ΕΠΙΚΤΗΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ

"Από τα πράγματα, άλλα εξαρτώνται από εμάς, και άλλα  δεν εξαρτώνται από εμάς. Από εμάς εξαρτάται η αντίληψη, η ορμή, η όρεξη, η έκκλιση και-μ’έναν λόγο-όσα είναι δικά μας. Από εμάς δεν εξαρτάται το σώμα, το απόκτημα, οι δοξασίες, τ΄αξιώματα και-μ’έναν λόγο-όσα δεν είναι έργα δικά μας. Όσα εξαρτώνται από εμάς είναι φύσει ελεύθερα, ακώλυτα, ανεμποδίαστα, ενώ όσα δεν εξαρτώνται από εμάς ασθενή, υποδουλωμένα, κωλυτά, αλλότρια."

Με την παραπάνω φράση, ξεκινάει το Εγχειρίδιον, έργο που συνοψίζει την διδασκαλία και το τρόπο ζωής της Στωικής φιλοσοφίας που γεννήθηκε από τον Ζήνωνα στα τέλη του 4ου, αρχές 3ου αιώνος. Το εγχειρίδιο θεωρείται το απαύγασμα του Στωικισμού. Γραμμένο από τον μαθητή του Επίκτητου, Φλάβιο Αρριανό, αποτελεί το απάνθισμα και την Σύνοψη των Διατριβών και των Ομιλιών του Δασκάλου του, ο οποίος αναβίωσε τη φιλοσοφική σχολή στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού, επηρεάζοντας βαθιά, τους μετέπειτα Ρωμαίους Φιλοσόφους όπως τον αυτοκράτορα, Μάρκο Αυρήλιο.

Έντιμος, λιτός, ολιγαρκής, φτωχός, καταδεκτικός, ευπροσήγορος είναι μοναχά λίγοι χαρακτηρισμοί που αποδόθηκαν στον Στωικό Φιλόσοφο, εμβληματική μορφή της φιλοσοφίας. Ο Επίκτητος, γεννήθηκε γύρω στο 50μ.Χ στην Ιεράπολη της Φρυγίας, γιος  δούλης, όπως και ο ίδιος, στο κτήμα του βίαιου Επαφρόδιτου. Στον τελευταίο, οφείλεται και η αναπηρία του φιλοσόφου. Συγκεκριμένα, του έβαλε το πόδι σ’ένα μάγγανο και το το έσφιγγε, για να τον κάνει να χάσει τη στωικότητά του και να φωνάξει. «Θα μου σπάσεις το πόδι», τον προειδοποίησε ο Επίκτητος, αλλά ο Επαφρόδιτος συνέχισε το σφίξιμο, μέχρι που έγινε το κακό. «Δε στο είπα πως θα μου σπάσεις το πόδι;» αρκέστηκε να πει ο Επίκτητος.

Υπήρξε αγαπημένος μαθητής του Γάιου Μουσώνιου Ρούφου, που είχε εξοριστεί από τον Νέρωνα στην Γυάρο, αλλά επέστρεψε για να διδάξει μετά τον θάνατο του Ρωμαίου Αυτοκράτορα. Η φιλοσοφία του "Ανέχου και Απέχου" επηρέασε καταλυτικά τον Ελληνα Στωικό. Ως απελεύθερος, άρχισε να διδάσκει στην Ρώμη τις αρχές της Στωικής φιλοσοφίας, μέχρι που εξορίστηκε το 94 μ.Χ από τον Δομιτιανό. Ο τελευταίος, θεωρούσε την ραγδαία αύξηση της φιλοσοφίας ως "ενδημικό φαινόμενο" καθώς διακυβευόταν η τάξη της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας από εν δυνάμει ανατρεπτικά στοιχεία. Τότε ο Επίκτητος αναγκάστηκε να καταφύγει στην Νικόπολη της Ηπείρου, όπου και άνοιξε νέα σχολή, διδάσκοντας μέχρι το Θάνατο του, το 130 μ.Χ.

