Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟΝ 14ο ΑΙΩΝΑ Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΤΟ 2020 ΕΝ ΜΕΣΩ κορωνο'ι'ού.

Γράφει η ΜΑΡΙΑ ΜΟΥΖΑΚΗ

Σκοτεινός αιώνας

Η Δυτική Ευρώπη τον 14ο αιώνα
Τον αιώνα αυτόν, η ιστορία δεν γράφεται τόσο από αυτοκρατορίες, όσο από κράτη, άλλοτε όμοια και άλλοτε τελείως διαφορετικά από τα σημερινά, το καθένα με τα ιδιαίτερα γνωρίσματά του και με τις δικές του επιδιώξεις. Μια αναδυόμενη ευρωπαϊκή δύναμη είναι το βασίλειο της Αγγλίας, που έχει ήδη εγκαινιάσει την επεκτατική πολιτική του στις περιοχές που σήμερα συγκροτούν τη Μεγάλη Βρετανία (Σκωτία, Ουαλία, Ιρλανδία). Αλλά τώρα οι αγγλικές βλέψεις στρέφονται και στην ηπειρωτική Ευρώπη, συγκεκριμένα στη Γαλλία.
Η Γαλλία έχει να αντιμετωπίσει ένα περίπλοκο πρόβλημα διαδοχής στον βασιλικό θρόνο και αυτό δεν θα δημιουργήσει μόνο εσωτερική αναταραχή. Θα αποτελέσει και την αφορμή για έναν από τους πιο σφοδρούς πολέμους της γαλλικής ιστορίας. Από την τρίτη δεκαετία του αιώνα και υπό τη δυναστεία των Βαλουά, οι Γάλλοι απλώς θα αγωνίζονται να διαφυλάξουν την εδαφική ακεραιότητα της χώρας τους από τους Άγγλους εισβολείς.
Η Ιβηρική Χερσόνησος είναι ένα μωσαϊκό εθνοτήτων (Μαυριτανοί, Καστιλιάνοι, Καταλανοί, Εβραίοι, Βάσκοι, Λουζιτανογαλικιανοί), χωρίς συνοχή ούτε στην οικονομία ούτε στη διοίκηση. Το βασίλειο της Αραγωνίας προσπαθεί να γίνει η κυρίαρχη δύναμη της Μεσογείου. Η Καστίλη ασχολείται περισσότερο με την εκδίωξη των Μαυριτανών. Και η Πορτογαλία κάνει τα πρώτα της μεγάλα βήματα στο θαλάσσιο εμπόριο, που θα την αναδείξει σε μια ισχυρή ευρωπαϊκή χώρα τον προσεχή αιώνα.

Η Ιταλία είναι μάλλον ένας απλός γεωγραφικός όρος. Οι Γερμανοί αυτοκράτορες έχουν παραιτηθεί από κάθε βλέψη στη χερσόνησο, αλλά η ενοποίηση των ιταλικών κρατών είναι ακόμη πολύ μακριά. Το βασίλειο της Νεάπολης, από εμπορικό κέντρο, μεταλλάσσεται σε φεουδαρχικό κράτος. Τη θέση του στο εμπόριο καταλαμβάνει η Φλωρεντία. Στον ιταλικό Βορρά ξεχωρίζουν το δουκάτο του Μιλάνου υπό την αυταρχική εξουσία των Βισκόντι και η δημοκρατία της Βενετίας, που ακμάζει λόγω της πολιτικής σταθερότητας, του ισχυρού ναυτικού της και των αποικιών της. Τα παπικά, τέλος, κράτη στο κέντρο της Ιταλικής Χερσονήσου περνούν κρίση λόγω της απουσίας του Πάπα και αυτονομούνται.
Στην Κεντρική Ευρώπη, η άλλοτε πανίσχυρη Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία περιορίζεται πια στο γερμανικό βασίλειο. Ο αυτοκράτορας έχει αποδυναμωθεί, ενώ οι άρχοντες διεκδικούν περισσότερη ανεξαρτησία. Αντίβαρο στην αυξανόμενη δύναμή τους είναι οι συνασπισμοί των πόλεων. Η Πολωνία, η Βοημία και η Ουγγαρία διέρχονται περίοδο σταθερότητας και υλικο-πνευματικής προόδου.
Τα σκανδιναβικά, τέλος, βασίλεια (Νορβηγία, Σουηδία, Δανία), ενώνονται σε ένα κράτος με την αστική οικονομία υπό γερμανική επιρροή και την ύπαιθρο υπό τον έλεγχο της τοπικής αριστοκρατίας.

Ο Εκατονταετής Πόλεμος

Ανάμεσα στις περισσότερες από αυτές τις χώρες σημειώθηκαν συγκρούσεις μικρής ή μεγαλύτερης κλίμακας σε όλη τη διάρκεια του 14ου αιώνα. Η πιο σφοδρή και μακροχρόνια υπήρξε ο Εκατονταετής Πόλεμος ανάμεσα στη Γαλλία και στην Αγγλία, ο οποίος, διήρκεσε με διαλείμματα, από το 1337 ως το 1453. Η χηρεία του γαλλικού θρόνου έδωσε στους Άγγλους το άλλοθι για τον πόλεμο αυτόν. Η δυναστεία των Καπετιδών στη Γαλλία είχε τερματιστεί από την έλλειψη αρρένων διαδόχων, γεγονός που έδωσε στον βασιλιά της Αγγλίας Εδουάρδο Γ' το έρεισμα να διεκδικήσει το στέμμα ως απόγονος του γαλλικού κλάδου της οικογένειας. Στο μεταξύ οι Γάλλοι αναπλήρωσαν το κενό ανεβάζοντας στον θρόνο συγγενή των προηγούμενων βασιλέων, τον Φίλιππο των Βαλουά.
Η Αγγλία δεν σκόπευε φυσικά να παραιτηθεί εύκολα από τις βλέψεις της στη Γαλλία. Δεν ήταν μόνο η συγγένεια αίματος με τον γαλλικό βασιλικό οίκο. Οι προσδοκώμενες κτήσεις στη γαλλική γη θα έδιναν τεράστια ώθηση στο αγγλικό εμπόριο. Θα παρείχαν άφθονες πρώτες ύλες και νέες αγορές. Επιπλέον, το βασιλικό ταμείο θα γέμιζε από τα έσοδα των φόρων και οι ευγενείς θα πλούτιζαν ακόμη περισσότερο από τα λύτρα και τις λεηλασίες.
Στα πρώτα χρόνια του πολέμου, οι Άγγλοι φαίνονταν να πετυχαίνουν τους σκοπούς τους. Οι Γάλλοι υπέστησαν βαριές ήττες στο Σλόις, στο Κρεσύ και στο Πουατιέ. Αλλά από το 1368 ανέκαμψαν και μέσα σε μια δεκαετία ανακατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος των περιοχών που απολέσθηκαν. Οι εχθροπραξίες διακόπηκαν το 1380, για να συνεχισθούν και να τερματιστούν τον επόμενο αιώνα με νίκη της Γαλλίας. (Ο Εκατονταετής Πόλεμος ανέδειξε και μία από τις πιο θρυλικές μορφές της γαλλικής ιστορίας, την Ιωάννα της Λωραίνης ή Ζαν ντ' Αρκ).

Το Μεγάλο Σχίσμα της Δυτικής Εκκλησίας

Δεν ήταν μόνο τα κράτη που ταλανίστηκαν από συγκρούσεις. Και η Εκκλησία γνώρισε τον 14ο αιώνα μία μεγάλη κρίση, γνωστή ως Βαβυλώνια αιχμαλωσία και Μεγάλο Σχίσμα. Η αρχή έγινε από τον πάπα Βονιφάτιο Η' και τον Γάλλο μονάρχη Φίλιππο Δ'. Οι αξιώσεις του πάπα για πολιτική εξουσία ανώτερη και από αυτή των βασιλέων και η απαίτηση του Φιλίππου να καταβάλλει ο κλήρος φόρους για τις δημόσιες δαπάνες έφεραν τους δύο άνδρες σε μετωπική σύγκρουση. Οι αμοιβαίες προκλήσεις κορυφώθηκαν το 1303, όταν ο γαλλικός στρατός εισήλθε στο Ανάνι, γενέτειρα του πάπα και τον αιχμαλώτισε. Ο λαός τον απελευθέρωσε, αλλά λίγες μέρες μετά ο Βονιφάτιος πέθανε στη Ρώμη. Το 1309, ο πάπας Κλήμης Ε', τυφλό όργανο του Φιλίππου, μετέφερε την παπική έδρα στη γαλλική πόλη Αβινιόν, για να ικανοποιήσει τον Γάλλο μονάρχη. Η μεταφορά υποτίθεται πως ήταν προσωρινή, τελικά όμως κράτησε σχεδόν 70 χρόνια. Η παραμονή της παπικής εξουσίας στην Αβινιόν παραλληλίστηκε με την επίσης εβδομηκονταετή εξορία των Ιουδαίων στη Βαβυλώνα τον 6ο αιώνα π.Χ., γι' αυτό και ονομάστηκε Βαβυλώνια αιχμαλωσία.
Η μακρά παραμονή στην Αβινιόν εξηγείται από το γεγονός ότι οι πάπες εκείνης της περιόδου ήταν Γάλλοι, αλλά οφείλεται και στην πλεονεκτική γεωγραφική θέση της πόλης: στο κέντρο της Δυτικής χριστιανοσύνης, σε κομβικό σημείο των χερσαίων μεταφορών, σε περιοχή οικονομικά ανθηρή και πολιτικά υποτονική. Επιπλέον, στα παπικά κράτη της Ιταλίας επικρατούσε πολιτική αστάθεια, η ειρήνη ήταν εύθραυστη και οι πάπες δεν σκόπευαν να βρεθούν εν μέσω εξεγέρσεων και αναταραχών. Δείγμα της προοπτικής να παραμείνει η παπική έδρα μόνιμα στην Αβινιόν ήταν η ανέγερση πολυτελών ανακτόρων, που θα αντιστάθμιζαν το ιστορικό και θρησκευτικό γόητρο της Ρώμης.

Ωστόσο, ο χριστιανικός κόσμος πίεζε για την επιστροφή της παπικής έδρας στην παραδοσιακή περιοχή της, τη Ρώμη. Η ικανοποίηση του αιτήματος αυτού έγινε από τον τελευταίο Γάλλο πάπα, Γρηγόριο ΙΑ'. Αλλά λίγους μήνες μετά την εγκατάστασή του στην Αιωνία Πόλη ο Γρηγόριος πέθανε (1378). Ο θάνατός του προκάλεσε τη χειρότερη κρίση που γνώρισε ως τότε η Λατινική Εκκλησία. Η εκλογή του νέου πάπα θεωρήθηκε διαβλητή και ακυρώθηκε. Νέος πάπας εξελέγη από τη Σύνοδο των καρδιναλίων, αλλά καθώς ο πρώτος δεν του επέτρεψε την είσοδο στο Βατικανό, αυτός επέστρεψε στην παπική έδρα της Αβινιόν. Το Μεγάλο Σχίσμα ήταν πια γεγονός και η Ευρώπη, ανάλογα με τα πολιτικά συμφέροντα των ιθυνόντων, μοιράστηκε ανάμεσα στους δύο πάπες.
Οι αντίπαλοι πάπες πέθαναν, νέοι τους διαδέχθηκαν, αλλά το πρόβλημα παρέμενε. Η εξουσία ήταν πολύ γλυκιά για να την εγκαταλείψουν και οι μεν και οι δε. Τελικά, το 1409, καρδινάλιοι και των δύο παρατάξεων συμφώνησαν να εκλέξουν νέο πάπα, ελπίζοντας να τερματίσουν το σχίσμα. Αλλά δεν έκαναν τίποτα παραπάνω από το να προσθέσουν έναν ακόμη ποντίφικα στους ήδη υπάρχοντες. Το σχίσμα τερματίστηκε μετά 10 χρόνια, όταν οι τρεις διάδοχοι πάπες καθαιρέθηκαν από την ενισχυμένη Σύνοδο και εξελέγη νέος στη Ρώμη.

Αιρέσεις και αμφισβητήσεις

Παρά την επανόρθωση, οι μακροχρόνιες διαμάχες έπληξαν το γόητρο του παπισμού και, ακόμη χειρότερα, την εμπιστοσύνη του ποιμνίου στην πνευματικότητα και στην ηθική του. Οι αιρέσεις, που στην αρχή του αιώνα είχαν εξοβελιστεί, επέστρεψαν με νέα ονόματα και νέες θεωρίες. Μία μόνο από τις πολλές αιρέσεις ήταν αυτή του «Ελεύθερου Πνεύματος», ενός μυστικιστικού κινήματος που απέρριπτε τις ιεροτελεστίες και τους ιερούς κανόνες και πρόβαλλε πάνω από όλα την ένωση με τον Θεό.

Θεολόγοι και στοχαστές αμφισβήτησαν και αυτοί τις θέσεις της επίσημης Εκκλησίας. Από αυτούς ο πιο διφορούμενος υπήρξε ο Άγγλος Τζων Ουίκλιφ, διδάκτωρ της Οξφόρδης και προσωπικός κληρικός του Άγγλου βασιλιά Εδουάρδου. Σε αδρές γραμμές, ο Ουίκλιφ καταδίκασε τον υλικό πλούτο της Εκκλησίας, αρνήθηκε το θαύμα της Θείας Ευχαριστίας ―τη μετουσίωση του άρτου και του οίνου σε Σώμα και Αίμα Κυρίου― και υποστήριξε ότι ο Θεός έχει προεπιλέξει ποιους θα σώσει, επομένως ο ρόλος της Εκκλησίας δεν είναι απαραίτητος. Την ιεραρχημένη Εκκλησία εξακολουθούσαν, επίσης, να επικρίνουν, όπως και παλαιότερα, οι Φραγκισκανοί μοναχοί. Στη θέση της πρότειναν την πνευματική Εκκλησία, όπου θα βασίλευε η αυταπάρνηση και η φιλανθρωπία. Κήρυτταν ακόμη πως η πενία είναι η υπέρτατη αρετή, αφού και ο ίδιος ο Χριστός έζησε φτωχικά και δεν επιθύμησε ποτέ πλούτη ή εξουσία. Από τους κυριότερους εκπροσώπους των Φραγκισκανών αυτής της περιόδου είναι ο Άγγλος Γουλιέλμος Όκαμ.

