ΠΡΟΟΔΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ του Ηλία Γιαννακόπουλου. Φιλόλογος, Συγγραφέας, Αρθρογράφος, Δοκιμιογράφος, Στοχαστής και κυρίως φίλος της σοφίας.

 

«Άλλως τε και τας επιδόσεις ίσμεν γιγνομένας και των τεχνών και των άλλων απάντων ου δια τους εμμένοντας τοις καθεστώσιν, αλλά δια τους επανορθούντας και τολμώντας αεί τι κινείν των μη καλώς εχόντων»

(Ισοκράτους, Ευαγόρας «Εξάλλου, ξέρουμε ότι η πρόοδος και στις τέχνες και σ’ όλα τα άλλο συντελείται όχι εξαιτίας αυτών που μένουν προσκολλημένοι στα παραδομένα, αλλά εξαιτίας εκείνων που διορθώνουν και τολμούν πάντα κάτι ν’ αλλάξουν απ’ αυτά που παρουσιάζουν λάθη»).

 

 

          Η παραπάνω θέση – ύμνος του Ισοκράτη στο υποκείμενο της αλλαγής δικαιώνει την άποψη του Walter Bagehot που διατύπωσε το 1872: «Οι αρχαίοι δεν διέθεταν την έννοια για την πρόοδο∙  δηλαδή όχι μόνο δεν απέρριπταν απλώς την ιδέα, αλλά, ακόμη περισσότερο, δεν την είχαν καν διανοηθεί». 

          Όσο κι αν αυτή η άποψη ενέχει στοιχεία υπερβολής, αποτυπώνει μια πραγματικότητα με την οποία συμφωνεί και η επιστήμη της γλωσσολογίας. Ότι, δηλαδή, οι λέξεις δεν υπάρχουν στο βαθμό που δεν υπάρχει και η αντίστοιχη έννοια. Αυτή με τη σειρά της αντανακλά μια υλική (χώμα) ή άυλη πραγματικότητα (ελευθερία). Υπάρχει, επομένως, μια αλληλένδετη σχέση μεταξύ της πραγματικότητας (ΕΙΝΑΙ), της έννοιας (ΕΝΝΟΕΙΝ) και της λέξης (ΛΕΓΕΙΝ). Ο ίδιος ο Παρμενίδης είχε διακρίνει αυτήν την σχέση «Το γαρ αυτό νοείν εστίν και είναι» ή «χρη το λέγειν τε και νοείν τ’ εόν έμμεναι» (Αυτό για το οποίο μπορεί κανείς να μιλάει και να σκέφτεται πρέπει να υπάρχει).

 

α. Η απουσία της έννοιας

          Προκειμένου για την έννοια Πρόοδος (από το προ + οδός) πραγματικά η λέξη αυτή απουσιάζει από την αρχαία Ελληνική γραμματεία. Ίσως αυτό να σημαίνει πως οι αρχαίοι Έλληνες ψυχολογικά «τρέφονταν» με το παρελθόν, ενώ η πρόοδος κατεξοχήν εκφράζει θεωρητικά ή εικοτολογικά το μέλλον. Μια άλλη ερμηνεία για την απουσία της λέξης Πρόοδος είναι κι αυτή που σχετίζεται με την ίδια τη δομή του οικονομικού – κοινωνικού συστήματος όπου κυρίαρχη θέση είχαν οι δούλοι και όχι η τεχνολογία. (Δουλοκτητικό σύστημα).

           Ένα άλλο στοιχείο που ερμηνεύει πειστικά την απουσία της προόδου (ως έννοιας) είναι κι αυτό της γραμμικής πορείας της (από υποδεέστερες μορφές ζωής σε ανώτερες). Οι αρχαίοι Έλληνες, όμως, διακατέχονταν από μια αντίθετη αντίληψη – βίωση του χρόνου (κυκλική επιστροφή). Ενώ, δηλαδή, η πρόοδος ως πορεία σηματοδοτεί κάτι θετικό και υγιές (γραμμική πορεία), η κυκλική πορεία αποτυπώνει την έκπτωση των ανθρώπων από υγιέστερες μορφές ζωής σε ασθενέστερες (πνευματικά και ηθικά).

 

 

          Λόγοι, δηλαδή, οικονομικοί, φιλοσοφικοί και θρησκευτικοί εγκλώβισαν τους αρχαίους Έλληνες σε μια αντίληψη όπου η πρόοδος ως σκοπός (τελολογία), κατεύθυνση, πορεία προς τα εμπρός δεν είχε σημείο αναφοράς. Η λέξη «επίδοσις» που σημασιολογικά γειτνιάζει με την έννοια πρόοδος είναι πολύ γενική και βρίσκεται κοντά στην έννοια «εξέλιξη» που χρησιμοποιείται με διττό τρόπο (θετικό ή αρνητικό) ή στις λέξεις προκοπή και βελτίωση.

          Εκείνο, όμως, το στοιχείο που εξοστράκισε τη λέξη – έννοια από την αρχαία ελληνική γραμματεία ήταν κι αυτό της αξιολόγησης της ανθρώπινης πορείας και ζωής. Για τους αρχαίους η στοιχειώδης τεχνολογική πρόοδος δεν συνοδεύτηκε κατ’ ανάγκην και με την ηθική πρόοδο. Το αντίθετο μάλλον. Οι μύθοι τους και η θρησκεία τους σκηνοθέτησαν την ηθική έκπτωση του ανθρώπου και την οπισθοδρόμησή του.

          Ο Ζαν Γκρενιέ αποδίδει με το δικό του τρόπο την παραπάνω αντίληψη: «Οι Αρχαίοι είχαν τοπολογικούς μύθους. Κατανοούσαν τον κόσμο σαν μια τεράστια οικοδομή με πολλά πατώματα και κάθε ανθρώπινη φιλοδοξία απέβλεπε στην προσέγγιση του ανώτερου επιπέδου από ενδιάμεσες βαθμίδες, αλλά πάντοτε με τον κίνδυνο της πτώσης στο χαμηλότερο πάτωμα. Συναντούμε αυτό τον κόσμο στον Πλάτωνα, τον Πλωτίνο και ακόμη στη ‘’Θεία Κωμωδία΄΄. Αλλά οι Σύγχρονοι τούς αντικατέστησαν με χρονολογικούς μύθους. Ανακάλυψαν πως το μετά ήταν καλύτερο από το πριν, όπως οι Αρχαίοι πίστευαν πως το ψηλότερο ήταν καλύτερο από το χαμηλότερο. Το κέντρο ενδιαφέροντος μετατοπίστηκε: δεν ενδιέφεραν πια οι σχέσεις της γης και του ουρανού και των αβύσσων, αλλά οι σχέσεις του παλιού και του καινούργιου. Η τελειοποίηση έδωσε την θέση στην πρόοδο».

 

β. Πρόοδος και διαφωτισμός

          Για τους περισσότερους μελετητές η πρόοδος ως έννοια και ιδέα θεωρείται τέκνο του Διαφωτισμού (17ος – 18ος αιώνας). Οι εγκυκλοπαιδιστές, ο Ρουσσώ και οι διανοούμενοι – φιλόσοφοι του 18ου και 19ου αιώνα κατέστησαν την έννοια της προόδου βασικό γνώρισμα του πολιτισμού της εποχής τους. Ιδιαίτερα ο 18ος και 19ος αιώνας κατακλύστηκαν από την ιδέα της γραμμικής προόδου, αδιάκοπης και χωρίς όρια. Σύμφωνα με τους ίδιους μελετητές η πρόοδος ως έννοια και διαδικασία ανθοφορεί και καρπίζει στους νεότερους χρόνους και απουσίαζε από το πλαίσιο – κύκλο των πολιτισμών της αρχαίας Ελλάδας και Αιγύπτου.

 

 

           Ωστόσο, κάποιοι άλλοι και ιδιαίτερα ο Ludwig Edelstein στο έργο του «Η ιδέα της προόδου στην κλασσική αρχαιότητα», διατείνονται πως οι Έλληνες κατασκεύασαν την ιδέα της προόδου, ανεξάρτητα αν αυτή ως έννοια και λέξη απουσιάζει από το λεξιλόγιό τους.

          Η ανάγνωση των αρχαιοελληνικών μύθων, των ιστορικών και φιλοσοφικών ή ποιητικών κειμένων ίσως δικαιώσει τη θέση πως η έννοια της προόδου έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα, έστω και με το δικό της τρόπο. Μια ταχεία εξέταση και περιγραφή του γενεαλογικού δέντρου της προόδου να βοηθούσε στην κατανόηση της ψυχολογικής στάσης των αρχαίων Ελλήνων προς την πρόοδο και να άρει την αντιφατικότητα που τη συνθέτουν οι μύθοι για την πρόοδο και η απουσία της έννοιας από το λεξιλόγιο – κείμενα. Οδηγός σε αυτήν την προσπάθεια τα κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας, όπως παρατίθενται στο έργο «Η ιδέα της προόδου στην κλασική αρχαιότητα» (Εκδόσεις «Εξάντας»).

         

γ. Πρόοδος και Κείμενα

          Α. ΗΣΙΟΔΟΣ: Ο ποιητής στο έργο του «Έργα και Ημέραι» μέσα από τους μύθους προβάλλει τον εκφυλισμό του ανθρώπινου γένους από μια κατάσταση ιδανική (παράδεισος) σε μια κατάσταση υλικής και ηθικής έκπτωσης και παρακμής. Είναι η ιστορία των πέντε φυλών, που συνοδεύουν ως μυθολογικό εφεύρημα το μύθο των τεσσάρων μετάλλων, (χρυσός, ασήμι, χαλκός, σίδηρος). Αν και το τέλος της ιστορίας ενέχει στοιχεία εσχατολογικά (η πτώση του ανθρώπου), εύκολα υπονοεί την ανάγκη επιστροφής στη «χρυσή» εποχή, σύμφωνα και με την επικρατούσα αντίληψη (κυκλική θεωρία):

          1. «Χρύσεον μεν πρώτιστα γένος μερόπων ανθρώπων/ αθάνατοι ποίησαν Ολύμπια δώματ’ έχοντες». (Χρυσό γένος), (Πρώτη φυλή).

          2. «Δεύτερον αύτε γένος πολύ χειρότερον μετ όπισθεν/ αργύρεον ποίησαν..» (Ασημένιο γένος), (Δεύτερη φυλή).

          3. «Ζευς δε πατήρ τρίτον άλλο γένος/ μερόπων ανθρώπων/ χάλκειον ποίησ’, ουκ αργυρέω ουδέν ομοίον» (Χάλκινο γένος), (Τρίτη φυλή).

          4. «Αύτις έτ’ άλλο τέταρτον…/ ανδρών ηρώων θείον γένος, οι καλέονται ημίθεοι…» (Θεϊκό γένος), (Τέταρτη φυλή).

          5. «Μηκέτι έπειτ’ ώφελλον εγώ πέμπτοισι μετείναι…/ νυν γαρ δη γένος εστί σιδήρεον» (Σιδερένιο γένος), (Πέμπτη φυλή).

 

 

          Ο μύθος τελειώνει με μια απαισιόδοξη πρόβλεψη για το μέλλον του ανθρωπίνου γένους. «Τα δε λείψεται άλγεα λυγρά/ θνητοίς ανθρώποισι˙ κακού δ’ ουκ έσσεται αλκή» (Στους θνητούς ανθρώπους θα μείνουν μόνο πικροί πόνοι, κι απ’ το κακό δεν θα υπάρχει σωτηρία).

          Β. ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ: Ο Ίωνας ποιητής και φιλόσοφος αντιτίθεται στην πεσιμιστική άποψη του Ησιόδου και διαβεβαιώνει πως οι άνθρωποι, προϊόντος του χρόνου, θα βελτιώσουν τη θέση τους στον κόσμο με τη βοήθεια των ανακαλύψεων και εφευρέσεών τους. Είναι ο πρεσβευτής της ανοδικής και εξελικτικής πορείας του ανθρώπου και του πολιτισμού «Ούτοι απ’ αρχής πάντα θεοί θνητοίσ’ υπέδειξαν,/ αλλά χρόνωι ζητούντες εφευρίσκουσιν άμεινον» (Οι θεοί δεν υπέδειξαν από την αρχή τα πάντα στους θνητούς. Ύστερα από έρευνα βρίσκουν αυτοί στην πορεία του χρόνου ολοένα και καλύτερα πράγματα).

          Γ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ: Ο Προμηθέας ως μυθικό πρόσωπο είναι ο βασικότερος εκφραστής της μετάβασης του ανθρώπινου γένους από μια κατάσταση άγνοιας και πενίας στη γνώση και στον πλούτο. Ο άνθρωπος, δηλαδή, με εφόδια τη φωτιά και τη λογική κυριάρχησε στη φύση και δημιούργησε τον πολιτισμό. Βέβαια όλα αυτά τα χρεώθηκε ο ίδιος και γι’ αυτό τιμωρήθηκε σκληρά. Ο Προμηθέας είναι το αιώνιο σύμβολο της ανήσυχης σκέψης του ανθρώπου που διακινδυνεύει και συγκρούεται με ανώτερες δυνάμεις. Είναι η ανθρώπινη προσπάθεια για πρόοδο με τους δικούς του όρους: α. «Ταν βροτοίς δε πήματα/ ακούσαθ’, ως σφας νηπίους όντας το πριν/ έννους έθηκα και φρενών επηβόλους» (Ακούστε όμως τις δυστυχίες των θνητών, που ενώ πριν ήταν σαν παιδιά, εγώ τους έδωσα νου και σκέψη). β. «και μην αριθμόν, έξοχον σοφισμάτων,/ εξηύρον αυτοίς, γραμμάτων τε συνθέσεις,/ μνήμην απάντων…»  (Αλλά τον αριθμό, την κυριότερη σοφία, ανακάλυψα εγώ γι’ αυτούς, και των γραμμάτων τα συνταιριάσματα, μνήμη των πάντων, γ. «πριν γ’ εγώ σφίσιν/ έδειξα κράσεις ηπίων ακεσμάτων,/ αις τας απάσας εξαμύνονται νόσους» (εγώ όμως τους έδειξα πώς να αναμειγνύουν καταπραυντικά βότανα και με αυτά να καταπολεμούν όλες τις αρρώστιες), δ. «βραχεί δε μύθω πάντα συλλήβδην μάθε,/ πάσαι τέχναι βροτοίσιν εκ Προμηθέως» (Με λίγα λόγια, όμως, μάθε πως ο Προμηθέας δίδαξε όλες τις τέχνες στους θνητούς). (Αισχύλος, «Προμηθέας δεσμώτης»).

           Δ. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ: Ο Ευριπίδης με τα λόγια του Θησέα διακηρύσσει τη συμβολή των Θεών στην ανθρώπινη πρόοδο αλλά και καταγγέλλει όλους εκείνους που συμπεριφέρονται αλαζονικά και στοχεύουν να ξεπεράσουν τους Θεούς. «Πρώτον μεν ενθείς σύνεσιν, είτ’ δ’ άγγελον/ γλώσσαν λόγων δους, ώστε γιγνώσκειν όπα…» (Πρώτα το λογικό φύτεψε μέσα μας, ύστερα μας έδωσε τη γλώσσα ως αγγελιαφόρο της σκέψης, ώστε να καταλαβαίνουμε τα λόγια των άλλων). (Ευριπίδης, «Ικέτιδες»).

           Ε. ΣΟΦΟΚΛΗΣ: Ο Σοφοκλής δια του στόματος του Χορού διαφωνεί με τον Ευριπίδη (περί θεόσταλτης προόδου) και καταφάσκει υπέρ της ανθρώπινης εξέλιξης μέσα από τις ενέργειες του ιδίου του ανθρώπου. Προβάλλεται, δηλαδή, εμφαντικά η «ανθρωπιστική ερμηνεία της προόδου» με όπλο τον αναδυόμενο ορθολογισμό: α. «Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου, δεινότερον πέλει˙…» (Πολλά τα θαυμαστά πράγματα, μα τίποτα πιο θαυμαστό δεν υπάρχει από τον άνθρωπο), β. «και φθέγμα και ανεμόεν/ φρόνημα και αστυνόμους οργάς εδιδάξατο….» (και ομιλία και σκέψη γρήγορη σαν τον άνεμο και την τάση να διαμορφώνει οργανωμένες πόλεις έμαθε…)

          Ωστόσο, ο άνθρωπος με όλα τα επιτεύγματα και την πρόοδο του δεν είναι πάντα δημιουργός – φορέας του καλού «Σοφόν τι το μηχανόεν/ τέχνας υπέρ ελπίδ’ έχων,/ τοτέ μεν κακόν, άλλοτ’ επ’ εσθλόν έρπει…» (θεωρώντας την πέρα από κάθε προσδοκία εφευρετικότητά του στα τεχνάσματα σημαντική ικανότητα, άλλοτε προς το κακό, άλλοτε προς το καλό ρέπει), («Αντιγόνη»). Προβαίνει δε ο Σοφοκλής – μέσα από τα λόγια του χορού – σε αξιολόγηση εκείνων των πράξεων που προάγουν την πόλιν (τήρηση νόμων και του θεϊκού δικαίου) και εκείνων που δρουν ως ολετήρες αυτής. Το αντιθετικό Υψίπολις vs Άπολις καταγράφει με ενάργεια τους δυο τύπους ανθρώπων. (Σοφοκλής, «Αντιγόνη»).

 

 

          ΣΤ. ΚΡΙΤΙΑΣ: Μια ρηξικέλευθη άποψη για την εξελικτική πορεία του ανθρώπου και του πολιτισμού ήταν κι αυτή του Ποιητή – φιλοσόφου – πολιτικού και ρήτορα Κριτία που υποστήριζε (όπως και ο Ξενοφάνης) ότι οι θεοί είναι κατασκευάσματα ανθρώπινα. Σκοπός αυτής της θεωρίας ήταν να καταδείξει την ανοδική πορεία του ανθρώπου από μια χαοτική και ερεβώδη κατάσταση σε μια άλλη όπου κυριαρχεί το δίκαιο και η κοινωνική ευταξία: 1. «Ην χρόνος, ότ’ ήν άτακτος ανθρώπων βίος/ και θηριώδης ισχύος θ’ υπηρέτης…» (Υπήρξε καιρός όπου η ανθρώπινη ζωή ήταν ακατάστατη, θηριώδης και υποταγμένη στη δύναμη), 2. «Τηνικαύτα μοι δοκεί/ πρώτον πυκνός τις και σοφός γνώμην ανήρ γνώναι/ θεών δέος θνητοίσιν εξευρείν, όπως/ είη τι δείγμα τοις κακοίσι, καν λάθραι/ πράσσωσιν ή λέγωσιν ή φρονώσι τι/ εντεύθεν ουν το Θείον εισηγήσατο» (Μου φαίνεται πως κάποιος έξυπνος και σοφός άνθρωπος επινόησε για πρώτη φορά το φόβο των θεών για τους θνητούς, ώστε να υπάρχει κάτι που να το φοβούνται οι κακοί, ακόμη κι όταν κάνουν ή λένε ή σκέφτονται κάτι στα κρυφά. Επινόησε, λοιπόν, έτσι το θείο – Θεό).

          Ζ. ΜΟΣΧΙΩΝ: Ανάλογες με τον Κριτία τις απόψεις είναι και οι θέσεις του τραγικού ποιητή (3ος π.Χ.) Μοσχίωνα που περιγράφει την πορεία του ανθρώπου από τον πρωτογονισμό στον «πολιτισμό». Ήταν οπαδός της εξέλιξης του ανθρώπου. «Ην γαρ ποτ’ αιών κείνος, ην που’ ηνίκα/ θηρσίν διαίτας είχον εμφερείς βροτοί…. βοραί δε σαρκοβρώτες αλληλοκτόνους/ παρείχον αυτοίς δαίτας… επεί δ’ ο τίκτων πάντα και τρέφων χρόνος/ τον θνητόν ηλλοίωσεν έμπαλιν βίον,/ είτ’ ουν μέριμναν την Προμηθέως σπάσας/ είτ’ ουν ανάγκην είτε τη μακρά τριβή/ αυτήν παρασχών την φύσιν διδάσκαλον/ τοθ’ ηυρέθη μεν καρπός τροφής/ Δήμητρος αγνής….» (Γιατί κάποτε ήταν μια εποχή όπου οι άνθρωποι ζούσαν σαν θηρία…. Οι άνθρωποι έτρωγαν τους ομοίους τους…. Και όταν ο χρόνος, που γεννά και τρέφει τα πάντα, άλλαξε τη ζωή των θνητών, είτε από μέριμνα του Προμηθέα είτε από αναγκαιότητα είτε από τη μακρόχρονη τριβή, κάνοντας την ίδια τη φύση δάσκαλό τους, τότε βρέθηκε ο καρπός ο ήμερος, η τροφή της αγνής Δήμητρας). Η αφήγησή του τελειώνει με τη θετική κατάσταση που προέκυψε από την εξέλιξη. «Τον ηγριωμένον/ εις ήμερον δίαιταν ήγαγον βίον….» (Οι άνθρωποι ημέρεψαν την άγρια ζωή τους).

          ΣΤ. ΠΛΑΤΩΝ – ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ: Αυτός, όμως, που διατύπωσε μια ολοκληρωμένη εικόνα για την εξέλιξη και την «πρόοδο» ανθρώπων και κοινωνιών ήταν ο Πλάτων μέσα από το μύθο του Πρωταγόρα. Αν και ο Πλάτων θεωρούσε τον υπαρκτό κόσμο ως «απείκασμα» του κόσμου των ιδεών (δηλαδή μια φενάκη), εντούτοις με το μύθο του Πρωταγόρα υμνεί την προσπάθεια του ανθρώπου για πρόοδο με τη συνδρομή βέβαια των Θεών. Τα αποσπάσματα που ακολουθούν είναι ενδεικτικά και καταδεικνύουν τα στάδια της εξέλιξης του ανθρώπινου γένους.

 

 

          1. «Ην γαρ ποτέ χρόνος ότε θεοί μεν ήσαν, θνητά δε γένη ουκ ην… τυπούσιν αυτά θεοί γης ένδον εκ γης και πυρός μείξαντες….» (Ήταν κάποτε η εποχή που υπήρχαν θεοί, όχι όμως και άνθρωποι….. τους έπλασαν οι θεοί στο εσωτερικό της γης από γη (χώμα) και φωτιά….)

           2. «Άτε δη ουν ου πάνυ τι σοφός ων ο Επιμηθέας έλαθεν αυτόν…. Λοιπόν δη ακόσμητον έτι αυτώ ην το ανθρώπων γένος….» (Επειδή, όμως, ο Επιμηθέας δεν ήταν και πολύ σοφός ξεχάστηκε…. και δεν είχε χαρίσει τίποτα στο ανθρώπινο γένος).

          3. «απορία ουν σχόμενος ο Προμηθεύς ήντινα σωτηρίαν τω ανθρώπω εύροι, κλέπτει Ηφαίστου και Αθηνάς την έντεχνον σοφίαν συν πυρί…. Και ούτω δη δωρείται ανθρώπω. Την μεν ουν περί τον βίον σοφίαν άνθρωπος ταύτη έσχεν, την δε πολιτικήν ουκ είχεν….» (Και καθώς ο Προμηθέας βρισκόταν σε αμηχανία να βρει κάποια σωτηρία για τον άνθρωπο, έκλεψε την τεχνική ικανότητα του Ηφαίστου και της Αθηνάς και μαζί τη φωτιά…. Κι έτσι τη δώρισε στον άνθρωπο. Έτσι απέκτησε ο άνθρωπος τις τέχνες που του χρειάζονται για τη ζωή του, την πολιτική ικανότητα όμως δεν την είχε).

          4. «έπειτα φωνήν και ονόματα ταχύ διηρθώσατο τη τέχνη…..πόλεις δε ουκ ήσαν… εζήτουν δη αθροίζεσθαι και σώζεσθαι κτίζοντες πόλεις…. Ερμήν πέμπει άγοντα εις ανθρώπους αιδώ τε και δίκην, ίν’ είεν πόλεων κόσμοι τε και δεσμοί φιλίας συναγωγοί….» (Έπειτα γρήγορα πέτυχε να διαρθρώσει με τέχνη φωνή και λέξεις…. Δεν υπήρχαν πόλεις… προσπαθούσαν, λοιπόν, να είναι όλοι μαζί και να σωθούν χτίζοντας πόλεις…. Ο Δίας έστειλε τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να υπάρξουν αρμονία στις πόλεις και δημιουργικοί δεσμοί φιλίας). Καταγράφεται η πορεία του ανθρώπου από την πρωτόγονη κατάσταση που με την πνευματική καλλιέργεια (γλώσσα…) συγκρότησε πόλεις που αποτέλεσαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο το ανθρώπινο γένος προόδευσε και εξελίχθηκε πνευματικά, πολιτικά, ηθικά και κοινωνικά.

            Ζ. ΔΙΟΔΩΡΟΣ Ο ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ: Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός και συγγραφέας (80-20 π.Χ.) επισήμανε κι αυτός τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε η γλώσσα (λέξεις….) στην πρόοδο κι εξέλιξη του ανθρώπου: «της φωνής δ’ ασήμου και συγκεχυμένης ούσης εκ του κατ’ ολίγον διαρθρούν τας λέξεις, και προς αλλήλους τιθέντα σύμβολα περί εκάστου των υποκειμένων γνώριμον σφίσιν αυτοίς ποιήσαι την περί απάντων ερμηνείαν…. Και συνεργούς έχοντι προς άπαντα χείρας και λόγον και ψυχής αγχίνοιαν» (Η φωνή ήταν αρχικά δίχως νόημα και συγκεχυμένη˙ σιγά – σιγά όμως άρχισαν να αρθρώνουν τις λέξεις και να χρησιμοποιούν, με κοινή συμφωνία, σύμβολα για να δηλώνουν κάθε πράγμα. Έτσι δημιούργησαν ένα γνωστό σε όλους τρόπο για να δηλώνουν όλα τα πράγματα…. Και σε κάθε περίσταση έχει ο άνθρωπος συνεργούς τα χέρια του, τη γλώσσα του και την ευστροφία της ψυχής του).

          Η. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ: Ο ιστορικός Θουκυδίδης βλέποντας τις αγριότητες του Πελ/κού πολέμου θεωρεί πως αυτά θα επαναλαμβάνονται, αφού η φύση του ανθρώπου παραμένει η ίδια. Τη θέση αυτή του Θουκυδίδη άλλοι τη μετέφρασαν ως αποδοχή της άποψης περί κυκλικής πορείας κι άλλοι ως άρνηση προόδου – εξέλιξης της ανθρώπινης φύσης. Η δικαίωση του ιστορικού έγκειται στο γεγονός ότι επισήμανε με ευκρίνεια τη βαθύτερη αιτία της συμπεριφοράς των ανθρώπων, που δεν είναι άλλη από το «αμετάβλητον» της ανθρώπινης φύσης: «Και επέπεσε πολλά και χαλεπά κατά στάσιν ταις πόλεσι, γιγνόμενα μεν και αεί εσόμενα, έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων η» (Και έπεσαν πάνω στις πόλεις από τους εμφυλίους πολέμους πολλές συμφορές που γίνονταν και θα γίνονται πάντα όσο η φύση του ανθρώπου θα μένει η ίδια).

          Σε ένα άλλο χωρίο υποστηρίζει πως οι εκδηλώσεις της ανθρώπινης φύσης είναι δύσκολο να αποτραπούν από εξωγενή στοιχεία. Και όσο ο άνθρωπος ή η ανθρώπινη φύση παραμένει η ίδια πως μπορούμε να μιλάμε για πρόοδο ή εξέλιξη του πολιτισμού; «απλώς τε αδύνατον και πολλής ευηθείας, όστις οίεται της ανθρωπείας φύσεως ορμωμένης προθύμως τι πράξαι αποτροπήν τινα έχειν ή νόμων ισχύι ή άλλω τω δεινώ» (Με δυο λόγια, είναι αδύνατον και είναι πολύ ανόητος εκείνος που νομίζει πως, όταν η ανθρώπινη φύση σπρώχνεται από το πάθος να κάνει κάτι, μπορεί να αποτραπεί απ’ αυτό, είτε με τη δύναμη του νόμου είτε με κάποιο άλλο φόβητρο).

          Ο κατάλογος των αναφορών στην έννοια πρόοδος στους αρχαίους κλασικούς (ποιητές, ιστορικοί, φιλόσοφοι…) είναι μεγάλος και κάθε προσπάθεια αναλυτικής καταγραφής κινδυνεύει να αδικήσει κάποιους. Η δυσκολία καταγραφής πηγάζει, επίσης, είτε από το μέγεθος του έργου (Πλάτων, Αριστοτέλης) είτε από τις αντιτιθέμενες ερμηνείες που αναπτύχθηκαν για την αναφορά τους στην έννοια «πρόοδος».

          Για τον Πλάτωνα π.χ. «πρόοδος» θεωρείται η επιστροφή – επάνοδος σε μια προϋπάρχουσα και σταθερή ουσία του κόσμου (ιδέες). Για τον Πλάτωνα κάθε εφεύρεση δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια «ανάμνησις» του κόσμου των Ιδεών. Άρα υποβόσκει μια άρνηση της εξέλιξης – προόδου. Για τον Πλάτωνα αξία δεν έχει η κίνηση προς τα εμπρός (γραμμική πορεία), αλλά προς τα επάνω (χώρος ιδεών).

 

δ. Πρόοδος και Αριστοτέλης

          Αλλά και στο έργο του Αριστοτέλη υπάρχει μια αμφισημία σχετικά με την πρόοδο. Ο φιλόσοφος συμπυκνώνει την άποψή του για την πρόοδο – εξέλιξη στο «εν δυνάμει» και «εν ενεργεία» αλλά και στην «τελεολογική» αντίληψη για την πορεία του ανθρώπου και του πολιτισμού του. Ό,τι συμβαίνει, δηλαδή, υπηρετεί έναν υπέρτατο στόχο «τέλος» και είναι η έκφραση «εν ενεργεία» αυτού που προϋπήρχε ως δυνατότητα «εν δυνάμει». Αυτή η sui generis άποψη για την πρόοδο και μεταβολή διαπνέει ολόκληρο το έργο του.

          Στα «Πολιτικά» (1268b31 -1269a8) εκφράζει τη δυσπιστία κάποιων, αν η αλλαγή των νόμων συνιστά κάτι ωφέλιμο ή όχι για την πόλιν αλλά και για το αν η αλλαγή συνιστά κάτι αναγκαίο για την πολιτική: «απορούσι γαρ τινες πότερον βλαβερόν ή συμφέρον ταις πόλεσι το κινείν τους πατρίους νόμους, αν η τις άλλος βελτίων…. Και δόξειεν αν βέλτιον είναι το κινείν…. ώστ’ επεί μίαν τούτω θετέον και την πολιτικής, δήλον ότι και παρί ταύτην αναγκαίον ομοίως έχειν», (Γιατί μερικοί δεν γνωρίζουν αν είναι βλαβερή ή συμφέρουσα για τι πόλεις η αλλαγή των πατροπαράδοτων νόμων με κάποιους αν βρεθούν καλύτεροι… Θα μπορούσε να φανεί ότι είναι καλύτερη η αλλαγή… και αφού κατατάσσουμε την πολιτική ανάμεσα σε αυτές τις τέχνες (ιατρική…), είναι φανερό ότι είναι αναγκαίο να ισχύσουν τα ίδια και γι’ αυτήν).

          Αν και η φύση για το φιλόσοφο Αριστοτέλη λειτουργεί «τελεολογικά», η άποψή του για το «κινούν ακίνητο» προκαλεί αντιγνωμίες ως προς τη θέση του Αριστοτέλη για την πρόοδο. Πως μπορεί να υπάρξει κίνηση από κάτι που δεν κινείται; Και το «κινούν ακίνητον» είναι η τελική αιτία της κίνησης ή η ποιητική; Αν η κίνηση είναι κάτι «αΐδιον», ποια η θέση του «ακίνητου κινούντος»; Ερωτήματα που έτσι κι αλλιώς τρέφουν τον προβληματισμό για το περιεχόμενο της έννοιας «πρόοδος» στην αρχαία Ελληνική γραμματεία.

 

ε. Πρόοδος και Αλλαγή

          Τελικά φιλόσοφοι, ιστορικοί και ρήτορες επισημαίνουν και προβάλλουν εμφαντικά πως η πρόοδος – αλλαγή είναι συνυφασμένη με το «αεί τι κινείν των μη καλώς εχόντων» (Ισοκράτης) και το «βέλτιον είναι το κινείν» (Αριστοτέλης).

          Ένας διαρκής και διαχρονικός προβληματισμός συντηρείται πάνω στο ερώτημα αν η αλλαγή συνοδεύεται κατ’ ανάγκην από την πρόοδο.

          α. «Δεν μπορώ να πω ότι τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα, αν αλλάξουν. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι για να γίνουν καλύτερα τα πράγματα πρέπει να αλλάξουν», (Γκέοργκ Λαϊχτενμπερκ)

          β. «Κάθε αλλαγή δεν είναι πρόοδος… Όμως η πρόοδος στους οργανισμούς και κοινωνίες δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς αλλαγές», (Μπουραντάς)

         

 

 

­ ΧΡΗΣΙΜΑ ΒΙΒΛΙΑ:

  1. Περιοδικό «ΕΥΘΥΝΗ»: Πρόοδος και Προοδευτικοί (Τ. 60, 1976)

  2. «Η Ελληνική ιδιαιτερότητα» (1 και 2): Κορνήλιος Καστοριάδης

  3. «Η ιδέα της προόδου στην κλασική αρχαιότητα», Εκδόσεις «Εξάντας» 2000.

Είμαστε… τα βιβλία που διαβάσαμε; Ηλίας Γιαννακόπουλος. Φιλόλογος - Συγγραφέας.

 «Απ’ όσα έκαμα κι απ’ όσα είπα/ να μη ζητήσουνε να βρουν ποιος ήμουν./ … Οι πιο απαρατήρητές μου πράξεις/ και τα γραψίματά μου τα πιο σκεπασμένα/ από εκεί μονάχα θα με νιώσουν»

(Κ. Καβάφης, «Κρυμμένα»)

 

Ο Αλεξανδρινός ποιητής σε μια έκρηξη ειλικρίνειας και αυτογνωσίας προτρέπει τους πιθανούς αναγνώστες του να αναζητήσουν την ταυτότητά τους όχι τόσο στα εμφανή αλλά στα αφανή και στα «κρυμμένα». Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος ως οντότητα δεν συνιστά μία αυτοφυή και απόλυτα γενετικά προγραμματισμένη ύπαρξη, αλλά προϊόν ποικίλων παραγόντων και στοιχείων. Παράγοντες και στοιχεία που καθορίζουν καταλυτικά την ταυτότητά μας και κατ’ ακολουθίαν τις επιλογές μας.

 

Στους παράγοντες αυτούς ανήκουν το ευρύτερο περιβάλλον (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό, γλωσσικό…), το επάγγελμα, το αξιακό σύστημα, οι ιδεολογικές καταβολές, τα προσωπικά βιώματα και εμπειρίες, η οικογένεια, η παρέα και φυσικά κάποια πρόσωπα που έτυχε να βρίσκονται κοντά μας. Ο κατάλογος είναι μακρύς και είναι δύσκολο να καταγραφούν όλοι οι παράγοντες. Κι αυτό γιατί κάθε άτομο συνιστά μία ξεχωριστή περίπτωση όπως και οι παράγοντες που το διαμορφώνουν.

 

Τα βιβλία και η ταυτότητά μας

Από τους παράγοντες που καθορίζουν σημαντικά – αλλά και αφανώς – είναι και το βιβλίο. Για πολλούς η φράση – ομολογία «Είμαι τα βιβλία που διάβασα» εμπεριέχει μια μεγάλη αλήθεια και συνιστά την κορυφαία πράξη αυτοσυνειδησίας. Μία αναδρομή στο παρελθόν της ζωής μας με τη συνακόλουθη καταγραφή των βιβλίων που μας συντρόφεψαν, όχι μόνο στα μαθητικά μας χρόνια, αλλά και στον ελεύθερο χρόνο μας, θα επικύρωνε την παραπάνω θέση. Όσο κι αν τα βιβλία των μαθητικών μας χρόνων ενείχαν το στοιχείο του υποχρεωτικού, άρα και του καταναγκασμού, δεν παύουν για τους περισσότερους να αποτελούν το αφετηριακό σημείο της πνευματικής μας πορείας. Αυτό γίνεται αντιληπτό από το γεγονός ότι φράσεις από τα βιβλία αυτά συνοδεύουν ως συμπλήρωμα το λόγο αλλά και την επιχειρηματολογία μας όπου χρειάζεται.

Στον κύκλο αυτών των βιβλίων και φράσεων – με τη μορφή αποφθεγμάτων – ανήκουν και τα Ομηρικά έπη (Οδύσσεια και Ιλιάδα). Φράσεις – αποφθέγματα που ενσωματώθηκαν ανεξίτηλα στη μνήμη μας και καθόρισαν το αξιακό μας σύστημα είναι: «Άνδρα μοι έννεπε μούσα», «Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης», «Αιδώς αργείοι», «Έπεα πτερόεντα», «Δούρειος Ίππος», «Αιέν αριστεύειν…». Η αναφορά στις ομηρικές φράσεις είναι ενδεικτική, αλλά άκρως αποκαλυπτική για την επίδραση που άσκησαν τα ομηρικά έπη στην πνευματική μας πορεία.

 

Ωστόσο τα βιβλία που επιλέξαμε μάς επηρέασαν και μάς διαμόρφωσαν σε απόλυτο βαθμό, αφού συνειδητά σε αυτά ανακαλύψαμε ιδέες και απόψεις που βρίσκονταν στο ιδεολογικό και αξιακό μας πλαίσιο ή και το διαμόρφωσαν στις βασικές του συντεταγμένες σε ένα ύστερο επίπεδο. Το βιβλίο είναι ο άψυχος σύντροφός μας και ο ιδεολογικός μας καθοδηγητής. Βρισκόμαστε συνέχεια μαζί του σε μία σχέση δημιουργικής επικοινωνίας και μάς συντροφεύει σε κάθε χρόνο και χώρο της επιλογής μας. Κεντρίζουν τη μνήμη μας και μελαγχολούμε όταν σε ένα αγαπημένο μας βιβλίο βλέπουμε και διαβάζουμε στις σελίδες του τις σημειώσεις μας σε κάποια θέση του συγγραφέα. Ένας γόνιμος και δημιουργικός διάλογος συγγραφέα και αναγνώστη… Και τα βιβλία έχουν μία ιδιομορφία ως αντικείμενα ανταλλακτικής αξίας. Όσο κιτρινίζουν τα φύλλα, τόσο η αξία μεγαλώνει.

 

Τα αγαπημένα μου…

Μία απόπειρα να καταγράψω τα βιβλία που με διαμόρφωσαν και καθόρισαν το πνευματικό μου «είναι» ενέχει τον κίνδυνο να αφήσει εκτός «καταλόγου» πολλά βιβλία και σημαντικά. Ωστόσο η οικονομία του χώρου με υποχρεώνει να παρουσιάσω τα πέντε αγαπημένα μου βιβλία:

 

α. Η υγιής κοινωνία

Η «Υγιής Κοινωνία» εξετάζει τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει ο άνθρωπος σε μια κοινωνία, όπου το κύριο ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στην οικονομική παραγωγή και όχι στην ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και όπου ο άνθρωπος έχει χάσει την κυρίαρχη θέση του. Ο σύγχρονος άνθρωπος – τονίζει ο Φρόμ – έχει αποξενωθεί από τον κόσμο που δημιούργησε ο ίδιος, από τούς συνανθρώπους του, από τον ίδιο τον εαυτό του. Είναι μία  «προσωπικότητα που άγεται και φέρεται». Αν οι τάσεις αυτές αφεθούν να  αναπτυχθούν ανεξέλεγκτα, το αποτέλεσμα θα είναι – σύμφωνα με τον Φρόμ – μια κοινωνία όχι υγιής, που θα την αποτελούν απαλλοτριωμένοι άνθρωποι.

Τί μπορούμε να κάνουμε; Ανάμεσα στην καπιταλιστική κοινωνία των διευθυντών και την ολοκληρωτική δικτατορία, υπάρχει ένας τρίτος δρόμος, ο δρόμος της δημιουργίας μιας υγιούς κοινωνίας, όπου κανένας άνθρωπος δε θα χρησιμεύει σα μέσο για την επιτυχία των σκοπών ενός άλλου, όπου ο άνθρωπος θα είναι το κέντρο και όπου όλες οι οικονομικές και πολιτικές δραστηριότητες θα υποτάσσονται στο σκοπό της ανάπτυξής του.

Ενώ παρουσιάζει (για πρώτη φορά στα κείμενά του) μια ολοκληρωμένη και συστηματική έννοια της ανθρωπιστικής ψυχανάλυσης, ο Φρόμ προβάλλει ορισμένες δυνατότητες κοινωνικής αλλαγής που μπορούν να μας απομακρύνουν από το δρόμο του αυτοματισμού και να μας οδηγήσουν στην ψυχική υγεία, σαν παραγωγικά, υπεύθυνα άτομα μιας υγιούς κοινωνίας.

Ο Φρόμ, πρωτοποριακός ψυχολόγος, ενδιαφέρεται έντονα για το τόσο ουσιαστικό ερώτημα σχετικά με την σύγχρονη δυτική κοινωνία: είναι υγιής; Και παραθέτει τους σοβαρούς λόγους που τον έκαναν να θέσει αυτό το ερώτημα.  Αποδείχνει με πειστικότητα ότι είναι δυνατή, η σύγκριση ανάμεσα στις κοινωνίες, ότι οι κοινωνίες ασκούν είτε εξυψωτική είτε παραμορφωτική επίδραση πάνω στα άτομα που τις αποτελούν.

Ασκεί δριμύτατη κριτική σε εκείνους τους κοινωνιοψυχολόγους που εκφράζονται ως ειδικοί απολογητές του κατεστημένου και στη σύγχρονη Αμερική υπηρετούν ως «ιερείς της νέας θρησκείας της διασκέδασης, της κατανάλωσης και της ομοιομορφίας». Εκφράζει την άποψη ότι οι κοινωνιοψυχολόγοι πρέπει να ασκούν κριτική της κοινωνάς και όχι να είναι απλώς ειδικοί των τρόπων χειραγώγησης του ανθρώπου.

 

β. Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ

Στον κύκλο των βιβλίων του Φρόϋντ που ασχολούνται με προβλήματα της κοινωνικής ψυχολογίας εξέχουσα θέση, δίπλα στο Τοτέμ και ταμπού και στο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, κατέχει αναμφισβήτητα το μικρό σε όγκο, αλλά πλούσιο σε περιεχόμενο βιβλίο Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ.

Ξεκινώντας από προηγούμενες εργασίες άλλων μελετητών, κυρίως αυτή του Λε Μπον, που εξέταζαν τις μάζες από φαινομενολογική κατά κανόνα άποψη, ο Φρόϋντ, έχοντας στο χέρι του επιπλέον το νέο, μοναδικό και εξαιρετικά διεισδυτικό εργαλείο της ψυχανάλυσης, κάνει ένα βήμα παραπέρα, όπως δηλώνει μάλιστα και ο ίδιος: «στον δρόμο από την ανάλυση του ατόμου στην κατανόηση της κοινωνίας».

Με μια θαυμαστή σύνδεση κοινωνικής ανθρωπολογίας και ψυχανάλυσης ο Φρόϋντ εξετάζει το ξεχωριστό άτομο μέσα στη μάζα, αλλά και τη μάζα μέσα στο άτομο, την πρωταρχική οικογένεια και τους μεγάλους μαζικούς σχηματισμούς, την εκκλησία και τον στρατό, και καταλήγει σε σκέψεις και συμπεράσματα που εκπλήσσουν με την πρωτοτυπία της σύλληψής τους και την οριστικότητα της διατύπωσής τους. Είναι και αυτό ένα από τα βιβλία μεγάλης εμβέλειας, με τα οποία ο ψυχαναλυτής Φρόϋντ γίνεται δάσκαλος και διαφωτιστής, συνεχιστής της μεγάλης παράδοσης του Νίτσε, του Σοπενχάουερ, του Φόουερμπαχ, του Δαρβίνου, αλλά και του Σπινόζα, του Βολταίρου και του Ντιντερό.

 

γ. Άκου, ανθρωπάκο!

Το Άκου, Ανθρωπάκο! είναι ένα ανθρώπινο βιβλίο, ένα βιβλίο χωρίς επιστημονικές αξιώσεις. Ο Βίλχελμ Ράιχ το έγραψε το καλοκαίρι του 1946 για τα Αρχεία του Οργονικού Ινστιτούτου, χωρίς να έχει σκοπό να το δημοσιεύσει. Ήταν το αποτέλεσμα της εσωτερικής πάλης ενός φυσικού επιστήμονα και γιατρού, που για δεκαετίες ολόκληρες βίωσε, αρχικά με αφέλεια, μετά με έκπληξη και τελικά με τρόμο, τον τρόπο με τον οποίο ο απλός άνθρωπος του λαού μεταχειρίζεται τον εαυτό του: είδε πώς ο άνθρωπος υποφέρει και επαναστατεί, πώς δοξάζει τους εχθρούς του και δολοφονεί τους φίλους του, πώς, όποτε αποκτά εξουσία σαν «αντιπρόσωπος του λαού», κάνει κατάχρηση της δύναμής του και μεταχειρίζεται τους άλλους πιο απάνθρωπα απ’ ό,τι ο ίδιος υπέφερε κάποτε στα χέρια των σαδιστών της άρχουσας τάξης.

 

δ. Αφήνοντας τον Εικοστό Αιώνα

Ο Εντγκάρ Μορέν προσπαθεί στο βιβλίο αυτό ν’ αναλύσει τα μεγάλα φιλοσοφικά, επιστημονικά και ιδεολογικά προβλήματα του αιώνα που τελειώνει σε λίγο, τις μεγάλες συγκρούσεις κι αναστατώσεις, και προπάντων τα φαινόμενα του Ναζισμού και του Σταλινισμού. Προσπαθεί κυρίως ν’ αναλύσει το πώς τα γεγονότα διαθλάστηκαν μέσα στις συνειδήσεις των ανθρώπων ή πώς συνελήφθηκαν από τους γνωστικούς τους μηχανισμούς, κάτω από τους τεράστιους μηχανισμούς πληροφόρησης, προπαγάνδας, αποπληροφόρησης, που διαθέτουν οι σύγχρονοι πολιτικοί οργανισμοί.

Πώς πρέπει να βλέπουμε τον κόσμο; Τί και ποιον πρέπει να πιστέψουμε; Τί σχέση έχει η βεβαιότητα της πίστης με την αβεβαιότητα μέσα στην οποία προχωράει η γνώση; Πώς προσδιορίζεται η αλήθεια; Ιδού μερικά από τα ερωτήματα όπου προσπαθεί ν’ απαντήσει ο Ε. Μορέν. Όπως γράφει και ο ίδιος, «αυτό το βιβλίο μάς λέει ανάμεσα στ’ άλλα, ότι για να δούμε σωστά τον κόσμο πρέπει να κοιτάξουμε τους εαυτούς μας να κοιτάζουν τον κόσμο».

ε. ΙΔΕΟπολις

«Οι ιδέες δεν είναι μόνο εργαλεία γνώσης,

αλλά κτητικές οντότητες.

Οι ιδέες μάς χειραγωγούν περισσότερο

από ό,τι τις χειραγωγούμε εμείς»

(Εντγκάρ Μορέν)

Είμαστε όλοι – άνθρωποι, κοινωνίες, πολιτισμός – γεννήματα των Ιδεών, από τη στιγμή που εμείς, ως δημιουργοί τους, τις χρησιμοποιούμε για να αποκωδικοποιήσουμε την πραγ-ματικότητα. Κάθε πνευματικό μας βήμα ή άλμα εμπεριέχει μια ιδέα ως πλοηγό. Οι ιδέες μάς καθορίζουν, αλλά και μάς χαρακτηρίζουν.

Οι λέξεις μας, οι συγκρούσεις μας, η φιλοσοφία μας, ο πατριωτισμός μας, η ελευθερία μας, η πολιτική μας συμπεριφορά, οι μηχανισμοί χειραγώγησης, ο τρόπος που ερμηνεύουμε τον εσωτερικό μας κόσμο, το μέγεθος της αγωνιστικότητάς μας, το πώς βλέπουμε τον ρόλο και τη θέση μας στη ζωή και στην κοινωνία, το πώς αντιδρούμε στα σύγχρονα φαινόμενα, το πώς ορίζουμε το χρέος των πνευματικών ανθρώπων, την ευθύνη μας απέναντι στο φυσικό περιβάλλον και, τέλος, το πώς χειριζόμαστε τον χρόνο είναι πλημμυρισμένα από τις ιδέες και τα παράγωγά τους.

Είμαστε όλοι πολίτες στων «Ιδεών την πόλιν», στην ΙΔΕΟ – πολη. Οι ιδεολογίες, οι ιδεοληψίες, τα ιδεολογήματα, τα ιδανικά, τα ιδεώδη και ο ιδεαλισμός διαποτίζουν κάθε ενέργειά μας και συνθέτουν, με έναν μυστηριακό τρόπο, την τοιχογραφία τόσο των παραδοσιακών όσο και των σύγχρονων κοινωνιών.

Χωρίς φανατισμούς, δόγματα και προκαταλήψεις τα δοκίμια του βιβλίου μπορούν να βοηθήσουν να δούμε την αθέατη πλευρά της πραγματικότητας και της ζωής. Οδηγός μας η επινοητικότητα του Οδυσσέα, η «αυθάδεια» του Θερσίτη, η προσπάθεια του Σίσυφου και βέβαια το Απολλώνειο Φως. Γιατί σύμφωνα και με τον Αισχύλο «φάος σκότω άντίμοιρον».

 

 

«Ο κόσμος είναι φτιαγμένος για να καταλήξει σ’ ένα ωραίο βιβλίο» (Μαλαρμέ)

 

­ Το περιεχόμενο των βιβλίων έχει ληφθεί από το οπισθόφυλλο των αντίστοιχων βιβλίων.

Αγαπημένος των Ελλήνων: ο Ζισκάρ, η Ελλάδα, η Ευρώπη. ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Πηγή ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.

 

Ηταν μια πολύ κρίσιμη γαλλική προεδρική θητεία εκείνη του 1974-81. Κρίσιμη όχι μόνον για τη Γαλλία, αλλά και για την Ελλάδα και τις σχέσεις των δύο χωρών στην Ευρώπη. Η σχέση αυτή, φυσικά, ήταν παλαιότερη και πλούσια ήδη από την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης. Στη μεταπολεμική εποχή, ο πρόεδρος Ντε Γκωλ είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στη σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ, ενώ η επίσημη επίσκεψή του στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, το 1963, ήταν μία από τις ελάχιστες που πραγματοποίησε ως αρχηγός του κράτους. Αλλά τον Μάιο του 1974, οι διάδοχοί του στο γκωλικό κόμμα ηττήθηκαν από μια νέα δύναμη της γαλλικής Κεντροδεξιάς, που, μέσω του Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν, ανέλαβε την προεδρία. Περισσότερο προσανατολισμένος στον κεντροδεξιό φιλελευθερισμό, πεπεισμένος ευρωπαϊστής, ο Ζισκάρ θα γραφόταν στις καρδιές των Ελλήνων για περισσότερους από έναν λόγους.

Τον Ιούλιο εκείνου του έτους ανέκυψε η κατάρρευση της χούντας των συνταγματαρχών. Με τον Καραμανλή σε απόγνωση να φθάσει από το Παρίσι στην Αθήνα σε μια στιγμή κατά την οποία είχαν διακοπεί οι αεροπορικές συγκοινωνίες, ήρθε η εντυπωσιακή προσφορά του Γάλλου προέδρου, ο οποίος διέθεσε το αεροσκάφος του στον Ελληνα πολιτικό για να επιστρέψει στη χώρα και να αποκαταστήσει το δημοκρατικό πολίτευμα. Ηταν μια κίνηση με βαρύτατο συμβολικό φορτίο: η Γαλλική Δημοκρατία, ένας από τους πολιτικούς ηγέτες της ενοποιούμενης Ευρώπης, ερχόταν αρωγός στην προσπάθεια για αποκατάσταση της ελληνικής δημοκρατίας. Η Γαλλία αναλάμβανε ηγετικό ρόλο για να διασφαλίσει, να υποβοηθήσει, να εγγυηθεί, την ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία.

Ο Ζισκάρ δεν έμεινε σε τούτο. Η Γαλλία ενίσχυσε τις διπλωματικές προσπάθειες της ελληνικής δημοκρατίας να αποκαταστήσει τη θέση της στην Ευρώπη – επάνοδος της χώρας στο Συμβούλιο της Ευρώπης, επανενεργοποίηση της συμφωνίας σύνδεσης που είχε «παγώσει» με τη χούντα. Αλλά ακόμη μία καταλυτική εξέλιξη ήρθε και πάλι, με ένα μείγμα συμβολισμών και πρακτικών πρωτοβουλιών, την άνοιξη του 1975. Η Γαλλία υπήρξε η πρώτη χώρα που επισκέφθηκε ο Καραμανλής μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας – άνοιξη του 1975. Η αποκατάσταση της ελληνικής διπλωματικής θέσης ξεκίνησε από το Παρίσι του Ζισκάρ, που ήρθε και πάλι ως αρωγός, όχι μόνον στις ευρωπαϊκές φιλοδοξίες της χώρας, αλλά και στους κινδύνους που αντιμετώπιζε, με την άμεση προσφορά μαχητικών αεροσκαφών σε περίπτωση κρίσης.

Τίποτε όμως δεν μπορούσε να επισκιάσει την προσφορά της απλόχερης και γενναιόδωρης βοήθειας της Γαλλίας του Ζισκάρ στις ευρύτερες ευρωπαϊκές φιλοδοξίες της Ελλάδας. Από την ώρα της υποβολής της αιτήσεως προσχωρήσεως (Ιούνιος του 1975) έως τη διατύπωση επιφυλάξεων για την ένταξη της Ελλάδας από την Επιτροπή στις αρχές του 1976, και τη σχετική τελμάτωση των διαβουλεύσεων το 1977, η αρωγή της Γαλλίας ήταν περισσότερο από εντυπωσιακή. 

Η σύγχρονη βιβλιογραφία –πρωτίστως, το έργο της Ειρήνης Καραμούζη– έχει καταδείξει ότι η ενεργός αυτή ευρωπαϊκή πολιτική είχε σαφή πολιτικά κίνητρα, καθώς με τον τρόπο αυτό η νέα Ευρώπη διεκδικούσε έναν ρόλο στις διεθνείς υποθέσεις της εποχής, ως σταθεροποιητής των δημοκρατιών της Νότιας Ευρώπης. Το μαγικό βράδυ της 28ης Μαΐου 1979, όταν υπογραφόταν η ελληνική συνθήκη προσχωρήσεως, ο Ζισκάρ βρισκόταν δίπλα στον Καραμανλή, στην αδιαμφισβήτητα πρώτη θέση μετά από εκείνον.

Δεν ήταν μόνον ζήτημα ελληνικής ευγνωμοσύνης προς τη Γαλλία. Αλλά ήταν και αυτό, και προσωποποιήθηκε στον Ζισκάρ. Η ευγνωμοσύνη και η αγάπη που του έδειχνε το ελληνικό κοινό επί δεκαετίες μετά το 1979, κάθε φορά που εμφανιζόταν στη χώρα, ήταν εντυπωσιακές. Ο ίδιος, ίσως όχι άδικα, άσκησε και κριτική στα λάθη διαχείρισης της Ελλάδας μετά την ένταξή της. Αλλά και τούτο ήταν μια εκδήλωση πνευματικού θάρρους που πάντοτε τον χαρακτήριζε και που ασκήθηκε, τελικά, υπέρ της Ελλάδας και υπέρ της Ευρώπης.

Την ώρα της κοίμησής του, η Ελλάδα είναι ευγνώμων. Ολη η χώρα εκφράζει τη θλίψη για την απώλεια του μεγάλου Γάλλου, του μεγάλου Ευρωπαίου, του μεγάλου φίλου. Ενός ανθρώπου αντάξιου του μεγαλείου της Γαλλίας, αντάξιου του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ενός ηγέτη της Ευρώπης μας.
 
* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.

Αντίο Φίλε της Ελλάδας!! Ζισκάρ ντ’ Εστέν: Ο Έλληνας... Του Ηλία Γιαννακόπουλου.

 Ο Ζισκάρ ντ’ Εστέν πρότεινε ως ορισμό της Δημοκρατίας για το σχέδιο του Ευρωσυντάγματος τον παρακάτω ορισμό του Περικλή από τον επιτάφιό του, κ. 37.

 

«Χρώμεθα γαρ πολιτεία ου ζηλούση τους των πέλας νόμους, παράδειγμα δε μάλλον αυτοί όντες τισίν ή μιμούμενοι ετέρους, και όνομα μεν δια το μη ες ολίγους αλλ’ ες πλείονας οικείν δημοκρατία κέκληται».

 

Το 2005 όμως πολλά ευρωπαϊκά κράτη με δημοψήφισμα απέρριψαν την ιδέα για το Ευρωσύνταγμα. Έτσι η Ευρώπη έχασε την ευκαιρία για την ενοποίησή της και η Ελλάδα μία μεγαλύτερη τύχη για προβολή. Να κοσμεί, δηλαδή, το ευρωσύνταγμα ο εμβληματικός ορισμός του Περικλή.

 

Ήταν η πολιτική μυωπία των ευρωπαϊκών κρατών ή ο φόβος μπροστά στα νέα δεδομένα που θα έφερνε για τους λαούς η ψήφιση του συντάγματος;

Η Ελλάδα δεν μπόρεσε να γευτεί τη δόξα ενός τέτοιου ορισμού, αφού οι Ευρωπαίοι από έναν ακατανόητο εθνικό στρουθοκαμηλισμό έκλεισαν τα μάτια στην πρόκληση της συνταγματικής ενοποίησης.

Ο εκλιπών ηγέτης φάνηκε πιο Έλληνας από κάποιους που από «πολιτική μωρία» έδιωξαν τον Επιτάφιο του Περικλή από το Ελληνικό σχολείο ως διδακτέα ύλη ή τον συρρίκνωσαν σε ένα τετράμηνο.

Καιρός να ξαναδούμε αυτά που χάσαμε και να ξαναθυμηθούμε αυτά που μάς δόξασαν.

Το «κτήμα ες αεί» του Θουκυδίδη ας είναι για εμάς η κληρονομιά μας. Κληρονομιά πνευματική, πολιτική και εθνική.

Είναι λυπηρό για την εθνική μας αξιοπρέπεια οι ξένοι διανοούμενοι ή ηγέτες να μάς διδάσκουν την ιστορία μας ή να υμνούν την αρχαία δημοκρατία και φιλοσοφία μας και εμείς να τα αγνοούμε ή να τα θεωρούμε ως κατάλοιπα ενός ενδόξου παρελθόντος… αλλά παρελθόντος όμως.

Οι πηδαλιούχοι της εθνικής μας παιδείας και οι τρόφιμοι της πολιτικής εξουσίας μπορούν και πρέπει να διαπαιδαγωγήσουν το λαό και ιδιαίτερα τους νέους με τις αρχές της ευθύνης, της ελευθερίας, του καθήκοντος και του συλλογικού πνεύματος.

 

Πρέπει να ξαναγίνουμε πολίτες με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου. Ο Homo politicus να αντικαταστήσει το σύγχρονο πρότυπο του Homo idiot. Γιατί σύμφωνα με τον Περικλή:

«Τον μηδέν τούτων μετέχοντα ουκ απράγμονα αλλ’ αχρείον νομίζομεν».

(κ. 40, Επιτάφιος)

Κι αυτό γιατί το κοινωνικό συμφέρον υπερέχει οντολογικά και αξιολογικά του ατομικού συμφέροντος. Η πολιτική κοινωνία είναι ένας πολυκύτταρος οργανισμός και το κάθε άτομο συνιστά ένα ειδικευμένο κύτταρο που με τη δράση του ή την απραξία του μπορεί να ωφελήσει ή να βλάψει το όλον.

«Ει μέλλει πόλις είναι ουδένα δει ιδιωτεύεν»

(Πρωταγόρας)

 

In Memoriam

Στο Γάλλο ηγέτη που θαρρετά δήλωσε όταν η Ελλάδα

εκλιπαρούσε για είσοδο στην τότε Ε.Ο.Κ. πως δεν μπορούσε

«Να αφήσει τον Πλάτωνα να περιμένει».