Ο άγαμος, στωικός Φιλόσοφος προσπάθησε, όπως διαφαίνεται μέσα στην διδασκαλία του, να συγκεράσει την φιλοσοφία με την ψυχολογία, κτίζοντας έναν νέο τρόπο ζωής που θεμελιώνεται στην ευδαιμονία, προϊόν της απάθειας. Επιχείρησε να αρματώσει τον άνθρωπο, ενάντια των δηλητηριωδών βελών της μοίρας, ώστε αυτός να συνεχίσει με καρτερικότητα και γαλήνη το ταξίδι του στην ζωή. Ακρογωνιαία λίθος της φιλοσοφίας του, είναι η έννοια της Απάθειας, η οποία πλησιάζει, τόσο στην "παντελή έλλειψη παθών", όσο και στην ψυχική ηρεμία και γαλήνη, την αταραξία μπροστά στην φουρτούνα, το χαμόγελο στο απόλυτο σκοτάδι. Η υπόνοια ότι η "κατάχρηση της λογικής" αμφισβητεί ή απορρίπτει παντελώς την μελέτη "της ανθρώπινης φύσης" ίσως δεν αποτελεί το λάθος του Επίκτητου, παρά το λαμπρό αστέρι που αναδύεται από την φιλοσοφία του. Πρόκειται για την έλλογη δυναμική αντιμετώπιση της φυσικής συναισθηματικής αδυναμίας του ευπαθούς ανθρώπου, κατάσταση διαχρονική και δη στην εποχή μας.

"Να θυμάσαι, λοιπόν ότι αν θεωρήσεις ως ελεύθερα τα φύσει υποδουλωμένα, και ως δικά σου τ’αλλότρια, θα εμποδιστείς, θα πενθήσεις, θα ταραχτείς, θα μεμφθείς θεούς και ανθρώπους, ενώ εαν θεωρήσεις ως δικό σου, ό,τι είναι δικό σου, και το αλλότριο, όπως ακριβώς είναι, αλλότριο, κανείς ουδέποτε δεν θα σε αναγκάσει, κανείς δεν θα σε κωλύσει, δεν θα μεμφθείς κανέναν, ούτε θα εγκαλέσεις κανέναν, τίποτα δεν θα πράξεις ακούσια, δεν θα έχεις εχθρό και κανένας δεν θα σε βλάψει, επειδή τίποτα βλαβερό δεν θα πάθεις."

Ο Επίκτητος, όπως είπαμε και στην Εισαγωγή, διαχωρίζει τα πράγματα σε δύο κατηγορίες. Αυτά που εξαρτώνται άμεσα από εμάς, όπως η ορμή, η αντίληψη, οι διανοητικές και σωματικές ικανότητες, η όρεξη, οι επιθυμίες, και τα πράγματα που είναι ανεξάρτητα από την βούληση μας όπως τα αξιώματα, οι τιμές, τα πράγματα, όσα δεν είναι δικά μας κτλ. Τα πρώτα είναι φύσει ελεύθερα, ενώ τα δεύτερα μας υποδουλώνουν. Αν επενδύσουμε στα πρώτα, δεν θα δυσφορούμε, όμως αν μας απασχολούν τα δεύτερα, η ζωή μας θα ναι τρικυμιώδης.

Αν έρθει ένα κακό, πρέπον εστί, να εξετάσουμε σε ποια κατηγορία ανήκει. Αν δεν εξαρτάται από εμάς, τότε οφείλουμε να το υπενθυμίσουμε στον εαυτό μας. Σπέρματα της φιλοσοφίας του Στωικισμού βρίσκουμε στον Σόπεναουερ. Ο Γερμανός φιλόσοφος συνιστά, εν είδει φαρμάκου, να διαβάζουμε Επίκτητο ή Βέδες λίγο πριν τον ύπνο για  να είμαστε ατάραχοι. Επίσης, διακρίνοντας τα 3 είδη ευτυχίας, προτείνει να μην δίνουμε έμφαση στην απόκτηση νέων αγαθών, αν δεν σκεφτούμε πρώτα πως θα ήταν η ζωή μας αν χάναμε τα ήδη υπάρχοντα και κεκτημένα.

"Ταράσσει τοὺς ἀνθρώπους οὐ τὰ πράγματα,
ἀλλὰ τὰ περὶ τῶν πραγμάτων δόγματα."

Τους ανθρώπους δεν τους ταράσσουν τα πράγματα (καθαυτά) αλλά οι απόψεις, τα δόγματα για τα πράγματα. Όπως αναφέρει ο Στωικός φιλόσοφος, ο θάνατος είναι αντικειμενικά κακός, όμως σκεφτείτε και τον Σωκράτη που τον επιθύμησε. Άλλο ένα παράδειγμα, ο χωρισμός με κάποιον έχει αρνητικό πρόσημο. Ομως, αν ο/η σύντροφος σε κακομεταχειριζόταν, τότε είναι ανάσα ελευθερίας.

"Είναι έργο απαίδευτου να κατηγορεί τους άλλους, για όσα πράττει ο ίδιος. Έργο εκείνου που άρχισε να εκπαιδεύεται να κατηγορεί τον εαυτό του. Έργο του εκπαιδευμένου είναι να μην κατηγορεί ούτε άλλον ούτε τον εαυτό του."

Όπως φαίνεται, η αντίδραση  μπροστά σε ένα αρνητικό αποτέλεσμα, παίρνει το πρόσωπο, αρχικά, μομφής προς ένα αντικείμενο γιατί δεν μπορεί, μωρό να αναλάβει την ευθύνη. Στο πρώτο σκαλοπάτι, ο εκκολαπτόμενος φιλόσοφος, μέμφεται τον εαυτό του για το κακό που τον βρήκε, ενώ ο γινωμένος καρπός σκέψης, είναι η συνειδητοποίηση, ότι μήτε ο ίδιος, μήτε άλλος ευθύνεται για τα δεινά που τον βρήκαν, αλλά οι αόρατες και ακαθόριστες δυνάμεις που ξεπερνούν τα όρια του. Γράφει παρακάτω "Στάση και χαρακτήρας κοινού ανθρώπου, ουδέποτε προσδοκά ωφέλεια και βλάβη από τον εαυτό του, αλλά από τα εξωτερικά πράγματα. Στάση και χαρακτήρας φιλοσόφου: προσδοκά ωφέλεια και βλάβη από τον εαυτό του. Σημάδια προκομμένου: Κανέναν δεν ψέγει, κανέναν δεν επαινεί, κανέναν δεν μέμφεται, κανέναν δεν εγκαλεί, τίποτα δεν λέει για τον εαυτό του, ότι δήθεν είναι κάποιος ή γνωρίζει κάτι. Όταν εμποδιστεί ή κωλυθεί σε κάτι, εγκαλεί (κατηγορεί) τον εαυτό του και αν κάποιον τον επαινεί, τον καταγελά και αν κάποιος τον ψέγει, δεν απολογείται!"

Συγκεκριμένα,αναφέρει για την Κατηγορία-Μομφή, ότι αυτή δεν υπάρχει αφ’εαυτής "Να θυμάσαι ότι δεν υβρίζει ούτε αυτός που λοιδορεί, ούτε αυτός που χτυπά, ΑΛΛΑ Η ΔΟΞΑΣΊΑ ότι είναι υβριστής. Όταν λοιπόν κάποιος σε ερεθίσει, γνώριζε ότι σε έχει ερεθίσει η αντίληψη σου γι’αυτόν."

Όσο αφορά τη μομφή που δέχεσαι, τα λόγια του είναι αιχμηρά, καθώς η κρίση πρέπει να μας αφήνει αλώβητους.

"Έαν κάποιος παρέδιδε το σώμα του στο πρώτο τυχόντα θα αγανακτούσες. Εσύ,λοιπόν,παραδίδεις την δική σου κρίση στον πρώτο τυχόντα-ώστε εκείνη να σε ταράξει και να σε συγχύσει, αν αυτός σε λοιδορήσει-και δεν ντρέπεσαι γι’αυτό;"

Τους ανθρώπους ταράσσει περισσότερο η απώλεια, και όταν αυτή είναι κοντινών προσώπων, ο πόνος είναι δυσβάσταχτος. Τα άτομα, οφείλουν, αν θέλουν να περάσουν μια μακάρια ζωή,να δρουν με φιλοσοφικό γνώμονα. Η εφήμερη και παροδική ζωή, είναι συνυφασμένη με την θνητότητα. Η αιωνιότητα είναι, παρά τις δοξασίες των θρησκειών, κλειστή πόρτα αν όχι ανύπαρκτη. Η ζωή είναι πλημμυρίδα και άμπωτη, ποτάμι της αβεβαιότητας, που μόνο ο θάνατος δεν χωρά διάψευση.

"Έαν θέλεις να ζήσουν παντοτινά τα τέκνα, η γυναίκα,οι φίλοι σου, τότε είσαι ηλίθιος, επειδή θέλεις να εξαρτώνται από σένα, όσα δεν εξαρτώνται από σένα (…)"

"Μην ζητάς τα γινόμενα, να γίνονται όπως εσύ θέλεις, αλλά να θέλεις τα γινόμενα, όπως αυτά γίνονται, και θα ευροήσεις (θα ζήσεις μακάρια). Ποτέ σου δι’ οποιονδήποτε πράγμα μην πεις “το έχασα”, αλλά “το έδωκα πάλιν ως οφειλόμενον”. Πέθανε το παιδί σου; Απεδόθη. Πέθανε η γυναίκα σου; Απεδόθη. “Μου αφέρεσαν την ιδιοκτησία”. Και αυτή λοιπόν απεδόθη. “Μα είναι κακός εκείνος που την αφαίρεσε…”"

Ωστόσο, ο θάνατος έχει και γόνιμο μέρος, Μemento mori (θυμήσου τον θάνατο). Έτσι η θέαση των πραγμάτων sub specie aeternitatis (από την πλευρά της αιωνιότητας) και του πεπερασμένου, δίνει αναζωογονητικό αέρα στην πνιγηρή πραγματικότητα που βρίθει συμφορών.

"Ο Θάνατος και η εξορία και όλα όσα φαίνονται ως δεινοπαθήματα, ας βρίσκονται μπροστά σου, και περισσότερο απ’όλα ο θάνατος, και ποτέ τίποτα ταπεινό δεν θα θυμηθείς, ούτε κάτι δεν θα επιθυμήσεις υπερβολικά."

Η φιλοσοφία δεν κλείνεται, όπως υποστήριζε και ο Διογένης ο Κυνικός, σε αίθουσες και βιβλία. Είναι το χέρι και κίνηση της ζωής σου.

"Όμως, πουθενά μην ονομάσεις τον εαυτό σου φιλόσοφο, ούτε να πολυμιλάς για τα θεωρήματα σου σε κοινούς ανθρώπους, αλλά πράττε αυτό που προκύπτει από τα θεωρήματα σου.. Και όταν κάποιος σου πει ότι τίποτα δεν γνωρίζεις και εσύ δεν δαγκωθείς, τότε άρχισε το έργο σου, επειδή τα πρόβατα δεν φέρνουν χόρτο στους ποιημένες για να επιδείξουν πόσο έφαγαν αλλά όταν τους χωνέψουν την νομή φέρνουν έξω μαλλί και γάλα.. και εσύ μην επιδεικνύεις τους ανθρώπους τα θεωρήματα σου, αλλά τα έργα που προκύπτουν από την πέψη τους!"

"Άν κάποτε σου συμβεί να στραφείς στα εξωτερικά πράγματα για να αρέσεις σε κάποιον, γνώριζε ότι χάνεις την εσωτερική σου στάση. Να αρκεστείς να φαίνεσαι φιλόσοφος σε όλα, και να φαίνεσαι στον εαυτό σου. Αυτό είναι αρκετό!"

Στην μικρή, αλλά διόλου ευκαταφρόνητη, σταχυολόγηση της στωικής φιλοσοφίας, θα βρούμε συμβουλές άμεσες, λιτές, λογικές, προσιτές καθώς δεν εξαρτώνται από εξωτερικά γεγονότα, αλλά μόνο από διεργασίες στον εσωτερικό κόσμο του υποκειμένου. Πριν ξεκινήσουμε να επιθυμούμε όμως κάτι οφείλουμε να αναλογιστούμε τι προηγείται και τι έπεται. Όπως αναφέρει ο Επίκτητος, μπορει να θέλουμε να γίνουμε Ολυμπιονίκες για τις δάφνες και τα μετάλλια, όπως αξίζει τον κόπο και το διακύβευμα. Στέρηση, πείνα, αποχή, κίνδυνο εξάρθρωσης και η Νίκη δεν είναι καν βέβαιη. Είναι φανερά τα αχνάρια της εποχής, σφυρηλάτησης της φιλοσοφίας, μιας εποχής αντιξοοτήτων, ανέχειας και πόνου, όσο και το ιστορικό βεβαρυμένο παρελθόν, του πρώην δούλου. Μα αν δεν ριψοκινδυνεύεις στην ζωή, τότε γιατί να την ζήσεις. Θα περάσει και ο καημός, θα ναι δυσβάσταχτος. "Όσα δεν ζήσαμε αυτά μας ανήκουν" γράφει ο Τάσος Λειβαδίτης. Αν δεν γευτείς τις γλυκιές πίκρες, τα λυτρωτικά βάσανα, τον πόνο και την λύτρωση, σταύρωση και ανάσταση, η ζωή σου θα ναι φτωχή. Θα ναι ζωή νεκρού. Όμως, από την άλλη η στωική φιλοσοφία σου προσφέρει τα εφόδια, να περάσεις από το σκοτάδι στο φως, από την τρικυμία στην νηνεμία. Ένα ορθό και χρήσιμο κατά περίσταση εργαλείο, όχι όμως απαρέγκλιτος τρόπος ζωής!

