανάμεσα στον Ιησού Χριστό και τον Νίτσε.

Η αποκόλληση από το παρελθόν

«Αυτό που κληρονόμησες από τους πατέρες πρέπει να το ανακτήσεις, αν θες να το κάνεις πραγματικά δικό σου».(Φρόιντ)

Τα δύο ζεύγη (α – β/ γ – δ) των παραθεμάτων συνεξεταζόμενα προτείνουν την ανάγκη αποδέσμευσης από μία τυπολατρική αντίληψη της παράδοσης, του παρελθόντος και της ιστορίας. Κι αυτό γιατί η εξιδανίκευση του παρελθόντος και η άγονη προσκόλληση σε αυτό δημιουργεί προσκόμματα στην πρόοδο, την δημιουργία και την ίδια τη ζωή μας. Άτομα, κοινωνίες και έθνη οφείλουν να επαναξιολογήσουν τη σχέση τους με την ιστορία και τον τρόπο «χρήσης» της. Χρειάζεται, δηλαδή, μία ενεργητική στάση απέναντι στο κληροδότημα του παρελθόντος και όχι μία «παθητική αναπαραγωγή ενός ιδανικού προτύπου από το παρελθόν» (M. R.)­.

Ειδικότερα μία ανάγνωση των παραθεμάτων (α και β) ίσως θα αποδομούσε τον «ειρηνοποιό» ρόλο του Χριστού και την εικόνα που παρέδωσαν οι ευαγγελιστές για το ειρηνικό μήνυμα της γέννησής του (α). Στο παράθεμα (β) ο Χριστός φαίνεται να διεκδικεί το ρόλο μιας βίαιης ανατροπής ή και αποκόλλησης από ένα φθαρμένο παρελθόν. Διαψεύδει όσους νόμισαν πως ο ερχομός θα ήταν ουδέτερος και ειρηνικός «ότι ήλθον βαλείν ειρήνην» και απερίφραστα δηλώνει πως «ουκ ήλθον βαλείν ειρήνης, αλλά μάχαιραν». Σπανίζουν τα παραθέματα και οι πηγές που εμφανίζουν τον Χριστό τόσο αποφασιστικό και «βίαιο».

Η εικόνα του Χριστού «ήλθον βαλείν μάχαιραν» είναι συμβατή με την γενική θέση του συγγραφέα Recalcati πως ο εναγκαλισμός και η τυφλή προσκόλληση στο παρελθόν συνιστά μία αρνητική στάση ζωής και χρειάζεται μία δυναμική ανατροπή όλων εκείνων των δεσμών με το παρελθόν που μάς εμποδίζουν να δούμε καθαρά το χθες και να σκεφτούμε δημιουργικά για το σήμερα και το αύριο. Την σταθερότητα της θέσης του Χριστού προς το παρελθόν την ανιχνεύουμε και στην απάντησή του προς κάποιον μαθητή του, που ζήτησε την «άδεια» για να θάψει τον πατέρα του:

«Ακολούθησέ με και άφησε τους νεκρούς να θάψουν τους νεκρούς τους».(γ)

Την προτροπή αυτή του Ιησού συμπληρώνει μία άλλη που και αυτή τονίζει την ανάγκη να κοιτάξουμε μπροστά και να αποχωριστούμε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν.

«Όποιος πιάνει το αλέτρι και κοιτάζει προς τα πίσω δεν είναι άξιος για τη βασιλεία του Θεού».(Λουκάς, 9, 62)

Οι σχέσεις Μνήμης και Λήθης

Με τις παραπάνω ρηξικέλευθες θέσεις του Χριστού φαίνεται να συντάσσεται και ο Νίτσε που θεωρεί πως το παρελθόν και η παράδοση είναι ένα βαρύ φορτίο που βαραίνει τους ώμους του ανθρώπου και εμποδίζει την πρωτοπόρα σκέψη και την δημιουργική δράση. Έτσι και οι δύο απορρίπτουν την άγονη προσκόλληση στο ιστορικό παρελθόν και την παθητική αποδοχή του. Ανάλογη είναι και η θέση του Φρόϊντ που κι αυτός με τον δικό του τρόπο επισημαίνει τους κινδύνους από την άκριτη πρόσδεση στα κελεύσματα του παρελθόντος. Σχετικά ο Recalcati γράφει:

«Παραμένουμε γαντζωμένοι στο παρελθόν μας, απορρίπτουμε την εμπειρία του αποχωρισμού, εμμένουμε σταθερά προσκολλημένοι στο χαμένο αντικείμενο, ανάγουμε την κληρονομιά στην παθητική και αέναη επανάληψη αυτού που ήδη υπήρξε»­.