Εξεγέρσεις

Αλλά την πιο μαχητική επίθεση δέχτηκαν τα κράτη από τους ανθρώπους που βρίσκονταν στην κατώτερη βαθμίδα της κοινωνίας, δηλαδή από τον λαό. Και αυτό γιατί ο 14ος αιώνας δεν υπήρξε τόσο δύσκολος για κανέναν άλλο όσο για τους φτωχούς, εξαθλιωμένους ανθρώπους του μόχθου. Αυτοί βίωσαν κυρίως την καταστροφή του πολέμου, την οικονομική ύφεση, την κοινωνική ανισότητα, όπως άλλωστε συμβαίνει πάντα.
Οι αγρότες κυρίως, αλλά όχι μόνο, υπήρξαν οι πρωταγωνιστές των εξεγέρσεων του 14ου αι. Η πιο γνωστή από αυτές είναι η «Ζακερί», που σημειώθηκε στη βορειοανατολική Γαλλία τον Μάιο του 1358. Πήρε το όνομά της από την περιφρονητική ονομασία που απέδιδαν οι ευγενείς σε κάθε χωρικό (Ζακ ή Ζακ Μπονόμ, χαζο-Ιάκωβος). Στόχος ήταν οι ευγενείς, οι οποίοι την ίδια στιγμή που πολλαπλασίαζαν τις καταχρήσεις και τις καταπιέσεις εις βάρος των χωρικών, αποδεικνύονταν ανίκανοι να προστατεύσουν τη χώρα από τους Άγγλους εισβολείς. Η πολεμική ανικανότητα των ευγενών αποδείχτηκε περίτρανα και όταν ένας ένας θανατώνονταν ή διώκονταν από τους εξεγερμένους αγρότες, που έφεραν υποτυπώδη οπλισμό.
Την ίδια εποχή εμφανίζονται στη Γαλλία οι «Ληστές των δασών». Στο κίνημα αυτό συγκεντρώθηκαν φτωχοί, άστεγοι, περιθωριακοί, που ζούσαν ληστεύοντας ευγενείς και πλούσιους αστούς. Εξεγέρσεις εξακολούθησαν να σημειώνονται σποραδικά ως το τέλος του αιώνα και στις γαλλικές πόλεις που στρέφονταν κατά των αστικών ολιγαρχιών.

Η Αγγλία γνώρισε και αυτή τη δική της Ζακερί, γνωστή ως εξέγερση των χωρικών. Ξεκίνησε το 1381 από το Έσσεξ και το Κεντ, για να εξαπλωθεί ως το Λονδίνο. Τη δυσαρέσκεια των χωρικών για την εκμετάλλευση και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης είχαν εντείνει η επιβολή κεφαλικού φόρου, ο καθορισμός ανώτατων ορίων στις αμοιβές και η απειλητική τροπή του πολέμου με τη Γαλλία. Στις τάξεις των εξεγερμένων, ωστόσο, προσχώρησαν σύντομα και έμποροι, βιοτέχνες, εργάτες, ακόμη και κάποιοι μικροευγενείς. Αιτήματα της εξέγερσης ήταν φορολογικές ελαφρύνσεις, απελευθέρωση των δουλοπάροικων και οικονομική ισότητα. Από τους πρωταγωνιστές ήταν ο ιερέας Τζων Μπωλ, του οποίου το σύνθημα έχει μείνει γνωστό ως τις μέρες μας: «Όταν ο Αδάμ έσκαβε και η Εύα έκλωθε, πού βρισκόταν ο άρχοντας;».
Η Καταλωνία επίσης κλονίστηκε από διαδοχικές στάσεις των δουλοπάροικων, που ευνοήθηκαν ακόμη και από τους βασιλείς τους σε μια προσπάθεια να περιοριστεί η ισχύς των ισχυρών φεουδαρχών. Στην Ιταλική Χερσόνησο την πιο εκτεταμένη εξέγερση γνώρισε η Φλωρεντία. Πρόκειται για την επανάσταση των Τσόμπι (ciombi=λαναράδες) το 1878. Δέκα χιλιάδες εργάτες της υφαντουργίας απαίτησαν μεγαλύτερες αμοιβές, ελαφρύτερη φορολογία και συμμετοχή στην εξουσία.
Οι εξεγέρσεις αυτές υπήρξαν βίαιες και σαρωτικές, αλλά βραχύβιες. Η Ζακερί καταπνίγηκε στο αίμα είκοσι μέρες μετά την εκδήλωσή της. Η αγροτική εξέγερση της Αγγλίας είχε επίσης οικτρό τέλος. Ο βασιλιάς Ριχάρδος Β' φάνηκε αρχικά διαλλακτικός απέναντι στους εξαγριωμένους επαναστάτες, αλλά με δόλο τους κατέσφαξε ένα μήνα μετά την έναρξη της επανάστασης. Στη Φλωρεντία σχηματίστηκε νέα, πιο δημοκρατική, κυβέρνηση που τελικά ανατράπηκε από τους παλαιούς άρχοντες.
Κάποτε μάλιστα οι λαϊκές εξεγέρσεις είχαν και αποτελέσματα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα: σύσφιγξαν τις σχέσεις μοναρχίας-αριστοκρατίας, σκλήρυναν τη στάση των ιθυνόντων. Απέδωσαν, όμως, μακροπρόθεσμα και υπογείως: μετέτρεψαν τις λαϊκές τάξεις σε υπολογίσιμη δύναμη στα μάτια των αρχόντων και κράτησαν ζωντανά τα παράπονα και τις ελπίδες των απλών, καταπιεσμένων ανθρώπων.

Η πανούκλα

Η δεινή θέση των λαϊκών μαζών, οι ανισότητες και οι αδικίες, οι πόλεμοι, η φτώχεια, συνέθεταν ένα ζοφερό τοπίο για τις κοινωνίες του 14ου αιώνα και οι εξεγέρσεις περισσότερο εκτόνωσαν την οργή των πληβείων παρά έλυναν τα προβλήματά τους. Αλλά το πιο σκληρό πλήγμα που δέχτηκαν οι Ευρωπαίοι της εποχής και το μεγαλύτερο στη μέχρι τότε ιστορία τους υπήρξε ο Μαύρος Θάνατος. Η πανούκλα εκδηλώθηκε το 1347, όταν Ευρωπαίοι τη μετέφεραν από την Ασία. Ξεκίνησε από την Ιταλία, τη Γαλλία και την Αραγωνία, για να προχωρήσει σύντομα στον ευρωπαϊκό Βορρά. Μέσα σε πέντε χρόνια ολόκληρη η Ευρώπη βρισκόταν στο έλεος της θανατηφόρας επιδημίας.
Η πανούκλα έκλεισε τον κύριο κύκλο της μετά από 150 ολόκληρα χρόνια. Πότε περισσότερο και πότε λιγότερο επιθετική, στο χρονικό αυτό διάστημα αποδεκάτισε τον πληθυσμό της ευρωπαϊκής ηπείρου και προκάλεσε αισθητή μείωση του μέσου όρου ζωής. Μερικές χώρες είδαν να αφανίζεται το 40% του πληθυσμού τους. Θα χρειαστούν σχεδόν δύο αιώνες για να επιστρέψει η Ευρώπη στα παλιά δημογραφικά επίπεδα. Το βαρύτερο τίμημα πλήρωσαν οι πόλεις, γιατί η περίφραξη με τείχη, η έλλειψη υγιεινών συνθηκών και η συσσώρευση του πληθυσμού ευνοούσαν την εξάπλωση της αρρώστιας. Η Βαρκελώνη, για παράδειγμα, το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα έχασε 28.000 κατοίκους, πάνω από τον μισό πληθυσμό της.
Η πανούκλα υπήρξε καταστροφική σε όλους τους τομείς. Στην οικονομία οι αντιδράσεις υπήρξαν αλυσιδωτές: Η μείωση του πληθυσμού περιόρισε τη ζήτηση υλικών αγαθών, άρα η οικονομία υπέστη ύφεση. Η έλλειψη εργατικών χεριών, από την άλλη, οδήγησε σε νόμους που όριζαν ανώτατα όρια μισθών, ώστε η ανισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης εργασίας να μην πλήξει τα συμφέροντα των ισχυρών. Αλλά αυτό το μέτρο με τη σειρά του προκάλεσε, όπως είδαμε, ακόμη και εξεγέρσεις. Σαν να μην έφτανε η τρομερή επιδημία, ο πληθυσμός της Ευρώπης γνώρισε τον 14ο αιώνα και εξοντωτικές σιτοδείες. Κάθε δέκα χρόνια σημειωνόταν λιμός. Πιθανές αιτίες είναι η κόπωση της γης από την αδιάκοπη εκμετάλλευση με ταυτόχρονη απουσία νέων καλλιεργητικών μεθόδων, η αραίωση του αγροτικού πληθυσμού ―λόγω εσωτερικής μετανάστευσης― και οι βαρείς χειμώνες.
Οι λιμοί ανέστειλαν κι αυτοί, μαζί με την πανούκλα, τη δημογραφική ανάπτυξη της Ευρώπης. Κι όχι μόνο γιατί αύξησαν τη θνησιμότητα, αλλά και γιατί μείωσαν τις γεννήσεις με τα προβλήματα γονιμότητας που προκαλούσαν. Οι πόλεμοι, βεβαίως, συνέβαλαν στη δημογραφική κρίση και για τον λόγο ότι χώριζαν τα ζευγάρια για μακρά πολλές φορές διαστήματα. Αλλά ούτε οι λιμοί ούτε οι πόλεμοι κατάφεραν πλήγμα που θα μπορούσε έστω να συγκριθεί με τη φονική επιδημία της πανούκλας.

Η ψύχωση του θανάτου

Τόση ήταν η μεταφυσική αγωνία που κατέλαβε τους ανθρώπους της εποχής μπροστά στο σάρωμα της πανώλους, ώστε να μετατραπεί σε ψύχωση, την ψύχωση του θανάτου. Εγχειρίδια και ιεροκήρυκες έδιναν συμβουλές για το πώς να αντιμετωπίσουν οι πιστοί τις επιβουλές του Πονηρού στον άλλο κόσμο. Κάπως έτσι εξαπλώθηκε και η ιδέα για το Καθαρτήριο, αυτή τη μέση οδό μεταξύ της σωτηρίας της ψυχής και της Κόλασης. Η τέχνη απεικόνισε σκηνές θανάτου, πτώματα παραμορφωμένα και σκουληκιασμένα, υγιείς νέους να κοιτούν τα μελλοντικά σάπια κουφάρια τους. Στις λαϊκές τάξεις διαδίδονταν οι χιλιαστικές αντιλήψεις περί συντέλειας του Κόσμου, ενώ επανεμφανίστηκε το κίνημα των αυτομαστιγουμένων. Οι άνθρωποι αυτοί καταδίκαζαν τον εαυτό τους στην τιμωρία της μαστίγωσης ως ένδειξη μετάνοιας και για να καθησυχάσουν την οργή του Θεού, την οποία οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν αιτία των συμφορών τους. Ύποπτοι, όμως, θεωρήθηκαν και οι Εβραίοι ―δηλητηρίαζαν τάχα πηγάδια― με αποτέλεσμα να ενταθεί ο αντισημιτισμός και να διαπραχθούν πολλές βιαιότητες εις βάρος των Εβραίων της Ευρώπης.

Θετικές εξελίξεις

Παρ' όλες τις τραγωδίες που έπληξαν την Ευρώπη τον 14ο αιώνα, θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι επί 100 χρόνια τίποτα καλό δεν συνέβη. Σημειώθηκαν, πρώτα απ' όλα, κάποια πνευματικά βήματα. Μετά το 1300 τα πανεπιστήμια πολλαπλασιάστηκαν αισθητά και βελτιώθηκαν οι υλικές συνθήκες για μαθητές και διδάσκοντες. Οι διδάκτορες απολάμβαναν τον σεβασμό ιεραρχών και βασιλέων. Σε κάποιους από αυτούς οφείλεται η στροφή στον ορθολογισμό, που απάλλαξε τη σκέψη από τη θρησκευτική αυθεντία (Ντανς Σκώτους, Γουλιέλμους Όκαμ, κ.ά.). Όσον αφορά τη λογοτεχνία, την εποχή αυτή ο Δάντης συγγράφει την αθάνατη «Θεία Κωμωδία» του, ενώ ζει και δημιουργεί ο ουμανιστής λόγιος Πετράρχης. Η τέχνη εξακολουθεί να εκφράζεται σε μικρά ή μεγάλα έργα γοτθικού ρυθμού. Και η μουσική, τέλος, ανανεώνεται χάρη στην Ars Nova, μουσική κίνηση με εμπνευστή τον Φιλίπ ντε Βιτρύ, η οποία εισάγει νέους ρυθμικούς τρόπους και εμπλουτίζει τη μουσική σημειολογία.
Αλλά και στον υλικό πολιτισμό υπήρξε κάποια μικρή ανάπτυξη. Η κτηνοτροφία γνώρισε άνοδο, η βιοτεχνία οργανώθηκε πιο άρτια με την εξειδίκευση και τα επαγγελματικά σωματεία. Οι χερσαίες μεταφορές μειώθηκαν λόγω των πολέμων, αλλά το θαλάσσιο εμπόριο διευρύνθηκε χάρη στις βελτιώσεις των λιμανιών, τη διάδοση της πυξίδας και των ασφαλίσεων πλοίων και εμπορευμάτων. Εξαπλώθηκαν, επίσης, οι τραπεζικές συναλλαγές και οι μόνιμες εμπορικές εταιρείες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της εμπορικής ανόδου είναι η Τευτονική Χάνσα (Χανσεατική Ένωση), συνασπισμός εμπορικών πόλεων της Γερμανίας, που έγινε αυτό τον αιώνα ο κύριος, αν όχι ο μόνος, παράγοντας του θαλάσσιου εμπορίου στη Βόρεια Θάλασσα και στη Βαλτική. Σημειώθηκε, τέλος, και μια ανεπαίσθητη τεχνολογική πρόοδος στον πολεμικό εξοπλισμό, στη μεταλλουργία και στην υφαντουργία.
Ο 14ος αιώνας υπήρξε σημαντικός και για την κρατική οργάνωση και τη διακυβέρνηση των ευρωπαϊκών χωρών. Είναι η εποχή όπου από τα παλαιότερα συμβούλια γεννήθηκαν οι πρώτες συνελεύσεις με θεσμικό και αντιπροσωπευτικό χαρακτήρα, τα λεγόμενα κοινοβούλια: Οι Γενικές Τάξεις στη Γαλλία, το Κοινοβούλιο στην Αγγλία, τα Κοόρτες στην Ισπανία, το Ράιχσταγκ στη Γερμανία. Τα κοινοβουλευτικά αυτά σώματα αποτελούσαν εκπρόσωποι πόλεων, ευγενείς, γαιοκτήμονες και, σπανιότερα, ανώτεροι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι. Οι αρμοδιότητες, η περιοδικότητα και το κύρος των κοινοβουλίων αυτών ποίκιλλαν από χώρα σε χώρα, αλλά, έστω θεωρητικά, υπήρχε πάντα η δυνατότητα ένστασης στις αποφάσεις του βασιλιά και περιορισμού της εξουσίας του. Παράλληλα με τα κράτη, διαμορφώνονται σε νέα βάση και τα έθνη. Ο κατακερματισμός των προηγούμενων μεγάλων αυτοκρατοριών ―Ρωμαϊκή, Αγία Ρωμαϊκή―, ο επακόλουθος περιορισμός των εθνικών ομάδων στον φυσικό τους χώρο, οι πόλεμοι, τέλος, οδήγησαν στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης, γεγονός που εγκαινίασε τις κατοπινές θρησκευτικές, πολιτιστικές κ.λπ. διαφοροποιήσεις στην Ευρώπη. Αυτές οι δύο τελευταίες εξελίξεις ―σχηματισμός κοινοβουλίων, ενίσχυση εθνικής ταυτότητας― υπήρξαν και η πιο καθοριστική κληρονομιά που άφησε ο 14ος αιώνας στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία.
ΑΝΙΧΝΕΥΤΗΣ Ο ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΣ ΠΕΠΟΣ.