Ένα από αυτά τα εργαλεία είναι και το παρακάτω. Στην ζούγκλα του πολιτισμού, ο ένας είμαστε λύκος για τον άλλο( homo homini lupus). Η περηφάνια και αξιοπρέπεια, το θάρρος και οι αξίες παραβλέπονται άγρα ωφέλειας. Οι μηχανές-άνθρωποι εξοβελίζουν τις αρετές, τον χαρακτήρα και την θεία φύση τους, στο κυνήγι μιας χιμαιρικής ευτυχίας, ενώ οι άλλοι νιώθουν θλιμμένοι, αντικρίζοντας την επίπλαστη ευδαιμονία τους. Αν συνειδητοποιήσουν ότι αυτή εξαρτάται από αντικείμενα που τους υποδουλώνουν, παρά φύσει πράγματα και τιμές, τότε θα νιώσουν την σπίθα που διατηρούν μέσα τους, την απώτατη ευτυχία. Δηλαδή, τον εαυτό τους. Όπως λέει ο Γκαίτε "Η μεγαλύτερη χαρά είναι η προσωπικότητα."

Έτσι και ο Επίκτητος: "Αντι για σένα, κάποιον άλλο προτίμησαν στην συνεστίαση ή στην προσφώνηση ή στην πρόσληψη συμβουλίου. Εάν αυτά είναι αγαθά πρέπει να χαίρεσαι, επειδή αυτά έτυχαν σε εκείνον. Εαν είναι κακά, μην δυσφορείς επειδή δεν έτυχαν σε σένα. Να θυμάσαι ότι δεν δύνασαι να έχεις αξιώσεις, όταν δεν κάνεις τα ίδια με εκείνους που προσδοκούν να πετύχουν όσα δεν εξαρτώνται από εμάς. Πως δύναται κάποιος να έχει ίδιες απολαβές με κάποιον που δεν συχνάζει στην εξώθυρα κάποιου; Όποιος δεν τον συνοδεύει με όποιον τον συνοδεύει; Όποιος δεν τον επαινεί με όποιον τον επαινεί; Θα είσαι άπληστος και άδικος αν επιθυμήσεις να λάβεις αυτά δωρεάν, χωρίς να παράσχεις αυτά με τα οποία αγοράζονται(…) Πούλα το δείπνο (ή μια θέση δουλε(ί)ας) για έναν έπαινο ή μια υπηρεσία. Εαν σε ενδιαφέρει δώσε το αντίτιμο για το οποίο πωλείται. Αν όμως θέλεις να μην δώσεις, και εκείνα να λάβεις, τότε είσαι άπληστος και αβέλτερος. Τίποτα λοιπόν δεν έχεις αντί για το δείπνο; ΚΑΙ ΒΕΒΑΙΑ ΕΧΕΙΣ: Το ότι δεν επαίνεσες εκείνον που δεν ήθελες και το ότι δεν εμποδίστηκες από τους δούλους που έχει στην είσοδο.."

Ο Επίκτητος αποκρυσταλλώνει μια ανθρωπολογική σκέψη που δεν καταφεύγει σε μεταφυσικές και θρησκευτικές προκείμενες, αλλά παραμένει σταθερά εντός των φιλοσοφικών πλαισίων ενός εκκοσμικευμένου ανθρωπισμού. Όπως γράφει ο Στέφανος Δέλτα:

"Ο Επίκτητος είναι ο άνθρωπος που μέσα του βρέθηκαν ενωμένοι όλοι αυτοί οι όροι:

δούλος, ανάπηρος, πάμπτωχος, κατατρεγμένος πέρασε από τις σκληρότερες δοκιμασίες του βίου, από τις κοινωνικές καταστάσεις που θεωρούνται πιο εξευτελιστικές και δεν έπαυε να είναι καθαρός σαν διαμάντι. Το πνεύμα του ζυγίζεται αψηλά κι από τα ύψη βλέπει και κρίνει τα εγκόσμια μαζί και το δικό του σώμα, τις αδυναμίες  και τις ανάγκες του. Καθήκον του θεωρεί,να κρατεί την συνείδηση,την οδηγήτρια ανεπηρέαστη από κάθε εξωτερικό συμβάν και να ωφελεί τους ομοίους του με την διδασκαλία και το παράδειγμα του!"

*Μετάφραση και Εισαγωγή Αθανάσιος Α.Τσακνάκης

Ετικέτες: ΕΠΙΚΤΗΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ, ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ, ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ, ΑΠΑΘΕΙΑ Πηγή: http://philipposphilios.com/
Ανιχνευτής ο Επικούρειος Πέπος.