Οι προτροπές τόσο του Χριστού όσο και του Νίτσε θέτουν στη σωστή βάση τις σχέσεις και τα όρια Μνήμης και Λήθης. Κανείς δεν αρνείται το ρόλο και την αξία της Μνήμης, αρκεί, όμως, αυτή να μην μάς εγκλωβίζει στα σχήματα του χθες και αδυνατίζει την όρασή μας για μια άλλη μορφή ζωής. Οι υπερβολές αποφλοιώνουν την αλήθεια γιατί οδηγούν σε δογματική θέαση της πραγματικότητας. Γι’ αυτό ο συγγραφέας του έργου «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» θέτει τη βάση λειτουργίας της Μνήμης και Λήθης έτσι ώστε η «κληρονομιά» του χθες να έχει θετικό πρόσημο:

«Η κίνηση του κληρονομείν τοποθετείται στο όριο μεταξύ μνήμης και λήθης, πίστης και προδοσίας, ανήκειν και περιπλανάσθαι…»­.

Ο Τηλέμαχος και η νέα γενιά

Το απόσταγμα των παραπάνω αναφορών του Massimo Recalcati («Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου») αλλά και του προβληματισμού που αναδύθηκε από τις θέσεις του Χριστού και του Νίτσε (φράσεις – θέσεις α, β, γ, δ) είναι πως για να κερδίσουμε την ζωή και να δημιουργήσουμε ένα διαφορετικό αύριο πρέπει να ξαναδούμε εξ υπαρχής τη θέση μας σε αυτό το κοσμικό σύμπαν. Να μην παγιδευτούμε στην ειδωλολατρία του παρελθόντος αλλά ούτε και να προχωρήσουμε σε μία «επαναστατική» απόρριψή του.

Η «ξαναγέννηση» που προτείνει (πνευματική…) ο Χριστός στον Νικόδημο προϋποθέτει τόλμη και έξοδο από το κέλυφός μας. Οι ασυνέχειες στην πορεία μας ίσως να είναι και δημιουργικό στοιχείο. Η μακαριότητα που μάς χάριζε η προσκόλληση στο παρελθόν μπορεί να είναι και μία «πνευματική» τύφλωση. Πολλές φορές η παράδοση είναι ο αφόρητος «ζυγός» μας. Μπορούμε να δούμε διαφορετικά τα κληροδοτήματα του παρελθόντος και να μην λυγίσουμε από το βαρύ φορτίο της ιστορικής μνήμης. 

Η νέα γενιά χρειάζεται μία άλλη σχέση με τους γονείς και τον πατέρα πρότυπο. Δεν έχει ανάγκη από μία πατροκτονία (Οιδίποδας) ούτε από έναν Νάρκισσο. Πιο κοντά σε αυτήν βρίσκεται ο Τηλέμαχος που περιμένει το Νόμο του πατέρα – Οδυσσέα, χωρίς εξιδανικεύσεις. Τότε θα μπορούμε όλοι να νιώσουμε σωστοί «κληρονόμοι».

«Αλλά για να κληρονομήσουμε, δεν πρέπει να μας παγιδεύει η απώλεια του Ιδεώδους ούτε η φρίκη του παρόντος – αυτό συμβαίνει με η γενιά που δεν βλέπει τίποτα μπροστά της, κανέναν ορίζοντα, κανένα Ιδανικό»­.

 Σημείωση: Οι φράσεις με * ­ έχουν ληφθεί από το βιβλίο του Massimo Recalcati«Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου».